Joseph Daher

Τα ελαττωματικά μοντέλα οικονομικής ανάπτυξης ευθύνονται για τις κρίσεις στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική

Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, ο Λίβανος, η Αίγυπτος και η Τυνησία υποφέρουν από σοβαρές οικονομικές κρίσεις^[1] και διαπραγματεύονται με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) για να τους χορηγηθούν δάνεια.

Παρά τις μεγάλες διαφορές στο μέγεθος και τη φύση της οικονομίας των χωρών αυτών –το ΑΕΠ του Λιβάνου, της Τυνησίας^[2] και της Αιγύπτου είναι 20 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, 47 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ και πάνω από 400 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ αντίστοιχα– μοιράζονται παρόμοια χαρακτηριστικά, όπως το μεγάλο χρέος και τα υψηλά επίπεδα πληθωρισμού. Ο Λίβανος μάλιστα κατέγραψε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά πληθωρισμού στον κόσμο το 2021 και το 2022, 155% και 178%^[3].

Τόσο στην Αίγυπτο όσο και στον Λίβανο, τα εθνικά νομίσματα έχουν επίσης υποστεί μεγάλες απώλειες στην αξία τους. Στα τέλη Ιανουαρίου 2023, η αιγυπτιακή κυβέρνηση συμφώνησε σε μια τρίτη υποτίμηση της αιγυπτιακής λίρας^[4]. Το εθνικό νόμισμα υπέστη υποτίμηση 70% μεταξύ Μαρτίου και Δεκεμβρίου 2022.

Επίσης, από το ξέσπασμα της λιβανέζικης οικονομικής κρίσης τον Οκτώβριο του 2019, η λιβανέζικη λίρα έχει χάσει πάνω από το 95% της αξίας της έναντι του δολαρίου ΗΠΑ^[5], καταστρέφοντας τις αποταμιεύσεις των ανθρώπων και εκτοξεύοντας τις τιμές των βασικών αγαθών στα ύψη. Η κυβέρνηση του Λιβάνου ανακοίνωσε μάλιστα ότι ενδέχεται να αλλάξει την τιμολόγηση των τροφίμων στα σούπερ μάρκετ με βάση το δολάριο ΗΠΑ.

Η παγκόσμια πανδημία του Covid-19 και οι επιπτώσεις της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία έχουν προσθέσει αλάτι στην πληγή, επιδεινώνοντας αυτές τις οικονομικές κρίσεις προκαλώντας αύξηση των τιμών^[6] και ελλείψεις βασικών αγαθών, όπως το σιτάρι και το μαζούτ.

Στην περίπτωση της Αιγύπτου, του μεγαλύτερου εισαγωγέα σιταριού στον κόσμο, ο πόλεμος στην Ουκρανία προκάλεσε επίσης εκροές κεφαλαίων, με τους ξένους επενδυτές να αποσύρουν περίπου 22 δισ. δολάρια ΗΠΑ από την τοπική αγορά χρέους της χώρας, κυρίως με τη μορφή ρευστοποίησης αιγυπτιακών κρατικών γραμματίων.

Ωστόσο, η οικονομική κρίση^[7] που αντιμετωπίζουν αυτά τα τρία έθνη δεν μπορεί να αποδοθεί εξ ολοκλήρου στην πανδημία ή στον πόλεμο στην Ουκρανία. Αντίθετα, οι αιτίες έχουν τις ρίζες τους στο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης της Τυνησίας, της Αιγύπτου και του Λιβάνου, και ευρύτερα της περιοχής της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής.

Αυτό το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης εμποδίζεται από τον συγκεκριμένο τρόπο παραγωγής, ο οποίος είναι ένας κερδοσκοπικός και εμπορικός καπιταλισμός που χαρακτηρίζεται από τη βραχυπρόθεσμη αναζήτηση κέρδους. Αυτός ο τρόπος καπιταλιστικής παραγωγής χαρακτηρίζεται από την υπανάπτυξη των παραγωγικών τομέων, την υπερανάπτυξη των υπηρεσιών και την τροφοδότηση διαφόρων μορφών κερδοσκοπικών επενδύσεων, ιδίως στον τομέα των ακινήτων.

Η Αίγυπτος έχει γνωρίσει ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια μια σημαντική αύξηση των μεγαλεπήβολων έργων στον τομέα των ακινήτων. Η «Νέα Διοικητική Πρωτεύουσα», που ονομάστηκε Σίσι-σίτι, εγκαινιάστηκε το 2015 και συμβολίζει επακριβώς αυτό το όνειρο μεγαλείου του αιγυπτιακού καθεστώτος.

Απλωμένη σε περισσότερα από 725 τετραγωνικά χιλιόμετρα στη μέση της ερήμου, η νέα πόλη θα πρέπει να στεγάσει ένα προεδρικό μέγαρο και όλα τα κρατικά ιδρύματα, αλλά και είκοσι μία συνοικίες κατοικιών, ένα αεροδρόμιο, χιλιάδες σχολεία, μια επιχειρηματική περιοχή και πανεπιστήμια. Το κόστος αυτής της νέας πόλης υπολογίζεται στο ιλιγγιώδες ποσό των 50 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Οι χώρες αυτές έχουν επίσης ανοίξει τις οικονομίες τους στις άμεσες ξένες επενδύσεις, αναπτύσσοντας τον τομέα των εξαγωγών και των υπηρεσιών – ιδίως τον τουρισμό. Ταυτόχρονα, τα κράτη διατήρησαν χαμηλούς φόρους τόσο για τις ξένες όσο και για τις ντόπιες εταιρείες και τους εξασφάλισαν φθηνό εργατικό δυναμικό. Δεν δίστασαν να χρησιμοποιήσουν κατασταλτικά μέτρα^[8] για να προστατεύσουν τα συμφέροντα αυτών των εταιρειών και κατέστειλαν τους εργάτες, τους αγρότες και τους φτωχούς.

Οι κοινωνίες αυτές χαρακτηρίζονται επίσης από ακραία ταξική ανισότητα, υψηλά ποσοστά φτώχειας και υψηλή ανεργία, ιδίως μεταξύ των νέων. Όσοι έχουν μόρφωση και πολύτιμες δεξιότητες εγκαταλείπουν τις χώρες τους για ευκαιρίες αλλού.

Ως εκ τούτου, η Τυνησία, ο Λίβανος και η Αίγυπτος εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα εμβάσματα των εργαζομένων στο εξωτερικό. Οι τελευταίες κρίσεις έχουν ενισχύσει αυτή τη δυναμική.

Στο Λίβανο, το ποσοστό φτώχειας έχει αυξηθεί τρομακτικά από 25% το 2019 σε πάνω από 80% το 2022^[9], ενώ σχεδόν το σαράντα τοις εκατό των ειδικευμένων γιατρών και το τριάντα τοις εκατό των νοσηλευτών έχουν εγκαταλείψει τη χώρα μόνιμα ή προσωρινά^[10], λόγω της συνεχούς επιδείνωσης των συνθηκών διαβίωσης και εργασίας τους.

Στην Τυνησία, το ποσοστό φτώχειας αυξήθηκε από 14% σε 21% από το 2020 έως το 2021^[11] και η ανεργία αυξήθηκε κατά 2,8%. Επιπλέον, η ανεργία των νέων αυξήθηκε στο 37,8% το τρίτο τρίμηνο του 2022, από 35,4% το 2019^[12], ενώ οι νέοι της Τυνησίας διαφεύγουν διά θαλάσσης προς την Ευρώπη^[13] με τον υψηλότερο ρυθμό από την εποχή πριν από την ανατροπή του πρώην δικτάτορα Μπεν Αλί το 2011.

Το 2022, περίπου 18.000 Τυνήσιοι έφτασαν στην Ιταλία, ενώ διπλάσιος αριθμός αναχαιτίστηκε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού προς την Ευρώπη. Περίπου 580 άνθρωποι είτε πνίγηκαν είτε δηλώθηκαν αγνοούμενοι αφού εγκατέλειψαν τις τυνησιακές ακτές το 2022^[14].

Ταυτόχρονα, οι οικονομικές κρίσεις χρησιμοποιούνται γενικά από τις κυρίαρχες ελίτ ως ευκαιρία για την επιδίωξη ή/και την επέκταση της οικονομικής φιλελευθεροποίησης, συχνά με τη βοήθεια των διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων.

Οι πολιτικές αυτές δεν πρέπει να θεωρούνται απλώς «τεχνοκρατικές». Αντιθέτως, αποτελούν προσπάθειες αναδιάρθρωσης και προώθησης αλλαγών με τρόπους που προηγουμένως ήταν αδύνατοι και επεκτείνουν σημαντικά την εμβέλεια της αγοράς σε μια σειρά οικονομικών τομέων που μέχρι σήμερα κυριαρχούνταν σε μεγάλο βαθμό από το κράτος.

Τα κράτη έχουν περικόψει τις δημόσιες υπηρεσίες, έχουν καταργήσει τις επιδοτήσεις σε είδη πρώτης ανάγκης, όπως τα τρόφιμα, και έχουν ιδιωτικοποιήσει την κρατική βιομηχανία, συχνά πουλώντας την σε καπιταλιστές που συνδέονται με τα κέντρα της πολιτικής εξουσίας.

Σε αυτό το πλαίσιο, το Κάιρο, η Βηρυτός και η Τύνιδα διαπραγματεύονται ή έχουν διαπραγματευτεί με το ΔΝΤ για να τους χορηγηθούν δάνεια. Σε αντάλλαγμα, εφαρμόζουν γενικά νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις και μέτρα λιτότητας^[15] που θα επηρεάσουν αρνητικά τον πληθυσμό και θα αυξήσουν τη δυστυχία του.

Η Τυνησία, η οποία είναι υπερχρεωμένη σε ποσοστό άνω του 80% του ΑΕΠ της, έλαβε στα μέσα Οκτωβρίου του 2022 από το ΔΝΤ συμφωνία σε υπηρεσιακό επίπεδο για νέο δάνειο ύψους 1,9 δισ. δολαρίων ΗΠΑ. Για να πάρει το δάνειο^[16], η κυβέρνηση της Τυνησίας ανακοίνωσε πολυάριθμα μέτρα λιτότητας, συμπεριλαμβανομένης της περικοπής των επιδοτήσεων για τρόφιμα και ενέργεια και της αναμόρφωσης των δημόσιων επιχειρήσεων.

Από την πλευρά της, η Αίγυπτος πρέπει να επιστρέψει 18 δισ. δολάρια από τον προηγούμενο δανεισμό της μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια. Το 2016, η Αίγυπτος έλαβε δάνειο ύψους 12 δισ. δολαρίων από το ΔΝΤ, το οποίο συνδέθηκε με μέτρα λιτότητας και δεσμεύσεις για την τόνωση του ιδιωτικού τομέα.

Η Αίγυπτος πήρε νέο δάνειο ύψους 3 δισεκατομμυρίων δολαρίων^[17] πριν από μερικές εβδομάδες. Σε αντάλλαγμα, η κυβέρνηση της Αιγύπτου συμφώνησε να προχωρήσει σε ευέλικτη συναλλαγματική ισοτιμία, να ιδιωτικοποιήσει κρατικές επιχειρήσεις^[18] και να επιβραδύνει τις δημόσιες επενδύσεις σε εθνικά έργα.

Στα προβλήματα έρχεται να προστεθεί και το γεγονός ότι η συσσώρευση εξωτερικού χρέους των χωρών αυτών έχει και πολιτικές συνέπειες. Το Κάιρο είναι η δεύτερη πιο υπερχρεωμένη χώρα στο ΔΝΤ μετά την Αργεντινή. Μέσα σε μια δεκαετία, το εξωτερικό χρέος της Αιγύπτου έχει τετραπλασιαστεί – από λίγο κάτω από 37 δισεκατομμύρια δολάρια το 2010 σε 158 δισεκατομμύρια δολάρια τον Μάρτιο του 2022.

Η κατάσταση αυτή συνδέει αυτές τις πρωτεύουσες με τις ξένες και διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν συμφέρον να διατηρήσουν τη σταθερότητα των σημερινών πολιτικών συστημάτων και των κυρίαρχων ελίτ τους, ώστε να συνεχιστεί η επιστροφή χρημάτων, ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι πρέπει να κλείνουν τα μάτια σε ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο τοπικός αυταρχισμός τρέφεται από τις εξαρτήσεις που δημιουργεί η παγκόσμια χρηματοδότηση.

Αυτές οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές και τα μέτρα λιτότητας που εφαρμόστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες δεν αποτέλεσαν ποτέ διέξοδο από την κρίση, αλλά μάλλον τις τροφοδότησαν^[19] και μπλόκαραν την οικονομική ανάπτυξη, ενώ οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες αυξήθηκαν.

Σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς των διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και των δυτικών κρατών, ιδίως των ΗΠΑ, ότι η νεοφιλελεύθερη μεταρρύθμιση θα έφερνε εκδημοκρατισμό, παρήγαγε το αντίθετο: εμβάθυνση του νεοφιλελεύθερου αυταρχισμού.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Joseph Daher, “Blame flawed economic growth models for MENA’s crises”, The New Arab, 7 Φεβρουαρίου 2023, https://www.newarab.com/opinion/blame-flawed-economic-growth-models-menas-crises.

Σημειώσεις

 ^[1] Lara Gibson, “Egypt’s currency crisis is killing young people’s dreams”, 24 January, The New Arab, 24 Ιανουαρίου 2023, https://www.newarab.com/analysis/egypts-currency-crisis-killing-young-peoples-dreams.

^[2] Alessandra Bajec, “Tunisia’s political crisis: Between autocracy and economic collapse”, The New Arab, 8 Απριλίου 2022, https://www.newarab.com/analysis/tunisian-crisis-between-autocracy-and-economic-collapse.

^[3] Massoud A Derhally, “Lebanon expected to record second-highest inflation rate globally in 2022”, The National News, 17 Αυγούστου 2022, https://www.thenationalnews.com/business/economy/2022/08/17/lebanon-expected-to-record-second-highest-inflation-rate-globally-in-2022/.

^[4] Thaer Mansour, “Egypt’s central bank floats pound against US dollar, spurring a currency crisis”, 27 Οκτωβρίου 2022, https://www.newarab.com/news/currency-crisis-brews-egypt-floats-pound-against-dollar.

^[5] “Lebanon’s struggling lira devalued to 38,000 to dollar on central bank exchange platform”, The New Arab, 28 Δεκεμβρίου 2022, https://www.newarab.com/news/lebanons-struggling-lira-devalued-38000-dollar.

^[6] “Tunisia increases fuel prices for fourth time this year amid ailing economy”, The New Arab, 18 Σεπτεμβρίου 2022, https://www.newarab.com/news/tunisia-increases-fuel-prices-fourth-time-year.

^[7] “Currencies across the Middle East witness shock decline as economic woes worsen”, The New Arab, 26 Ιανουαρίου 2023, https://www.newarab.com/news/mena-currencies-witness-shock-drops-economic-woes-worsen.

^[8] “1,453 human rights violations documented in Egypt this summer: report”, The New Arab, 1 Δεκεμβρίου 2022, https://www.newarab.com/news/1453-human-rights-violations-documented-egypt-report.

^[9] ESCWA [United Nations Economic and Social Commission for Western Asia/], “Multidimensional poverty in Lebanon (2019-2021). Painful reality and uncertain prospects”, United Nations Economic and Social Commission for Western Asia,   https://www.unescwa.org/sites/default/files/news/docs/21-00634-_multidimentional_poverty_in_lebanon_-policy_brief_-_en.pdf.

^[10] « Près de 40% des médecins et 30% du personnel infirmier ont quitté le Liban, déplore l’OMS », L’Orient-Le Jour, 20 Σεπτεμβρίου 2021, https://www.lorientlejour.com/article/1275316/pres-de-40-des-medecins-et-30-du-personnel-infirmier-ont-quitte-le-liban-deplore-loms.html.

^[11] Manel Dridi, “Tunisia Facing Increasing Poverty and Regional Inequalities”, Carnegie Endowment for International Peace, 26 Οκτωβρίου 2021, https://carnegieendowment.org/sada/85654.

^[12] Abeer Abu Omar and Souhail Karam, “‘There Is No Hope Left’: Five Charts Show Tunisia’s Descent”, Bloomberg, 29 Ιανουαρίου 2023, https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-01-29/-there-is-no-hope-left-five-charts-show-tunisia-s-descent.

^[13] “Tunisians dream of moving to Germany as economic crisis bites”, The New Arab, 5 Δεκεμβρίου 2022, https://www.newarab.com/news/tunisians-dream-moving-germany-crisis-bites.

^[14] Abeer Abu Omar and Souhail Karam, “‘There Is No Hope Left’: Five Charts Show Tunisia’s Descent”, ό.π.

^[15] Nihal El Aasarm, “‘Bread, freedom, social justice’: Egypt’s economic crisis”, The New Arab, 26 Απριλίου 2022, https://www.newarab.com/analysis/bread-freedom-social-justice-egypts-economic-crisis.

^[16] “IMF postpones its board meeting on Tunisia loan programme: official”, The New Arab, 15 Δεκεμβρίου 2022, https://www.newarab.com/news/imf-postpones-board-meeting-tunisia-loan-official.

^[17] “IMF approves $3 billion loan to Egypt”, The New Arab, 17 Δεκεμβρίου 2022, https://www.newarab.com/news/imf-approves-3-billion-loan-egypt.

^[18] Sam Hamad, “To save Egypt’s economy, the kleptocratic regime must end”, The New Arab, 17 Ιανουαρίου 2023, https://www.newarab.com/opinion/save-egypts-economy-kleptocratic-regime-must-end.

^[19] “Lebanon set to adopt new official exchange rate amid economic crisis”, The New Arab, 1 Φεβρουαρίου 2023, https://www.newarab.com/news/lebanon-set-adopt-new-official-exchange-rate.