Asya Neverova

Εκεί που καλεί η «Μητέρα Πατρίδα»: Από τη μυθολογία των φύλων στην πολιτική δράση

Ποιοι ρόλοι ανατέθηκαν παραδοσιακά στις γυναίκες σε περιόδους πολέμου και πολιτικής αναταραχής; Πώς θα μπορούσαμε να στρέψουμε τους πατριαρχικούς μύθους εναντίον της κυρίαρχης έμφυλης και πολιτικής τάξης; Η φεμινίστρια και ερευνήτρια Άσια Νεβέροβα γράφει για την ιστορία του ζητήματος και τη στρατηγική επαναπροσδιορισμού του.

Η ατζέντα για το φύλο, όπως πολλά κοινωνικά φαινόμενα στον σύγχρονο κόσμο, εξελίσσεται με βάση την αρχή «ένα βήμα μπροστά, δύο βήματα πίσω»^[1]. Τις τελευταίες δεκαετίες, τα φεμινιστικά αιτήματα έχουν γίνει πιο δυνατά και μάλιστα έχουν τύχει ευνοϊκής υποδοχής από το κεφάλαιο, το οποίο αναπτύσσει μια αγορά για τη χειραφέτηση και την εκπροσώπηση των γυναικών. Ωστόσο, όπως θα έδειχνε κάθε μεταποικιακή ανάλυση^[2], η ισότητα των φύλων στο κέντρο, που επιτεύχθηκε, μεταξύ άλλων, με βάση τις κινήσεις του κεφαλαίου, εξασφαλίζεται οικονομικά από πολλές περιφερειακές περιοχές, στις οποίες το πρόβλημα της ανισότητας των φύλων γίνεται ιδιαίτερα οξύ. Αυτό μπορεί να παρατηρηθεί όχι μόνο στις χώρες της Μέσης Ανατολής, το Πακιστάν και τη Ρωσία, αλλά και σε πολυάριθμα ταξικά, φυλετικά και εθνικά γκέτο εντός των σχετικά ευημερούντων χωρών. Με φόντο τον πόλεμο στην Ουκρανία, είναι σαφές ότι οι φτωχοί γυναικείοι πληθυσμοί και των δύο χωρών, που έχουν πέσει θύματα στρατιωτικής επίθεσης, συμμετέχουν στον αγώνα για ένα νέο έμφυλο μέλλον.

Κάθε πατριαρχικό σύστημα χρειάζεται έμφυλες εικόνες και νοήματα: η «βάση» της αναπαραγωγής και της σωματικής βίας, η οποία κρέμεται πάνω από τις γυναίκες σαν τη δαμόκλειο σπάθη, νομιμοποιείται από μια πολύπλοκη μυθολογική και ψυχολογική «υπερδομή». Εκ πρώτης όψεως, αποσκοπεί στο να εγγυηθεί την ειρηνική συνύπαρξη των δύο φύλων, όχι μόνο σε μια κοινωνία αλλά και κάτω από μια στέγη. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχουν πολύ περισσότερα τραγούδια για τις σεξουαλικές και έμφυλες σχέσεις απ’ ό,τι, ας πούμε, για τις σχέσεις εργατών και αστών ή αποικιοκρατών και υποτελών. Ξεκινώντας από τον Ύστερο Μεσαίωνα, στις γυναίκες προσφέρθηκαν όλο και περισσότεροι πολιτιστικοί ρόλοι που επέτρεπαν στις απειλές που συνδέονται με τα αναπαραγωγικά βάρη να αποκτήσουν κοινωνική σημασία. Τέτοιοι πολιτιστικοί ρόλοι ή μύθοι αναπόφευκτα αναδύονται κατά τη μετάφραση του προσωπικού σε δημόσιο.

Στην πολιτική μυθολογία αξιοποιούνται οι εικόνες της συζύγου, της μητέρας και της αδελφής. Αυτό είναι χαρακτηριστικό των επαναστατικών κινημάτων (η Λουίζ Μισέλ έγραψε στις αναμνήσεις της για τις γυναίκες της Παρισινής Κομμούνας: «Η ίδια η Γαλατία έμοιαζε να ξυπνάει μέσα τους») και της κρατικής προπαγάνδας («Η πατρίδα καλεί»). Αυτοί οι μύθοι κατασκευάζονται αυτή τη στιγμή, με φόντο τη ρωσική στρατιωτική επιθετικότητα στην Ουκρανία. Περαιτέρω, θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε τη λογική αυτής της κατασκευής, ανατρέχοντας στην ιστορία της ανάδυσης ορισμένων χαρακτηριστικών και εξαιρετικά σταθερών γυναικείων πολιτικοποιημένων ρόλων. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ορισμένοι από αυτούς, με τη μία ή την άλλη μορφή, θα γίνουν και πάλι μέρος μιας ζωντανής και επίκαιρης λαϊκής μυθολογίας, αποκτώντας απροσδόκητο πολιτικό νόημα και δύναμη. Το πώς θα τους διαχειριστούμε πολιτικά θα εξαρτηθεί, μεταξύ άλλων, από εμάς τους/τις ίδιους/ίδιες. Αυτό περιλαμβάνει μια συζήτηση για τις εικόνες που αναπαριστούν και σημαίνουν τη σχέση μητέρας-γιου – έναν από τους ισχυρότερους και πιο διφορούμενους τύπους κοινωνικών σχέσεων που αξιοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Σε μια κατάσταση αδιάκοπης στρατιωτικής δράσης, οι έμφυλες εκφράσεις εμφανίζονται τακτικά στη γλώσσα της επίσημης εξουσίας. Εδώ, για παράδειγμα, το μήνυμα του Βλαντιμίρ Πούτιν προς την Ουκρανία στις 7 Φεβρουαρίου είναι ενδεικτικό: «Είτε σου αρέσει είτε όχι, κάνε υπομονή, ομορφιά μου»^[3]. Αυτή η επιφύλαξη μας επιτρέπει να υπενθυμίσουμε ότι το κοινωνικό συμβόλαιο των ανδρών στην πρώιμη νεωτερική εποχή εγγυάται στους άνδρες όχι μόνο την ψευδαίσθηση της ασφάλειας, αλλά και την πλήρη εξουσία πάνω στα σώματα των γυναικών. Το κοινωνικό συμβόλαιο των ανδρών –ανάλογο με το δικαίωμα κατάκτησης του γυναικείου σώματος– θα επέτρεπε στη συνέχεια στα νεοσύστατα νεωτερικά κράτη να εγκαθιδρύσουν την αποικιακή εξουσία και το κεφάλαιο πάνω στους φυσικούς πόρους. Αυτή η λογική μπορεί επίσης να φανεί στη διαδικασία ενίσχυσης του «κάθετου της εξουσίας» του Πούτιν, η οποία συνοδεύτηκε από μια απότομη πατριαρχική στροφή∙ η άρνηση των ρωσικών αρχών να ψηφίσουν έναν νόμο για την ενδοοικογενειακή βία ήταν, στην πραγματικότητα, μια συμφωνία με το πατριαρχικό πλήθος των ανδρών.

Οι στρατιωτικές ενέργειες στην Ουκρανία και η μερική επιστράτευση του πληθυσμού έθεσαν υπό αμφισβήτηση τα θεμέλια αυτής της συμφωνίας∙ η ασφάλεια δεν παρέχεται ή δεν διασφαλίζεται πλέον για κανέναν και ο ανδρικός πληθυσμός έχει μετατραπεί σε κρέας για τα κανόνια. Ταυτόχρονα, οι γενικές βιοπολιτικές απαιτήσεις του κράτους σε καιρό πολέμου ισχύουν και για τις γυναίκες: εάν θα γεννήσουν, εάν θα εργαστούν, εάν θα υποστούν σεξουαλική και σωματική κακοποίηση κ.λπ. Η πόλωση των φύλων, που ήταν προηγουμένως ανεκτή, εντείνεται και δημιουργεί ποικίλους κινδύνους που συνδέονται με τη στρατιωτικοποίηση. Ας απαριθμήσουμε μερικούς από αυτούς, λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορετικές τροχιές για την εξέλιξη της πολιτικής κατάστασης.

Ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στα μέτωπα και στις διεθνείς σχέσεις, η γενική αύξηση της κρατικής παρέμβασης στην οικογενειακή και σεξουαλική ζωή των πολιτών και η βίαιη αποστολή των ανδρών στον πόλεμο και των γυναικών στα μαιευτήρια θα οδηγήσει κάποια στιγμή στην όξυνση των έμφυλων ανισοτήτων. Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο∙ για παράδειγμα, στη Σοβιετική Ένωση αυτό ήταν το νέο συμβόλαιο της «μητέρας-ηρωίδας»^[4] και στις Ηνωμένες Πολιτείες ήταν η απομόνωση του σπιτιού ως ασφαλούς χώρου όπου, πίσω από ερμητικά κλειστές πόρτες, οι άνδρες διοχέτευαν τα τραύματά τους στην ενδοοικογενειακή βία. Όλα αυτά θα συνοδεύονται από ένα πρόσθετο βάρος και οικονομική καταπίεση∙ η διαλυμένη οικονομία θα απαιτούσε περισσότερη γυναικεία εργασία, με περισσότερες και πιο χαμηλές αμοιβές. Ταυτόχρονα, το κράτος μπορεί να προσπαθήσει να αντισταθμίσει τη δημογραφική κατάρρευση^[5] με κατασταλτική βιοπολιτική, επιστρέφοντας με τη βία τις γυναίκες στις οικογένειές τους^[6].

Στην περίπτωση μιας στρατιωτικής ήττας της Ρωσίας και ενός πιθανού πραξικοπήματος, θα μπορούσε να εγκαθιδρυθεί ένα νέο πολιτικό καθεστώς προσανατολισμένο κατά κάποιο τρόπο προς τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη με τις αξίες της «φιλελεύθερης δημοκρατίας». Τότε το κύμα των γυναικείων αιτημάτων θα αναχαιτιζόταν στο επίπεδο της ιδεολογικής πάλης. Η πολιτική κουλτούρα που αναπτύσσεται στις κοινωνίες του προηγμένου καπιταλισμού χαρακτηρίζεται μάλλον από τη συνεχή αντικατάσταση της ανταπόκρισης στα πολιτικά αιτήματα με την όμορφη εκπροσώπηση, τις μικροπαραχωρήσεις στο επίπεδο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των επίσημων λόγων. Η φιλελεύθερη πτέρυγα της ρωσικής αντιπολίτευσης συχνά απέφευγε την άμεση άρθρωση της φεμινιστικής ατζέντας, ή ακόμη και την αντιμετώπιζε με ανοιχτή περιφρόνηση. Ως εκ τούτου, η φιλελεύθερη εκδοχή της «όμορφης Ρωσίας του μέλλοντος» μπορεί να περιοριστεί μόνο σε καλλωπιστικά μέτρα, μετατοπίζοντας την έμφαση από τα αιτήματα για την ισότητα των φύλων στις «γενικές δημοκρατικές» αξίες. Η Ρωσίδα θα δυτικοποιηθεί από πάνω και από έξω, όπως συνέβη με τις γυναίκες της Γιουγκοσλαβίας και του Αφγανιστάν, και θα αντιμετωπίσουμε την ήδη γνωστή αντίφαση μεταξύ της κοινωνικής προόδου και των μεθόδων υλοποίησής της.

Είναι εξαιρετικά αποκαλυπτικό το γεγονός ότι η ανακοίνωση μιας φανερής επιστράτευσης ακολουθήθηκε αμέσως από ένα κύμα γυναικείων διαμαρτυριών. Οι γυναίκες βγήκαν στους δρόμους στην Τσετσενία, τη Μπουριατία, τη Γιακουτία, την Τούβα και κυρίως στο Νταγκεστάν^[7]. Επιπλέον, οι γυναίκες εντός και εκτός Ρωσίας άρχισαν να βοηθούν τους άνδρες, που δεν ήθελαν να πολεμήσουν στον πόλεμο, να εγκαταλείψουν τη χώρα ή να αποφύγουν την επιστράτευση. Η «συμπονετική» διαμαρτυρία των γυναικών φαίνεται να είναι μια εναλλακτική λύση σε έναν κόσμο πατριαρχικής βίας, το μόνο ερώτημα είναι αν θα γίνει κάποια στιγμή η γέφυρα για ένα εναλλακτικό πολιτικό σχέδιο. Η συμβολική δομή αυτής της διαμαρτυρίας περιέχει έμφυλους μύθους που συνδέονται στενά με την κατάκτηση θέσης των γυναικών στον πολιτικό κόσμο. Ο διαχωρισμός μεταξύ του «προσωπικού» και του «πολιτικού» εξακολουθεί να υφίσταται, αλλά μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης που σπάει την πολιτική κανονικότητα μπαίνει στο σπίτι όλων, και τότε η έμφυλη, οικογενειακή γλώσσα ξεχειλίζει: οι πολίτες αναφέρονται ο ένας στον άλλον ως «πατέρες», «γιοι», «μητέρες» και «σύζυγοι», με όλους τους συνειρμούς με τους οποίους αυτό συνοδεύεται. Η «μητέρα» και η «σύζυγος» εμφανίζονται πλέον ως πολιτικές ταυτότητες που ενσωματώνονται σε υπάρχοντες φιλοκυβερνητικούς λόγους ή λόγους διαμαρτυρίας. Ωστόσο, η «γυναίκα-μητέρα» και η «γυναίκα-ηρωίδα»^[8] είναι πολιτισμικοί ρόλοι που μπορεί να έχουν μια υποκειμενική διάσταση καθώς και μια ξένη διάσταση, που επιβάλλεται από το εξωτερικό. Συνδέοντας τους με αυτόν τον τρόπο, οι Ρωσίδες μπορούν να επανοικειοποιηθούν το δικαίωμά τους να συμμετέχουν ενεργά στην πολιτική και τη διαμαρτυρία ή μπορούν να υιοθετήσουν τους νόμους της εξωτερικής εκπροσώπησης και να εμφανιστούν σε ένα ακόμη έμφυλο θέαμα.

Ιστορικά, η χειραφέτηση των γυναικών εξελίχθηκε προς δύο κατευθύνσεις. Από τη μία πλευρά, οι γυναίκες κατέλαβαν μαχητικά «ανδρικές» θέσεις και πρακτικές∙ από την άλλη, επαναπροσδιόρισαν τους παραδοσιακούς ρόλους που συνδέονται με την πατριαρχική τάξη, ακόμη και όταν η πατριαρχία μεταλλάχθηκε, πειθαρχώντας στις απαιτήσεις του ανθρωπισμού, του φιλελευθερισμού, της οικονομικής ή πολιτικής συγκυρίας κ.λπ. Ωστόσο, κάθε πολιτική «επέλαση» του φεμινιστικού κινήματος ακολουθήθηκε όχι μόνο από μια αντίδραση, αλλά και από μια ανακατανομή των συμβολικών ρόλων. Ιδιαίτερα στο πλαίσιο του Πολέμου της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ και κυρίως κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, οι γυναίκες διεκδίκησαν τον εαυτό τους και το δικαίωμά τους στην πολιτική δράση. Η περίφημη πορεία των γυναικών στις Βερσαλλίες, όπως και οι εξεγέρσεις για το ψωμί του 1917, ήταν, μεταξύ άλλων, μια απάντηση στην πτώχευση του θησαυροφυλακίου, που είχε εξαντληθεί από τον πόλεμο (έμμεσα στην περίπτωση της Γαλλίας). Οι γυναίκες έγιναν μια επικίνδυνη δύναμη και τα αιτήματα για δικαιώματα και ελευθερία από την οικιακή σκλαβιά διαδέχονταν το ένα το άλλο. Το 1791 οι Γαλλίδες έλαβαν το δικαίωμα κληρονομιάς και ιδιοκτησίας. Όμως η συμμετοχή τους στην πολιτική ήταν πολύ δυναμική (συμπεριλαμβανομένης της Σαρλότ Κορντέ, γνωστής κυρίως για τη δολοφονία του Μαρά και εκτελεσμένης γι’ αυτή), και το 1793 η κυβέρνηση των Γιακωβίνων απαγόρευσε όλες τις γυναικείες λέσχες και συλλόγους. Η Ολυμπία ντε Γκουζ, η οποία το ’91 έγραψε το κείμενο της «Διακήρυξης των δικαιωμάτων της γυναίκας και της πολίτισας»^[9], αποκεφαλίστηκε επίσης.

Η έξαρση της πολιτικής συνείδησης των γυναικών έπρεπε να διοχετευθεί προς μια ασφαλέστερη κατεύθυνση. Έτσι, ο Λουί-Μαρί Πρυντόμ, εκδότης της εφημερίδας Παρισινές Επαναστάσεις, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο πατέρας του σπιτιού καλείται να εξασφαλίσει την ειρήνη και την ησυχία στον πολιτικό κόσμο, ενώ η μητέρα πρέπει να διατηρήσει την ειρηνική κυριαρχία στο σπίτι. Εκείνη περίπου την εποχή διαμορφώθηκε στην Αμερική η εικόνα της «Δημοκρατικής Μητέρας»^[10], που είχε προετοιμάσει ο Διαφωτισμός. Η γοητεία της αρχαίας Σπάρτης σε αντίθεση με την κακομαθημένη Αθήνα, η οποία προέκυψε υπό την επίδραση του Ρουσσώ, καλλιέργησε την ιδέα της Σπαρτιάτισσας μητέρας που προετοιμάζει με αυστηρότητα τα πολύ νεαρά αγόρια για μελλοντικές θυσίες για το καλό της πόλης.

Στα τέλη του δέκατου όγδοου και στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα στη Ρωσία, το όραμα της γυναίκας, ή ακριβέστερα ο μύθος της γυναίκας-μητέρας, διαμορφώθηκε από δύο αξιοσημείωτους παράγοντες. Πρώτον, η λατρεία της Παναγίας ως μεσίτριας των ανθρώπων ενώπιον του Θεού και, δεύτερον, λόγω του ότι κατά την εποχή του Διαφωτισμού, η αυτοκρατορία κυβερνιόταν από γυναίκες: ήταν οι ελισαβετιανές αυλικές ποιήτριες που εισήγαγαν τις περιγραφές της «πατρίδας» με γυναικεία μορφή [«родины» / “motherland”], σε αντίθεση με την «πατρίδα» [«отечеству» / “fatherland”]. Η εικόνα της μητρικής εξουσίας ήταν ιδιαίτερα έντονη στην εποχή της Αικατερίνης. Είναι ενδιαφέρον ότι η απαγόρευση από την Αικατερίνη Β΄ της έκδοσης του Αιμίλιου του Ρουσσώ οφειλόταν στο γεγονός ότι ο συγγραφέας αρνιόταν τη μητρική εξουσία, μεταξύ άλλων και στην οικογένεια, προτείνοντας να ασχολούνται οι άνδρες με την ανατροφή των συζύγων και των παιδιών τους και οι μητέρες να αφοσιώνονται στην οικιακή φροντίδα – αυτό ερχόταν σαφώς σε αντίθεση με τη ρωσική λατρεία της «μητέρας-κυβερνήτριας». Μετά το 1812, όταν η άνοδος του πατριωτισμού και των πολιτικών αισθημάτων διαπέρασε τους κύκλους της αυλής και όχι μόνο, η πατρίδα απέκτησε την αναλλοίωτη δημοκρατική μητέρα της. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί το μετάλλιο του Φιοντόρ Τολστόι, Λαϊκή Πολιτοφυλακή του 181, που απεικονίζει τη Ρωσία με τη στολή μιας Ρωμαίας να παραδίδει ξίφη στους γιους της (η σύνθεση επαναλαμβάνει τον Όρκο του Οράτιου του Ζακ Λουί Νταβίντ, αλλά με την μητέρα στη θέση του πατέρα).

Αργότερα, οι πολιτικοί στίχοι του Νικολάι Νεκράσοφ αγκυρώνουν την εικόνα της «Μητέρας Πατρίδας» σε ένα επαναστατικό-δημοκρατικό πλαίσιο. Το ζήτημα του φύλου εισέρχεται σταδιακά σε ένα υποχρεωτικό σύνολο δημοκρατικών αξιών του Ρώσου πολίτη. Είναι αξιοσημείωτο ότι στο τέλος ενός από τα πιο διάσημα ποιήματά του, «Ποιος είναι ευτυχισμένος στη Ρωσία;», η απελευθέρωση μιας γυναίκας πραγματοποιείται μέσω της απελευθέρωσης των γιων της:

«Είσαι ακόμα σκλάβα στην οικογένεια,

Αλλά ήδη μητέρα ενός ελεύθερου γιου!»

Το μυθιστόρημα του Μαξίμ Γκόρκι, Η Μάνα, που αργότερα αναγνωρίστηκε ως σημείο αναφοράς της σοσιαλιστικής ρεαλιστικής λογοτεχνίας, παρουσιάζει την ιστορία του πώς τα αισθήματα μιας μητέρας για τον γιο της μετατρέπονται σε συμπάθεια για όλους τους «πεινασμένους και σκλαβωμένους». Αναπτύσσοντας τις διαισθήσεις του χριστιανικού σοσιαλισμού, ο Γκόρκι συμπληρώνει τη λατρεία της Παναγίας με την ιδέα της «μητρικής» κυριαρχίας. Με τη σειρά της, η μητέρα του Γκόρκι, «γαλουχημένη» από το γιο της, μοιράζει στον κόσμο προκηρύξεις αντί για σπαθιά. Στη συνέχεια, η γυναίκα-μητέρα, ενσαρκωμένη στην εικόνα της σοβιετικής πατρίδας, θα προαναγγείλει την επιστροφή στη ρομαντική αισθητική, αντικαθιστώντας την «προλετάρια γυναίκα», η εικόνα της οποίας ήταν ευρέως διαδεδομένη αμέσως μετά την επανάσταση. Είναι ακριβώς η ρομαντική εικόνα της μητέρας που παρουσιάζεται στον μεταπολεμικό πίνακα του Σεργκέι Γερασίμοφ, Μητέρα ενός παρτιζάνου ή στα γλυπτά του Γιεβγκένι Βούτσετιτς, ο οποίος δημιούργησε ένα από τα πιο επιβλητικά και τρομακτικά μνημεία, τη Μητέρα Πατρίδα, [Motherland / Родину-мать] το ένα στο Βόλγκογκραντ και το άλλο στο Κίεβο. Η μορφή της μοιάζει να αιωρείται στο χώρο μεταξύ του δημόσιου (ταξικού, οικονομικού, πολιτικού) και του ιδιωτικού (συναισθηματικού, οικογενειακού, αρχαϊκού).

Η μητρική φιγούρα είναι έτσι πολιτικά αμφίσημη. Από τη μία πλευρά, χρησιμεύει ως τροφός του οποίου το «κενό» πρέπει να γεμίσει με εξουσία. Εδώ μπορούμε ακόμη και να κάνουμε μια αναλογία μεταξύ της πολιτισμικά κατοχυρωμένης παθητικότητας των γυναικών και της παθητικότητας των άφωνων ανθρώπων στις συμβολικές δομές της πολιτικής των φύλων: Σε αυτή την «αρχαία, στιβαρή» και «ξυλοκέφαλη» Ρωσία απευθύνονταν οι επαναστάτες στρατιώτες από το ποίημα «12» του Αλεξάντερ Μπλοκ^[11]. Από την άλλη πλευρά, η μητρική φιγούρα βρίσκεται σε ένα πεδίο δημόσιας και πολιτικής μητρότητας (υποχρέωση, καθήκον, έμφυλη μοίρα).

Υπάρχουν πολλές εκδοχές αυτού του είδους πατριωτικής μητρότητας, αλλά η μητρική φιγούρα έχει πάντα εξουσία πάνω στο γιο της: μπορεί να τον στείλει στον πόλεμο, να τον καταριέται για τη δειλία του και να τον ενθαρρύνει για την ανδρεία του. Όπως είπε ο Φρίντριχ Ντύρενματ στο έργο του, Ρωμύλος ο Μέγας (1948), «όταν το κράτος αρχίζει να σκοτώνει ανθρώπους, αποκαλεί πάντα τον εαυτό του μητέρα πατρίδα». Έτσι, πίσω από τις ενέργειες της μητρικής φιγούρας (ενθάρρυνση, κατάρες κ.λπ.) αποδεικνύεται ότι βρίσκεται το κράτος, το οποίο καθορίζει την εκπαιδευτική πολιτική. Ωστόσο, ο διαχωρισμός του ιδιωτικού και του δημόσιου, της «κουζίνας» και της «πλατείας», οδηγεί στο γεγονός ότι η κουζίνα μπορεί κάποια στιγμή να γίνει ένας τόπος όπου ένας γιος, και με τη θέληση της μητέρας του, μπορεί να ξεγλιστρήσει από το κράτος. Η πατριαρχική κουλτούρα περιφρονεί εκείνους που είναι καρφωμένοι στα φουστάνια της μητέρας τους, αλλά τους διατάζει να υπακούουν στη μητέρα τους, και αυτή η αντίφαση αφήνει πολλά περιθώρια ερμηνείας. Από τη μία πλευρά, τα πατριωτικά μέσα ενημέρωσης αναπαράγουν^[12] τον ενθουσιώδη λόγο της μητέρας ενός αλεξιπτωτιστή που πέθανε στην Ουκρανία∙ από την άλλη, τα αντιπολεμικά μέσα ενημέρωσης και οι ακτιβιστές στρέφονται προς την Επιτροπή Μητέρων Στρατιωτών και την εμπειρία τους στην οργανωτική δουλειά και στην εργασία για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Γιατί όμως ακριβώς οι μητέρες ενήλικων γιων, δηλαδή ανεξάρτητων και ικανών πολιτών, προστατεύουν τα πολιτικά τους δικαιώματα; Μια απάντηση δόθηκε πριν από σχεδόν 20 χρόνια από την Έλενα Ζντραβομίσλοβα στο άρθρο της «“Μητέρες στρατιωτών”: η επιστράτευση της παραδοσιακής θηλυκότητας»^[13]: τέτοιο είναι το «παιχνίδι» με τους παραδοσιακούς μύθους του φύλου που μπορεί ωστόσο να μπερδέψει τον κυρίαρχο με τη βιοπολιτική του απαίτηση να τεκνοποιήσει/πεθάνει. Πώς μπορεί το «παιχνίδι» με την παραδοσιακή τάξη να νικήσει τους φύλακες αυτής της τάξης, να τους παραπλανήσει και να κερδίσει πολιτική δύναμη; Πρώτον, ο κοινωνικά εγκεκριμένος ρόλος του φύλου αποδίδει στις γυναίκες μια ιδιαίτερη («θηλυκή») άποψη για τον κόσμο, στην οποία αντιστοιχεί μια συντριπτική επιθυμία να αγωνιστούν για τα παιδιά. Δεύτερον, οι πολιτικές δράσεις μπορεί να είναι παρόμοιες με τις παραδοσιακές γυναικείες πρακτικές φροντίδας και τις θρησκευτικές τελετουργίες, και μερικές φορές ουσιαστικά συγχωνεύονται με αυτές (αυτό παρατηρήθηκε πρόσφατα στο Γιακούτσκ, όπου οι γυναίκες χόρεψαν τον παραδοσιακό χορό ομπουοχάι «για να φέρουν πίσω ζωντανούς τους συζύγους και τους γιους τους»). Τρίτον, μια ζωντανή εικόνα της μητέρας και ο ιδιαίτερος τρόπος εκμετάλλευσής της που είναι σε θέση να προκαλέσει μια συναισθηματική αντίδραση, να προσελκύσει, να «κινητοποιήσει» τους ανθρώπους. Τέτοιο είναι το χάσμα μεταξύ της σφαίρας του νόμου και των άτυπων (ανεπίσημων) «δικαιωμάτων» των μητέρων να συμπεριφέρονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Λόγω αυτού του χάσματος, ακόμη και το στρατιωτικό δίκαιο υποχωρεί μπροστά στην έμφυλη πίεση των γυναικών, επειδή το κράτος θέτει στον εαυτό του δύο αντικρουόμενους στόχους: να εξασφαλίσει την αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού (αυτό που στηρίζεται στους ώμους και τα σώματα των γυναικών) και να διατηρήσει την πολεμική μηχανή που καταστρέφει αυτό το εργατικό δυναμικό.

Η πόλωση των φύλων οδηγεί επίσης στη φετιχοποίηση των γυναικών ως φορέων ενός ειδικού είδους θυσιαστικού ηρωισμού. Τέτοιος είναι ο ρόλος της «γυναίκας συμπολεμίστριας» που μνημονεύεται σε περιόδους ιστορικών αντιξοοτήτων. Η ημίγυμνη Μαριάννα από τον πίνακα του Ευγένιου Ντελακρουά (Η Ελευθερία που οδηγεί τον λαό) είναι μια αλληγορία της ελευθερίας. Ωστόσο, αυτή η ελευθερία ενσαρκώνεται από τη γυναίκα ως ο ιδανικός καθρέφτης για το ανδρικό Εγώ: με την πράξη της νομιμοποιεί αυτόν για τον οποίο κάνει αυτές τις θυσίες. Αν έχουμε τέτοιες γυναίκες (ένδοξες, όμορφες και άλλα αξιολογικά επίθετα) που αγωνίζονται για μας, αυτό σημαίνει ότι είμαστε ένδοξοι άνδρες. Η ριζοσπαστική φεμινιστική κριτική ήταν πάντα αντίθετη στη χρήση των γυναικών ως εργαλείων ανδρικής αναγνώρισης και δραστηριότητας. Και όμως, ένα όργανο που έχει υπερβολική ελπίδα στη δράση του έχει την τάση να ξεφεύγει από τον έλεγχο και να υπαγορεύει τους δικούς του όρους.

Η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς καταγράφει τις αναμνήσεις όσων συμμετείχαν στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο^[14], όπου μια γυναίκα εμφανίζεται συχνά σε μια ρομαντική εικόνα των Αδελφών του Ελέους, οι οποίες, μεταξύ άλλων, ασχολούνται με τη συναισθηματική υποστήριξη του στρατιώτη: «Χαμογελούσα καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, πίστευα ότι έπρεπε να χαμογελάω όσο πιο συχνά γίνεται, ότι μια γυναίκα πρέπει να λάμπει. Πριν μας στείλουν στο μέτωπο, μας το είπε ο γέρο καθηγητής: “Πρέπει να λέτε σε κάθε τραυματία ότι τον αγαπάτε. Το ισχυρότερο φάρμακό σας είναι η αγάπη. Η αγάπη συντηρεί, δίνει δύναμη για να επιβιώσετε”». Είναι ενδιαφέρον ότι οι πρώτες εξελίξεις στην εκπαίδευση των γυναικών στη Ρωσική Αυτοκρατορία συνέπεσαν με τον Κριμαϊκό Πόλεμο και τα πρώτα μαθήματα νοσηλευτικής οργανώθηκαν από τον Νικολάι Πιρόγκοφ, τον θεμελιωτή της στρατιωτικής χειρουργικής πεδίου. Έτσι, ο Πιρόγκοφ, υποστηρίζοντας τη χειραφέτηση των γυναικών, τις παρότρυνε προς την επίτευξη «του μεγαλειώδους κατορθώματος της αυτοθυσίας», συνδέοντας τον πόλεμο με την αδελφική τρυφερότητα.

Η ιδέα ότι μια γυναίκα που πολεμάει μπορεί να εμπνέει τους στρατιώτες διερευνήθηκε για πρώτη φορά στη Ρωσία κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Προσωρινή Κυβέρνηση χρησιμοποίησε τάγματα γυναικών για πατριωτική προπαγάνδα. Τα φιλοουκρανικά μέσα ενημέρωσης διαδίδουν θηλυκοποιημένες εικόνες των μαχόμενων πόλεων με παρόμοιους στόχους – η μυθολογία του φύλου χρησιμοποιείται και στις δύο πλευρές του μετώπου. Σε περιόδους πολέμου επιτρέπεται η είσοδος μιας γυναίκας στον πολιτικό κόσμο με βάση την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, αλλά όταν αυτή τελειώσει, η ανάγκη για γυναικεία μαχητικότητα και δύναμη μπορεί να καταστεί παρωχημένη.

Το ρωσικό γυναικείο κίνημα στα τέλη του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα ηρωοποίησε επίσης τις γυναίκες, και μάλιστα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι τους άνδρες. Η Βέρα Ζασούλιτς, η Βέρα Φίνγκερ και άλλες επαναστάτριες θυσιάστηκαν συνειδητά για χάρη του κινήματος, αναπαράγοντας στην πολιτική τη μητρική αυτοθυσία που παρατηρήθηκε στην οικογένεια. Μπορούμε να δούμε σε μια τέτοια συμπεριφορά βιβλικά κίνητρα (ο Ιησούς δεν ήταν μόνο επαναστάτης, αλλά και γυναίκα, δηλαδή επέλεξε το ακάνθινο στεφάνι για χάρη του πλησίον του), είναι δυνατόν η συμπεριφορά αυτή να προέρχεται από μια πατριαρχική τάξη πραγμάτων στην οποία η ζωή του κοριτσιού δεν του ανήκει. Οι θυσιαστικοί ηρωισμοί κατέχουν ακόμη και σήμερα εξαιρετική δύναμη, προσδίδοντας μια ηθική διάσταση στην αντίσταση των γυναικών που αξιοποιείται από τα σημερινά μέσα ενημέρωσης. Παρ’ όλα αυτά, η επαναστατική διαμαρτυρία της Ζασούλιτς και άλλων σαν κι αυτήν ήταν ταυτόχρονα μητρική (θυσιαστική) και αντι-μητρική (βίαιη), επειδή επαναπροσδιόρισε τα όρια της οικογένειας ως κατασκεύασμα και την πολιτικοποίησε: ο κύριος απόγονος των επαναστατημένων γυναικών έγινε ο λαός ή η μελλοντική επανάσταση.

Η προσφυγή στην ηθική αποτελεί ουσιαστικό μέρος της πολιτικής πρακτικής, ανεξάρτητα από το πώς αισθανόμαστε για την αντικατάσταση της πολιτικής από την ηθικοποίηση. Η ηθική με την κοινωνικοπολιτική έννοια περιλαμβάνει την έγερση όχι μόνο του ζητήματος της δικαιοσύνης στις κοινωνικές σχέσεις και στην πολιτική τάξη, αλλά και του ζητήματος της ευθύνης. Στις γυναίκες αποδίδονται παραδοσιακά ορισμένοι τομείς και τύποι ευθύνης (προστασία της οικογένειας, διατήρηση του σπιτιού, φροντίδα των παιδιών κ.λπ.), και η ευθύνη αυτή μπορεί να επεκτείνεται και στην πόλη, στη χώρα, ακόμη και στον πλανήτη. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που μορφές όπως η Σβετλάνα Τικανόφσκαγια, η οποία διεκδίκησε (και εξακολουθεί να διεκδικεί) να είναι η πρόεδρος της Λευκορωσίας, εμφανίστηκαν στην πολιτική^[15], επικαλούμενη τις «οικογενειακές» αξίες της εμπιστοσύνης και της δικαιοσύνης: η αναγνώρισή της βασίστηκε στην ηθική σύμβαση, όχι στη βία.

Είναι πιθανό το κράτος να έχει το μονοπώλιο της βίας, αλλά δεν έχει το μονοπώλιο της εξουσίας. Όπως συζητήθηκε παραπάνω, η κρατική κυριαρχία βασίζεται στο «συμβόλαιο των ανδρών», οι επιδράσεις του οποίου μετατοπίζονται στον «κατώτερο κόσμο» της γυναικείας πλευράς του σπιτιού. Όταν οι γυναίκες στο πατριαρχικό σύστημα αναγκάστηκαν να αναλάβουν συναισθηματική εργασία, απέκτησαν επίσης εξουσία συναισθηματικού χαρακτήρα, δηλαδή τη νόμιμη ικανότητα να εκδηλώνουν αυτά τα συναισθήματα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η γραφειοκρατία είναι τόσο επιφυλακτική απέναντι στα «γυναικεία ξεσπάσματα» και για τον οποίο τα αγόρια είναι τόσο επιφυλακτικά απέναντι στη γελοιοποίηση από τις γυναίκες. Με αυτή την έννοια, οι «υστερικές» και οι «σκανδαλιστικές» δεν είναι απλώς λέξεις που ο πατριαρχικός κόσμος έχει ζωγραφίσει με αρνητική χροιά, αλλά μορφές ανυπακοής και διαφωνίας, και το κουτσομπολιό στις ουρές είναι μια μορφή πολιτικής συζήτησης που δεν γίνεται αποδεκτή στην αξιοπρεπή (ανδρική) κοινωνία: τα συναισθήματα δεν μπορούν πάντα να συγκρατούνται από εξουσιαστικές πρακτικές λόγου.

Υπό αυτή την έννοια, αξίζει να τονιστεί για άλλη μια φορά ότι η «μητρική φιγούρα» –με όλους τους συντηρητικούς και παραδοσιοκρατικούς συνειρμούς της– μπορεί να πάρει διαφορετικές πολιτικές σημασίες σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Για τη διοίκηση Πούτιν, είναι η «μητέρα-υπάλληλος» που υπόσχεται ότι οι γιοι της «θα εκπληρώσουν τα καθήκοντα που τους αναθέτει η διοίκηση»^[16]. Η απελευθερωτική παράδοση, παρά τις προσπάθειες να «απομυθοποιήσει» τον κόσμο, εμπλέκει τον θηλυκό παράγοντα σε αρχαίους έμφυλους μύθους που ανάγονται στη χριστιανική παράδοση ή στις ναρκισσιστικές νευρώσεις του σύγχρονου άνδρα. Όπως το έθεσε η Βιρτζίνια Γουλφ, «οι γυναίκες χρησίμευσαν όλους αυτούς τους αιώνες ως καθρέφτες που διαθέτουν τη μαγική και απολαυστική δύναμη να αντανακλούν τη μορφή του άνδρα στο διπλάσιο του φυσικού του μεγέθους»^[17]. Ακόμη και στους αγώνες του, ένας τέτοιος σύγχρονος άνδρας χρειάζεται να κοιτάζει στον «καθρέφτη».

Ο αριστερός φεμινισμός βλέπει το φύλο και τις έμφυλες δομές ως τους μηχανισμούς με τους οποίους η αγορά και οι μηχανισμοί του κράτους μετατρέπουν τη βιολογική αναπαραγωγή (καθώς και τις πρακτικές φροντίδας) σε υπερπροϊόν και σε σύστημα υποταγής, αντίστοιχα. Το πλήγμα στη «βάση» του φύλου θα μπορούσε να είναι εξαιρετικά επώδυνο. Έτσι, για παράδειγμα, η «γυναικεία δύναμη» θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για ένα λεγόμενο σεξουαλικό και συναισθηματικό πλήγμα – μια πλήρη άρνηση συναισθηματικής και σεξουαλικής εξυπηρέτησης σε κάθε συνεργό της στρατιωτικοποίησης (μέχρι το διαζύγιο και τον χωρισμό), εφόσον δεν είναι δυνατή η θεσμική πολιτικοποίηση. Αυτό ακούγεται αντιφατικό σε μια ήδη αποπολιτικοποιημένη και ατομοποιημένη κοινωνία, αλλά τελικά, το μποϊκοτάζ για κάποιους είναι το θεμέλιο για την ισχυροποίηση και την αλληλεγγύη για άλλους. Ως εκ τούτου, παράλληλα με τον διαχωρισμό, μπορεί να σχηματίσουν νέες ενώσεις –στενότερες από τις συζυγικές και οικογενειακές– οι οποίες συχνά υποκινούνται από την ανάγκη επιβίωσης. Με αυτή την έννοια, επίσης, η κατάληψη της ηθικής εξουσίας μπορεί να έχει μαχητικό χαρακτήρα, διότι υπήρξαν επεισόδια στην ιστορία της γυναικείας χειραφέτησης όπου το ζήτημα του φύλου συνδέθηκε με το ζήτημα της πηγής και της φύσης της εξουσίας, το οποίο ξεκινά από την οικογένεια. Ο πολλαπλασιασμός όλων των συμφωνιών που έγιναν κάποτε κατά τη διαμόρφωση της σύγχρονης ρωσικής κρατικής οντότητας θα σημάνει επίσης μια κρίση του συστήματος των φύλων, αλλά η έκβασή της δεν έχει ακόμη καθοριστεί.

Η γυναικεία αδυναμία και η γυναικεία δύναμη μπορούν να αλλάξουν θέσεις. Όταν πρόκειται για πολιτική εξουσία, και όχι για ιδιωτικές οιδιπόδειες φαντασιώσεις, ο ρόλος που αποδίδεται στις γυναίκες στις συμβολικές δομές της κοινωνίας (συμπεριλαμβανομένης μιας μάλλον πατριαρχικής κοινωνίας) μπορεί να πάρει μια νέα διάσταση. Η κρατική προπαγάνδα επιμένει ότι ο παραδοσιακός ρόλος της γυναίκας στη Ρωσία είναι να είναι μητέρα, και ο ίδιος ρόλος έχει αμφισβητηθεί από τα δημοκρατικά και απελευθερωτικά εγχειρήματα. Έτσι, η επιθυμία της μητέρας να σώσει το γιο της πρέπει να συνοδεύεται από την επιθυμία του γιου να απελευθερώσει τη μητέρα του - όπως το σκέφτηκαν ο Νεκράσοφ και ο Γκόρκι. Η συναισθηματική και ηθική δύναμη, την οποία σήμερα μπορεί να διεκδικήσει «παραδοσιακά» η μητέρα στη ρωσική οικογένεια, μπορεί να γίνει ένα ισχυρό μέσο μη βίαιης διαμαρτυρίας. Ποιος ξέρει, ίσως η πολιτικοποίηση αυτού του ρόλου και αυτής της δύναμης από τη βάση να επιτρέψει μια αλλαγή στην τάξη πραγμάτων – ένα ννέο «κοινωνικό συμβόλαιο» που θα περιλαμβάνει άνδρες και γυναίκες επί ίσοις όροις.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Asya Neverova, “Where the ‘Motherland’ Calls: From Gender Mythology to Political Action”, После, 26 Ιανουαρίου 2023, https://posle.media/language/en/where-the-motherland-calls-from-gender-mythology-to-political-action/. Αναδημοσίευση: Europe Solidaire Sans Frontières, https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article65556.

Ася Неверова, «Куда зовет “Родина-мать”: от гендерной мифологии к политическому действию», После, 26 Ιανουαρίου 2023, https://posle.media/kuda-zovet-rodina-mat-ot-gendernoj-mifologii-k-politicheskomu-dejstviyu/.

Σημειώσεις

^[1] В.И. Ленин, Шаг вперед два шага назад, (1904), Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/russkij/lenin/works/8-12.htm [Β. Ι. Λένιν, «Ένα βήμα μπρος δυο βήματα πίσω», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 8, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, χ.χ.έ., σσ. 189 κ.ε.].

^[2] Aleksandra Kusnierkiewicz, “The Coloniality of Gender and the Politics of Difference”, E-International Relations, 29 Ιουνίου 2019, https://www.e-ir.info/pdf/79251.

^[3] «Путин: нравится не нравится – терпи, моя красавица», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=MBlaRRrkYIc.

^[4] Саша Талавер, «Награда для никого», После, 19 Σεπτεμβρίου 2022, https://posle.media/nagrada-dlya-nikogo/.

^[5] Анастасия Новкунская, «Государство озаботилось проблемой рождаемости задолго до начала войны», После, 20 Αυγούστου 2022, https://posle.media/gosudarstvo-ozabotilos-problemoj-rozhdaemosti-zadolgo-do-nachala-vojny/ / Anastasia Novkunska, “The Government Was Concerned About the Birth Rate Before the War”, После, 20 Αυγούστου 2022, https://posle.media/language/en/concerned-about-the-birth-rate-long-before-the-war-broke-out/ [Anastasia Novkunska, «Πριν από τον πόλεμο η ρωσική κυβέρνηση ανησυχούσε για το ποσοστό γεννήσεων», e la libertà, 27 Αυγούστου 2022, https://www.elaliberta.gr/%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%85%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B7-%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1/8401-%C2%AB%CF%80%CF%81%CE%B9%CE%BD-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF-%CE%B7-%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA%CF%85%CE%B2%CE%AD%CF%81%CE%BD%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CE%B1%CE%BD%CE%B7%CF%83%CF%85%CF%87%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B5-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CE%BF%CF%83%CE%BF%CF%83%CF%84%CF%8C-%CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%BD%CE%AE%CF%83%CE%B5%CF%89%CE%BD%C2%BB].

^[6] Ольга Шнырова, «Насилие, эмансипация, возврат к патриархату: что о войнах говорит гендерная теория», Черте, 24 Μαρτίου 2022, https://cherta.media/interview/nasilie-emansipaciya-vozvrat-k-patriarxatu/.

^[7] Saida Sirazhudinova, Khazbi Budunov, “In Almost Every Village Someone Was Killed”, После, 5 Οκτωβρίου 2022, https://posle.media/language/en/in-almost-every-village-theres-someone-who-was-killed/.

^[8] «Награда для никого», После, 19 Σεπτεμβρίου 2022, https://posle.media/nagrada-dlya-nikogo/.

^[9] Olympe de Gouges, Déclaration des Droits de la Femme et de la Citoyenne http://www.web.uvic.ca/~hcazes/Cazes%20Ecrits%202011/Documents%20PDF/Olympe/Olympe_final.pdf / Olympe de Gouges, The Declaration of the Rights of Woman (September 1791), https://revolution.chnm.org/d/293/.

^[10] Linda Kerber, “The Republican Mother: Women and the Enlightenment-An American Perspective”, American Quarterly, τόμος 28, τεύχος 2, ειδικό τεύχος: An American Enlightenment, (Καλοκαίρι 1976), σσ. 187-205, https://www.shsu.edu/~jll004/163_spring09/Kerber_-_The_Republican_Mother.pdf.

^[11] [Σ.τ.Μ.:] Αλεξάντρ Μπλοκ, «Οι Δώδεκα», στο «Οι Δώδεκα του Αλέξανδρου Μπλοκ σε δυο μεταφράσεις κι ένα απόσπασμα», Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία. Το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου, για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και… όλα τα άλλα, 28 Ιανουαρίου 2018, https://sarantakos.wordpress.com/2018/01/28/blok12/.

^[12] «“Пускай на нас не прёт!” Запад получил пронзительное предупреждение от матери погибшего Героя России», Царьград, 22 Μαΐου 2022, https://tsargrad.tv/news/puskaj-na-nas-ne-prjot-zapad-poluchil-pronzitelnoe-preduprezhdenie-ot-materi-pogibshego-geroja-rossii_552065.

^[13] Еленой Здравомысловой, «“Солдатские матери”: мобилизация традиционной женственности», Политическая наука, τεύχος 3, έτος 2005. Διαθέσιμο στο: https://cyberleninka.ru/article/n/soldatskie-materi-mobilizatsiya-traditsionnoy-zhenstvennosti/viewer.

^[14] Светлана Алексиевич, «У войны не женское лицо», 2005, http://lib.ru/NEWPROZA/ALEKSIEWICH/zhensk.txt.

^[15] Felix Vilchik, “From Street Protests to Circle Activism”, После, 22 Δεκεμβρίου 2022, https://posle.media/language/en/from-street-protests-to-circle-activism/.

^[16] «Путин встретился с матерями мобилизованных. Часть из них были чиновницы», Радио Свобода, 25 Νοεμβρίου 2022, https://www.svoboda.org/a/putin-vstretilsya-s-materyami-mobilizovannyh-eto-byli-chinovnitsy/32148805.html.

^[17] Virginia Woolf, A Room of One’s Own [1929], Feedbooks, http://seas3.elte.hu/coursematerial/PikliNatalia/Virginia_Woolf_-_A_Room_of_Ones_Own.pdf [Βιρτζίνια Γουλφ, Ένα δικό της δωμάτιο, Μεταίχμιο, Αθήνα 2019].