Φώτης Μπενλισόι

Η καταστροφή και η «επιστροφή στην κανονικότητα»

Μια «φυσική» καταστροφή θεωρείται παραδοσιακά ως ένα μεμονωμένο γεγονός που διακόπτει την κανονική ροή της ζωής. Δεν αμφισβητείται αν υπάρχει σχέση αιτίου-αποτελέσματος μεταξύ της καταστροφής και της προ της καταστροφής «κανονικότητας», και ο στόχος είναι η ταχεία επιστροφή στην κανονικότητα με την εξάλειψη των καταστροφικών συνεπειών της καταστροφής μέσω της αποτελεσματικής «διαχείρισης καταστροφών». Η προσέγγιση αυτή αποπολιτικοποιεί έτσι την καταστροφή και θεωρεί τις διαδικασίες ανακούφισης και ανασυγκρότησης μετά την καταστροφή ως μη πολιτικά τεχνικά ζητήματα.

Ωστόσο, τα όρια μεταξύ των «ξαφνικών» καταστροφών που συμβαίνουν ως «γεγονός» και των «αργών» καταστροφών που βιώνονται ως «διαδικασία» ή «συνθήκες» δεν είναι καθόλου σαφή. Δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί η καταστροφή ως γεγονός από τις καταστροφικές συνθήκες που την εξαρτούν και τη δημιουργούν. Τα αίτια και οι συνθήκες της επερχόμενης καταστροφής διαμορφώνονται συχνά στους κόλπους της κανονικότητας, η οποία θεωρείται φυσική, και η κανονικότητα προκαλεί την καταστροφή.

Η «συνηθισμένη» καταστροφή που δημιούργησε τις προϋποθέσεις για να μετατραπεί ο σεισμός σε έκτακτη καταστροφή είναι το μοντέλο ανάπτυξης με προσανατολισμό στις κατασκευές στην Τουρκία. Το πρόβλημα δεν είναι μόνο η δυσχέρεια που προκαλείται από τον υπερβολικό συγκεντρωτισμό του μονοπρόσωπου καθεστώτος ή η παράλυση της διαχείρισης των καταστροφών λόγω της έλλειψης εκτίμησης για την τεχνογνωσία και την επιστημονική γνώση. Το πρόβλημα είναι το καθεστώς συσσώρευσης κεφαλαίου, το οποίο κάποτε χειροκροτήθηκε ως μια επιτυχημένη ιστορία στα διεθνή φόρα, με ατμομηχανή τον κατασκευαστικό τομέα. Η αιτία της καταστροφής είναι μια αντίληψη της «ανάπτυξης» που βασίζεται στην εμπορευματοποίηση της ανάγκης των ανθρώπων για στέγη και στην απεριόριστη όρεξη για κέρδη από ενοίκια των κατασκευαστικών και εργολαβικών εταιρειών.

Αντί για φυσική καταστροφή, αυτό που αντιμετωπίζουμε είναι, σύμφωνα με τους όρους του Ένγκελς, μια «κοινωνική δολοφονία», ακόμη και μια κοινωνική σφαγή. Ο Ένγκελς έγραφε για την καπιταλιστική τάξη ότι «όταν αφαιρεί από χιλιάδες όντα τα’ απαραίτητα μέσα ύπαρξης, επιβάλλοντάς τους άλλες συνθήκες ζωής, τέτοιες που είναι αδύνατο να ζήσουν κι όταν τους αναγκάζει (...) να παραμείνουν σ’ αυτήν την κατάσταση, (…) όταν γνωρίζει ότι αυτές οι χιλιάδες τα όντα θα γίνουν θύματα αυτών των συνθηκών ύπαρξης, τότε πρόκειται για μια δολοφονία, ακριβώς όπως εκείνη που διαπράττεται από ένα άτομο»^[1]. Αυτό το καθεστώς, το οποίο ανάγκασε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους να ζήσουν σε σπίτια που θα γινόταν τα ίδια τους τα φέρετρα, είναι ο αυτουργός αυτής της μαζικής δολοφονίας.

Μια σύντομη υπενθύμιση: η καταστροφή είναι εγγενής στους νόμους του καπιταλισμού. Η καπιταλιστική ανάπτυξη εξαπολύει συνεχώς καταστροφικές δυνάμεις που δεν μπορεί να ελέγξει. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το κεφάλαιο, σύμφωνα με τα λόγια του Μαρξ και του Ένγκελς, «μοιάζει με το μάγο εκείνο που δεν καταφέρνει πια να κυριαρχήσει πάνω στις καταχθόνιες δυνάμεις που ο ίδιος κάλεσε»^[2]. Ο καπιταλισμός δεν παράγει μόνο εμπορεύματα, αλλά παράγει επίσης τακτικά καταστροφές καταστρέφοντας τις συνθήκες της ίδιας του της ύπαρξης. Όσο περισσότερο ανοίγει το δρόμο για τις παραγωγικές δυνάμεις, τόσο περισσότερο απελευθερώνει τις δυνάμεις της καταστροφής. Ο καπιταλισμός είναι ένας τρόπος καταστροφής όσο και ένας τρόπος παραγωγής.

Ο Μαρξ ήταν ξεκάθαρος ότι οι τεράστιες παραγωγικές δυνάμεις που εξαπέλυσε ο καπιταλισμός ήταν επίσης τεράστιες καταστροφικές δυνάμεις, ότι η καταστροφή ήταν αναπόσπαστο μέρος των διαδικασιών συσσώρευσης του κεφαλαίου. Στο Κεφάλαιο γράφει ότι «η κεφαλαιοκρατική παραγωγή αναπτύσσει μόνο την τεχνική και τον συνδυασμό του κοινωνικού προτσές παραγωγής, υποσκάπτοντας ταυτόχρονα τις πηγές απ’ όπου αναβλύζει κάθε πλούτος: τη γη και τον εργάτη»^[3]. Με άλλα λόγια, ο καπιταλισμός τείνει να καταστρέψει τόσο τη φύση όσο και τον άνθρωπο, δηλαδή όλες τις πηγές πλούτου. Γι’ αυτόν, η πρόοδος και η ανάπτυξη στην αστική εποχή μοιάζουν με «αποτρόπαιο ειδωλολατρικό ξόανο που δεν πίνει νέκταρ παρά μέσα από το κρανίο των σφαγιασμένων»^[4].

Ο νεοφιλελευθερισμός άφησε τις εγκληματικές δυνατότητες του καπιταλισμού αχαλίνωτες, καταστρέφοντας τα περισσότερα από τα εμπόδια που είχαν υψωθεί ως αποτέλεσμα μεγάλων αγώνων τον περασμένο αιώνα μπροστά σε αυτή την καταστροφικότητα που ενυπάρχει στην καπιταλιστική τάξη. Το καθεστώς της Τουρκίας, το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ένας μοναδικός υβριδισμός νεοφιλελεύθερης εμπορευματοποίησης και κρατικιστικού αυταρχισμού, έχει μια ιδιοσυγκρασία που οδηγεί αυτές τις καταστροφικές δυνατότητες που ενυπάρχουν στην καπιταλιστική τάξη (από τις εργατικές δολοφονίες μέχρι την εκτεταμένη οικοκτονία) στα άκρα τους. Η εξουσία, η οποία παράγει ενεργά τις συνθήκες για πιθανές καταστροφές, αναβάλλει την καταστροφή μόνο και μόνο για να προσκαλέσει μια άλλη καταστροφή και τείνει να μετατρέψει την καταστροφή σε ευκαιρία για να αυξήσει την πολιτική/οικονομική της δύναμη και τις ευκαιρίες της, είναι ένας ολοκληρωμένος εκπρόσωπος του «καπιταλισμού της καταστροφής».

Αυτή η εξουσία, σχεδόν εκ φύσεως, τείνει να χρησιμοποιεί την «έκτακτη» καταστροφή ως ευκαιρία για να ανανεώσει και να ενισχύσει τις «συνηθισμένες καταστροφές», όπως ο αυταρχισμός, η φτώχεια και η ανισότητα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι κυβερνώντες μίλησαν για μια «οικοδομική επιστράτευση» μετά τον σεισμό, ενώ οι άνθρωποι βρίσκονταν ακόμη κάτω από τα ερείπια. Ο στόχος δεν είναι να καλυφθούν οι στεγαστικές ανάγκες των αστέγων, αλλά να μετατραπεί η καταστροφή σε ευκαιρία για νέα συσσώρευση. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, το να θεωρήσουμε την καταστροφή ως πεδίο αγώνα δεν πρέπει να σημαίνει επιστροφή στην παλιά «κανονικότητα» απέναντι στην καταστροφή, αλλά μια κοινωνική επιστράτευση που αντιπαραθέτει μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης σε μια άλλη κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

Η επιστράτευση της κοινωνικής αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας μετά τον σεισμό έχει τη δυνατότητα να φέρει στην ημερήσια διάταξη όχι μόνο την αμέλεια και την ανικανότητα της κυβέρνησης, αλλά και την αμφισβήτηση του αναπτυξιακού της μοντέλου, το οποίο ήταν το σήμα κατατεθέν της τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Επιπλέον, είναι αναπόφευκτο ότι η ενέργεια που παράγεται από αυτές τις δραστηριότητες αλληλεγγύης θα μεταφερθεί σε αγώνες για να λογοδοτήσουν οι υπεύθυνοι για αυτή τη μαζική δολοφονία και να διασφαλιστεί ότι η ανοικοδόμηση θα γίνει προς το συμφέρον των εργαζομένων και όχι των κατασκευαστικών και εργολαβικών εταιρειών. Η κοινωνική επαγρύπνηση που δημιουργείται από τις πρωτοβουλίες αλληλεγγύης και βοήθειας αποτελεί επομένως μια σημαντική απειλή για την κυβέρνηση (ειδικά όταν οι εκλογές είναι τόσο κοντά). Αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία τείνουν να καταφύγουν σε όλα τα μέσα για να εξαλείψουν αυτή την απειλή. Η κατάληψη από τον κυβερνήτη της περιφέρειας στο Παζαρτζίκ του κέντρου συντονισμού κρίσεων στο πλαίσιο του έργου βοήθειας που πραγματοποιεί το HDP, αποτελεί παράδειγμα πιθανής αντεπίθεσης.

Πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για τις αντεπιθέσεις της εξουσίας, η οποία έχει συνέλθει από τον αιφνιδιασμό των πρώτων ημερών, και πρέπει να μπλοκάρουμε τις προσπάθειες κατευνασμού της κοινωνικής οργής που έχει εκδηλωθεί. Δεν είναι πλέον δυνατή η επιστροφή στην παλιά κανονικότητα που προκάλεσε την καταστροφή. Τα πραγματικά συντρίμμια που πρέπει να απομακρυνθούν είναι τα συντρίμμια αυτής της κανονικότητας.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Foti Benlisoy, «Felaket ve “normale dönüş”», fotibenlisoy, 15 Φεβρουαρίου 2023, https://fotibenlisoy.tumblr.com/post/709347196010659841/felaket-ve-normale-d%C3%B6n%C3%BC%C5%9F.

Σημειώσεις

 ^[1] Engels Fr. Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, τ. Α΄, Μπάυρον, Αθήνα 1974, μετάφραση Λευτέρης Αποστόλου, σσ. 163, 164.

^[2] Καρλ Μαρξ, Φρίντριχ Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, (1ο κεφάλαιο: «Αστοί και προλετάριοι»), διαθέσιμο στο Διαδικτυακό Αρχείο Μαρξιστών, https://www.marxists.org/ellinika/archive/marx/works/1848/com-man/bourprol.htm.

^[3] Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος 1ος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2002, Μετάφραση Παναγιώτης Μαυρομάτης, σελ. 523.

^[4] Καρλ Μαρξ «Οι μελλοντικές συνέπειες της βρετανικής κυριαρχίας στην Ινδία», στο Karl Marx, Friedrich Engels, Η αποικιοκρατία στην Ασία. Ινδία – Περσία - Αφγανιστάν, Άγρα, Αθήνα 2003, μετάφραση Σάββας Μιχαήλ, σσ. 62.