Το πλακάτ γράφει: «Έχετε αίμα στα χέρια σας». Συγκέντρωση στο Βελιγράδι, Σερβία, Παρασκευή, 13 Δεκεμβρίου 2024. (AP Photo/Darko Vojinovic)

Ivaylo Dinev

Η φοιτητική εξέγερση στη Σερβία: η Νέμεση του Βούτσιτς;

Η Σερβία έχει συγκλονιστεί τους τελευταίους μήνες από διαδηλώσεις με επικεφαλής τους φοιτητές. Αυτό που ξεκίνησε ως μια μεμονωμένη διαδήλωση για να τιμήσει τους νεκρούς και να απαιτήσει την απόδοση ευθυνών μετά την κατάρρευση του στεγάστρου ενός σιδηροδρομικού σταθμού στο Νόβι Σαντ, εξελίχθηκε γρήγορα σε ένα μαζικό κίνημα που θέτει τον Αλεξάνταρ Βούτσιτς ενώπιον της πιο σοβαρής δοκιμασίας που έχει περάσει.

Στα τέλη του 2024, οι φοιτητές στη Σερβία ξεκίνησαν ένα κύμα διαδηλώσεων, το οποίο οδήγησε στην κατάληψη πανεπιστημιακών κτιρίων, στον αποκλεισμό σχολείων και σε διαδηλώσεις σε πόλεις της χώρας. Καταλύτης αυτής της μαζικής κινητοποίησης ήταν η τραγική κατάρρευση ενός τσιμεντένιου στεγάστρου σιδηροδρομικού σταθμού στο Νόβι Σαντ την 1η Νοεμβρίου, η οποία στοίχισε τη ζωή σε 15 άτομα. Η καταστροφή συγκλόνισε τη χώρα και πυροδότησε αιτήματα για απόδοση ευθυνών∙ ο σταθμός είχε πρόσφατα ανακαινιστεί στο πλαίσιο της υπό κινεζική διεύθυνση αναβάθμισης των σιδηροδρομικών υποδομών της Σερβίας.

Χρονολόγιο των διαδηλώσεων

Στις 22 Νοεμβρίου, φοιτητές και καθηγητές της Σχολής Θεατρικών Τεχνών του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου συγκεντρώθηκαν για να τιμήσουν τα θύματα του Νόβι Σαντ. Η εκδήλωση πήρε βίαιη τροπή όταν μια οργανωμένη ομάδα, στην οποία φέρεται να συμμετείχαν υψηλόβαθμα μέλη του κυβερνώντος Σερβικού Προοδευτικού Κόμματος (SNS), επιτέθηκε στους παρευρισκόμενους. Σε απάντηση, οι φοιτητές ξεκίνησαν αποκλεισμό της Σχολής στις 25 Νοεμβρίου, μια διαμαρτυρία που γρήγορα εξαπλώθηκε και σε άλλες σχολές και πανεπιστήμια σε όλη τη Σερβία. Μέχρι στιγμής, τα αιτήματα των φοιτητών^[1] περιλαμβάνουν τη δημοσίευση όλων των εγγράφων που σχετίζονται με την ανακατασκευή του σιδηροδρομικού σταθμού του Νόβι Σαντ, την απελευθέρωση των συλληφθέντων διαδηλωτών και την απόσυρση των κατηγοριών εναντίον τους, καθώς και την αύξηση της χρηματοδότησης των κρατικών πανεπιστημίων κατά 20%. Ενώ η τραγωδία του Νόβι Σαντ ήταν το κεντρικό θέμα, οι διαδηλώσεις έχουν γίνει επίσης μέσο έκφρασης της δυσαρέσκειας για θέματα όπως η πιθανή εκλογική νοθεία και η επανεκκίνηση ενός μεγάλου έργου εξόρυξης λιθίου. Αποτελούν έτσι το πιο πρόσφατο από μια σειρά κυμάτων διαμαρτυρίας στη Σερβία από το 2016.

Ωστόσο, η κλίμακα και η ένταση αυτού του κινήματος είναι πρωτοφανείς στην πρόσφατη ιστορία της Σερβίας – και σε ολόκληρη την ιστορία των φοιτητικών κινημάτων στην Ευρώπη. Οι φοιτητές κέρδισαν ευρεία υποστήριξη στον ακαδημαϊκό κόσμο και όχι μόνο. Περίπου 5.000 καθηγητές πανεπιστημίων υπέγραψαν μια διαδικτυακή επιστολή αλληλεγγύης^[2] και μέχρι το τέλος του Δεκεμβρίου 2024, 85 σχολές^[3] –το 74% όλων των σχολών της χώρας– είχαν συμμετάσχει στις κινητοποιήσεις. Αγρότες απέκλεισαν τον Δεκέμβριο τον κύριο αυτοκινητόδρομο της Σερβίας^[4], ενώ καλλιτέχνες, μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, εκπαιδευτικοί, εκπαιδευτικά συνδικάτα, δικηγόροι και σωματεία μέσων ενημέρωσης εξέφρασαν επίσης την υποστήριξή τους, ενώ 73 σχολεία ανέστειλαν τα μαθήματα σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους φοιτητές. Στο πλαίσιο της εκστρατείας «Zastani, Srbijo» («Σταμάτα, Σερβία»), ο κόσμος βγήκε στους δρόμους σε 58 πόλεις και κωμοπόλεις της χώρας^[5] και στάθηκε για 15 λεπτά σιωπηλός στη μνήμη των 15 θυμάτων της τραγωδίας στο Νόβι Σαντ. Στη συνέχεια, στις 22 Δεκεμβρίου 2024, περίπου 100.000 άνθρωποι^[6] συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Σλάβια στο Βελιγράδι στη μεγαλύτερη κινητοποίηση διαμαρτυρίας στη Σερβία εδώ και είκοσι χρόνια. Οι φοιτητές, μαζί με αγρότες, συνδικάτα και ομάδες της αντιπολίτευσης, κρατούσαν πανό με συνθήματα όπως «Τα χέρια σας είναι ματωμένα», «Οι φοιτητές δεν σιωπούν» και «Η διαφθορά σκοτώνει»^[7].

Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι οι διαμαρτυρίες θα σταματήσουν το νέο έτος. Κατά την τελευταία καταμέτρηση, ο αριθμός των πόλεων όπου πραγματοποιήθηκαν διαδηλώσεις ήταν 151.^[8] Στις 24 Ιανουαρίου, οι φοιτητές κάλεσαν σε γενική απεργία, η οποία οδήγησε σε διαδηλώσεις σε όλη τη χώρα και στην αναστολή των μαθημάτων στο 68% και στο 48% των σχολείων δευτεροβάθμιας και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της χώρας^[9]. Και υπήρξε ένα κύμα υποστήριξης από τη σερβική διασπορά και διασημότητες, συμπεριλαμβανομένου του τενίστα Νόβακ Τζόκοβιτς, ο οποίος εξέφρασε την αλληλεγγύη του στους διαδηλωτές από το Αυστραλιανό Όπεν.

Ευρεία απήχηση λόγω της προσέγγισης από τα κάτω

Το φοιτητικό κίνημα έχει υιοθετήσει μια συμμετοχική προσέγγιση, αποφεύγοντας τη συγκεντρωτική ηγεσία και την κομματικοπολιτική επιρροή. Στα κατειλημμένα πανεπιστήμια, οι φοιτητές πραγματοποιούν γενικές συνελεύσεις όπου όλοι οι συμμετέχοντες μπορούν να ψηφίσουν. Αυτή η προσέγγιση της βάσης έχει προσδώσει στο κίνημα αξιοπιστία και αυθεντικότητα, βοηθώντας το να εξαπλωθεί σε όλη τη Σερβία. Μια έρευνα που διεξήχθη από το Κέντρο Έρευνας, Ευθύνης και Διαφάνειας (CRRT) στα τέλη Δεκεμβρίου 2024 έδειξε την έκταση της δημόσιας υποστήριξης του κινήματος: το 61% των πολιτών υποστηρίζει τις διαδηλώσεις και το 58% πιστεύει ότι η επιθυμία των φοιτητών να αποδοθούν ευθύνες για την τραγωδία του Νόβι Σαντ είναι γνήσια^[10]. Μόνο το 33% θεωρεί ότι οι διαδηλώσεις αποτελούν μέρος μιας συνωμοσίας «εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών» για την αποσταθεροποίηση της Σερβίας. Η έρευνα αποκάλυψε επίσης μια ευρεία απογοήτευση για τον ηγέτη της Σερβίας: Το 52% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι θα ψήφιζε κατά του προέδρου Αλεξάνταρ Βούτσιτς σε δημοψήφισμα, ενώ μόνο το 34% εξέφρασε εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του.

Κρατική αντίδραση με καρότο και μαστίγιο

Αρχικά, η κυβέρνηση αντιμετώπισε τις διαδηλώσεις αρνητικά. Ωστόσο, καθώς εξελίχθηκαν σε μαζική κινητοποίηση, οι αξιωματούχοι, συμπεριλαμβανομένου του Προέδρου Βούτσιτς, άρχισαν να ασχολούνται με τα αιτήματα των φοιτητών. Στις 13 Δεκεμβρίου, η κυβέρνηση ανακοίνωσε τη δημοσιοποίηση εγγράφων που αφορούσαν την καταστροφή στο Νόβι Σαντ. Εν τω μεταξύ, ο Βούτσιτς προσπάθησε να καθησυχάσει τους φοιτητές υποσχόμενος αύξηση της χρηματοδότησης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης κατά 20% το 2025. Αυτή την εβδομάδα ο πρωθυπουργός Μίλος Βούτσεβιτς παραιτήθηκε και ο Βούτσιτς ανακοίνωσε ότι θα αντικαταστήσει το μισό υπουργικό συμβούλιο και θα δώσει χάρη σε φοιτητές και καθηγητές που κατηγορούνται από την εισαγγελία. Με τον τρόπο αυτό, ισχυρίστηκε ότι ικανοποίησε όλα τα αιτήματα των φοιτητών και ζήτησε να σταματήσουν οι διαδηλώσεις.

Ταυτόχρονα, οι φοιτητές που διαδηλώνουν δέχονται αυξημένες πιέσεις από τις αρχές^[11]. Ο Βούτσιτς ισχυρίστηκε ότι το κίνημα χρηματοδοτείται από δυτικά συμφέροντα και υποστηρίζεται από Κροάτες φοιτητές που εργάζονται για λογαριασμό των κροατικών μυστικών υπηρεσιών^[12]. Η πρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης, Άνα Μπρνάμπιτς, απείλησε επίσης ότι αν συνέχιζαν να διαδηλώνουν, περισσότεροι από 100.000 φοιτητές θα έχαναν τις κρατικές επιδοτήσεις που τους επιτρέπουν να σπουδάζουν^[13]. Τα φιλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης δημοσίευσαν προσωπικές πληροφορίες για ορισμένους διαδηλωτές και διοργανωτές, ενώ αρκετοί από αυτούς δέχθηκαν τηλεφωνήματα από την Υπηρεσία Πληροφοριών Ασφαλείας της Σερβίας^[14]. Οι διαδηλώσεις έγιναν επίσης αντικείμενο βίαιων επιθέσεων από προβοκάτορες που πιστεύεται ότι πρόσκεινται στο κυβερνών κόμμα^[15].

Δυνατό περιφερειακό ιστορικό φοιτητικών διαδηλώσεων

Ο φοιτητικός ακτιβισμός έχει συχνά αποτελέσει καταλύτη για την πολιτική αλλαγή στα Βαλκάνια. Στις δεκαετίες του 1990 και του 2000, οι φοιτητές έπαιξαν ζωτικό ρόλο στα κύματα αντικυβερνητικών διαδηλώσεων. Πιο πρόσφατα, ο φοιτητικός ακτιβισμός κατά της εμπορευματοποίησης της εκπαίδευσης οδήγησε σε καταλήψεις σχολών και διαδηλώσεις στους δρόμους στη Σερβία, την Κροατία και τη Βόρεια Μακεδονία^[16]. Οι σημερινές διαδηλώσεις στη Σερβία θυμίζουν μια περίοδο φοιτητικού ακτιβισμού στη Βουλγαρία^[17] το φθινόπωρο του 2013, όταν οι φοιτητές έδωσαν νέα ώθηση σε ένα κίνημα κατά της μαφίας και επέστησαν τη διεθνή προσοχή στο πρόβλημα της διαφθοράς στη βουλγαρική πολιτική. Όλα αυτά τα κινήματα βασίστηκαν σε ένα παρόμοιο μείγμα στρατηγικών, όπως καταλήψεις πανεπιστημίων, ανοιχτές γενικές συνελεύσεις και διαδηλώσεις στους δρόμους.

Οι επόμενες εβδομάδες είναι καθοριστικές

Ως το μεγαλύτερο φοιτητικό κίνημα στη σύγχρονη Ευρώπη, οι φοιτητικές κινητοποιήσεις διαθέτουν σημαντική δύναμη σε επίπεδο συμβόλων, λόγου και στρατηγικής. Ξεκίνησαν από τη δημόσια αγανάκτηση για μια τραγική κατασκευαστική αποτυχία και έχουν αναπτυχθεί σε σημείο που αποτελούν πλέον σημαντική πρόκληση για τη διακυβέρνηση του Αλεξάνταρ Βούτσιτς.

Οι φοιτητές μεταφέρουν ένα ισχυρό μήνυμα στη σερβική κοινωνία ότι η νέα γενιά είναι αποφασισμένη να επιδιώξει συστημική αλλαγή και να διεκδικήσει το μέλλον της. Καθώς το κίνημα εξελίσσεται, οι φοιτητές και οι σύμμαχοί τους θα πρέπει να λάβουν κρίσιμες αποφάσεις σχετικά με τη διατήρηση της δυναμικής και την επίτευξη συγκεκριμένων θεσμικών αποτελεσμάτων. Η εξισορρόπηση της αυτονομίας τους με την ανάγκη σχηματισμού ευρέων συνασπισμών κατά της διαφθοράς και της κρατικής καταλήστευσης θα είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχία τους. Οι φοιτητές της Σερβίας αναδεικνύονται σε κινητήρια δύναμη για τον κοινωνικό μετασχηματισμό, προσφέροντας ελπίδα όχι μόνο για το παρόν αλλά και για το μέλλον μιας χώρας που παλεύει με τη δημογραφική μείωση και την πολιτική στασιμότητα.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Ivaylo Dinev, “The Student Revolt in Serbia: Vučić’s Nemesis?”, ZoiS, 29 Ιανουαρίου 2025, https://www.zois-berlin.de/en/publications/zois-spotlight/the-student-revolt-in-serbia-vucics-nemesis. Αναδημοσίευση: LeftEast, 4 Φεβρουαρίου 2025, https://lefteast.org/the-student-revolt-in-serbia-vucics-nemesis/. Europe Solidaire Sans Frontières, https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article73525.

Σημειώσεις

^[1] “Student-Led Blockades Spread like Wildfire”, Mašina, 29 Νοεμβρίου 2024, https://www.masina.rs/eng/student-led-blockades-spread-like-wildfire/.

^[2] Katarina Baletic and Milica Stojanovic, “Serbian Students Block Highway as Novi Sad Disaster Protests Continue”, BalkanInsight, 10 Ιανουαρίου 2025, https://balkaninsight.com/2025/01/10/serbian-students-block-highway-as-novi-sad-disaster-protests-continue/.

^[3] „Ko sve ovih dana spava ,tamo gde uči‘: Spisak svih fakulteta i srednjih škola u blokadi“, Autonomija, 26 Δεκεμβρίου 2024, https://autonomija.info/ko-sve-ovih-dana-spava-tamo-gde-uci-spisak-svih-fakulteta-i-srednjih-skola-u-blokadi/.

^[4] “Farmers announce blockades for Friday December 13 and express their full support for students and citizens across the country”, Mašina, 11 Δεκεμβρίου 2024, https://www.masina.rs/eng/farmers-announce-blockades-for-friday-december-13-and-express-their-full-support-for-students-and-citizens-across-the-country/.

^[5] „Mesta u kojima su održane akcije posle rušenja nadstrešnice“, Arhiv javnih skupova, 2 Ιανουαρίου 2025, https://javniskupovi.org/index.php/2025/02/01/gradovi-u-kojima-je-odrzana-akcija-zastani-srbijo/.

^[6] „Veliki protest na Slaviji“, Arhiv javnih skupova, 22 Δεκεμβρίου 2024, https://javniskupovi.org/index.php/2024/12/22/veliki-protest-na-slaviji/.

^[7] Milica Stojanovic, “Mass Rally Blocks Serbia’s Capital Demanding Accountability for Station Disaster”, BalkanInsight, 23 Δεκεμβρίου 2024, https://balkaninsight.com/2024/12/23/mass-rally-blocks-serbias-capital-demanding-accountability-for-station-disaster/.

^[8] „Mesta u kojima su održane akcije posle rušenja nadstrešnice“, ό.π.

^[9] „Crta: Ukupno 68 odsto srednjih i 48 odsto osnovnih škola juče bilo u nekom obliku obustave rada“, N1, 25 Ιανουαρίου 2025, https://n1info.rs/vesti/crta-ukupno-68-odsto-srednjih-i-48-odsto-osnovnih-skola-juce-bilo-u-nekom-obliku-obustave-rada/.

^[10] „Oko 60 odsto građana Srbije podržava proteste i blokade zbog pada nadstrešnice“, CRTA, 11 Ιανουαρίου 2025, https://crta.rs/oko-60-odsto-gradjana-srbije-podrzava-proteste-i-blokade/.

^[11] Gavin Blackburn, “Student strikes in Serbia challenge Vučić’s rule and demand accountability”, euronews, 13 Ιανουαρίου 2025, https://www.euronews.com/my-europe/2025/01/13/serbian-students-rally-against-alleged-civil-rights-violations-under-vucic-government.

^[12] Rory Sullivan, “Serbian president agrees to protesters’ demands after weeks of unrest”, euronews, 12 Δεκεμβρίου 2024, https://www.euronews.com/my-europe/2024/12/12/serbian-president-agrees-to-protesters-demands-after-weeks-of-unrest. Katarina Knežević Metelko, „Vučić pokrenuo suludu hajku na hrvatske studente, optužio ih da su agenti SOA-e. Oni: ,U Beogradu nam je bilo jezivo‘“, Telegram, 30 Δεκεμβρίου 2024, https://www.telegram.hr/vijesti/vucic-pokrenuo-suludu-teoriju-o-hrvatskim-studentima-rezimski-tabloidi-odradili-ostatak-posla-u-beogradu-nam-je-bilo-jezivo/.

^[13] “Incumbents to Protesting Serbian Students: Honeymoon Is Over!”, Bulgarian News Agency, 21 Ιανουαρίου 2025, https://www.bta.bg/en/news/818799-incumbents-to-protesting-serbian-students-honeymoon-is-over-.

^[14] „N1 saznaje: BIA pozvala studenta u policiju na ,prijateljski razgovor‘ o protestu na fakultetima“, N1, 25 Δεκεμβρίου 2024, https://n1info.rs/vesti/n1-saznaje-bia-pozvala-studenta-u-policiju-na-prijateljski-razgovor-o-protestu-na-fakultetima/.

^[15] „Student koji je batinaša sa Futoške uhvatio ,u polugu‘: Moramo da se držimo zajedno“, 02!, 16 Δεκεμ,βρίου 2024, https://www.021.rs/story/Novi-Sad/Vesti/396194/Student-koji-je-batinasa-sa-Futoske-uhvatio-u-polugu-Moramo-da-se-drzimo-zajedno.html. Jelena Jelovac, „Ko je Damir Zobenica: Potpredsednik Skupštine Vojvodine koji je tražio od aktivista SNS da napadaju demonstrante i izazovu nerede“, nova.rs, 29 Νοεμβρίου 2024, https://nova.rs/vesti/politika/ko-je-damir-zobenica-potpredsednik-skupstine-vojvodine-koji-je-trazio-od-aktivista-sns-da-izazovu-nerede/.

^[16] Σερβία: Mina Milošević, „Kratka istorija studentskih borbi za dostupno obrazovanje u Srbiji, 4. deo“, Mašina, 24 Δεκεμβρίου 2020, https://www.masina.rs/kratka-istorija-studentskih-borbi-za-dostupno-obrazovanje-u-srbiji-4-deo/. Κροατία: Natasa Radic, “Student protests sweep Croatian universities”, SETimes, 4 Μαΐου 2009, https://web.archive.org/web/20121008231539/http:/www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2009/05/04/feature-02. Βόρεια Μακεδονία: Erwan Fouéré, “Macedonian Student’s Plenum – A Cry for Respect”, BalkanInsight, 15 Δεκεμβρίου 2014, https://balkaninsight.com/2014/12/15/macedonian-student-s-plenum-a-cry-for-respect/.

^[17] Tom Junes, “Students Take Bulgaria’s Protests to the Next Level. Can They Break the Political Stalemate?”, IWAM, https://www.iwm.at/transit-online/students-take-bulgarias-protests-to-the-next-level-can-they-break-the.