Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η κομμουνιστική αριστερά
του Χρήστου Κεφαλή*
Ο πόλεμος στην Ουκρανία έθεσε σε σοβαρή δοκιμασία τις δυνάμεις της αριστεράς παγκόσμια. Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με τις θέσεις που πήραν οι σχηματισμοί της ελληνικής κομμουνιστικής αριστεράς, δηλαδή όσοι αναφέρονται στο μαρξισμό και σε μια προοπτική επαναστατικής υπέρβασης του καπιταλισμού. Ανάμεσά τους διαμορφώθηκαν δυο βασικές θέσεις. Από τη μια το ΚΚΕ, το ΝΑΡ και το ΣΕΚ εκτίμησαν ότι πρόκειται για έναν ιμπεριαλιστικό πόλεμο, μια ενδοϊμπεριαλιστική διαμάχη ανάμεσα στους αμερικανονατοϊκούς και το ρωσικό ιμπεριαλισμό, απέναντι στην οποία επιβάλλεται η καταδίκη και των δυο πλευρών. Από την άλλη το Σύγχρονο Κομμουνιστικό Σχέδιο (διάσπαση του ΝΑΡ) και η Λαϊκή Ενότητα συντάχτηκαν με τη Ρωσία, το σκεπτικό όντας ότι υπονομεύει τις θέσεις των αμερικανονατοϊκών, του κύριου εχθρού των λαών. Την ίδια θέση πήρε η Ίσκρα του Λαφαζάνη, που έχει όμως απαρνηθεί τις κομμουνιστικές αναφορές, περνώντας στον ακροδεξιό εθνικισμό.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία
Θεωρούμε και τις δυο αυτές θέσεις βαθιά λαθεμένες, αν και για διαφορετικούς λόγους. Πριν τις συζητήσουμε, θα δώσουμε ωστόσο μια εκτίμηση για το ίδιο το γεγονός.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία προκλήθηκε αναμφισβήτητα από τους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς, τη σύγκρουση των βλέψεων του ΝΑΤΟ για επέκταση ανατολικά και του ρωσικού ιμπεριαλισμού δυτικά. Και είναι αλήθεια ότι οξύνει αυτούς τους ανταγωνισμούς, δίνοντας ώθηση στο μιλιταρισμό και τη διαμόρφωση των ιμπεριαλιστικών μπλοκ. Αυτό όμως δεν σημαίνει αυτόματα ότι ο ίδιος ο πόλεμος ως τέτοιος είναι ιμπεριαλιστικός. Το συμπέρασμα αυτό παραβλέπει την ετερογένεια της ιστορικής διαδικασίας, στο πλαίσιο της οποίας κάθε γεγονός έχει την ιδιαιτερότητά του και εμπλέκει αντιφατικές όψεις, απαιτώντας έτσι τη λενινιστική «συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης».
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι σίγουρα ιμπεριαλιστικός από την πλευρά της Ρωσίας, όσοι όμως τον χαρακτηρίζουν συνολικά ιμπεριαλιστικό, δηλώνουν ότι είναι τέτοιος και από την ουκρανική πλευρά. Αυτό δεν είναι καθόλου αυτονόητο και όσοι το θεωρούν τέτοιο ξεχνούν ότι πέρα από τους ιμπεριαλιστές υπάρχει και ο ουκρανικός λαός και ότι η ρωσική εισβολή έχει υποκινήσει μια μαζική λαϊκή αντίσταση. Απεναντίας, από την πλευρά της Ουκρανίας ο πόλεμος σήμερα είναι βασικά αμυντικός και εθνικός, ένας πόλεμος για την υπεράσπιση της ύπαρξης της χώρας, που σε περίπτωση ήττας θα διαμελιστεί.
Οι υποστηρικτές της άποψης περί ιμπεριαλιστικού πολέμου επικαλούνται συχνά το παράδειγμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τον οποίο ο Λένιν και άλλοι επαναστάτες μαρξιστές είχαν δικαιολογημένα χαρακτηρίσει ιμπεριαλιστικό. Αυτή η σύγκριση είναι όμως άτοπη, γιατί εδώ δεν πρόκειται για γενικευμένο, παγκόσμιο πόλεμο μεταξύ ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, αλλά ένα τοπικό πόλεμο ανάμεσα σε μια ιμπεριαλιστική δύναμη, τη Ρωσία, και μια μη ιμπεριαλιστική, ανεξάρτητη χώρα.
Στις αρχές του 20ού αιώνα είχαμε πολέμους όπου η μια πλευρά αγωνιζόταν πράγματι για τα εθνικά δίκαιά της, όπως οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και ο πόλεμος της Σερβίας με την Αυστροουγγαρία. Στις περιπτώσεις αυτές ο Λένιν υποστήριξε τις βαλκανικές χώρες και τη Σερβία, παρότι ο πόλεμός της με την Αυστροουγγαρία ήταν μέρος του, συνολικά ιμπεριαλιστικού, Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αργότερα, όταν η Ελλάδα δέχτηκε την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας ο Ζαχαριάδης κάλεσε σωστά σε υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της χώρας με το «Ανοιχτό γράμμα» του, παρότι ο πόλεμος συνδεόταν εν μέρει με ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς.
Τέλος, σε ένα τοπικό ιμπεριαλιστικό πόλεμο, έχει επίσης σημασία να εξετάζονται τα αποτελέσματά του από την άποψη των επιπτώσεών τους στους λαούς. Το 1905 ο πόλεμος ανάμεσα στη Ρωσία και την Ιαπωνία ήταν ιμπεριαλιστικός και από τις δυο πλευρές, όμως ο Λένιν είχε ταχθεί υπέρ τη νίκης της Ιαπωνίας, γιατί η ήττα του τσαρισμού θα ενίσχυε την επικείμενη ρωσική επανάσταση, ενώ η νίκη του δεν θα είχε κανένα θετικό αντίκτυπο.
Η τελευταία πλευρά είναι κρίσιμη, γιατί και σήμερα η Ρωσία αποτελεί έναν αδύναμο κρίκο του παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού συστήματος, ώστε μια ήττα της στον ουκρανικό πόλεμο θα μπορούσε να δρομολογήσει την πτώση του καθεστώτος Πούτιν και επαναστατικές εξελίξεις στη χώρα. Η νίκη της Ρωσίας αντίθετα μπορεί μόνο να σημαίνει νέους επεκτατικούς πολέμους του Πούτιν στη Μολδαβία και αλλού.
Η θέση του ΚΚΕ
Το πραγματικό νόημα της θέσης του ΚΚΕ για ιμπεριαλιστικό πόλεμο δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό βλέποντάς τη μεμονωμένα, ως μια εκτίμηση για ένα ιδιαίτερο ζήτημα. Πρέπει να εξεταστεί σε σύνδεση με τη σταλινική αναπαλαίωση σε αυτό το κόμμα, που προώθησαν από το 1991 οι ηγεσίες Παπαρήγα και Κουτσούμπα, ως μια προσπάθεια να κρυφτούν τα αδιέξοδα αυτής της πορείας με επαναστατικές φράσεις.
Μετά τη διάσπαση του 1991 η ηγεσία Παπαρήγα έθεσε μια γραμμή επιστροφής στο σταλινισμό, που συνδέθηκε άρρηκτα με τον παραγκωνισμό των κλασικών του μαρξισμού, Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν, καθώς και των μετέπειτα επιφανών μαρξιστών, Τρότσκι, Μπουχάριν, Γκράμσι και Λούκατς (για τους δυο πρώτους υποστηρίχτηκε μάλιστα το κατηγορητήριο των Δικών της Μόσχας ότι ήταν «πράκτορες των ναζί», ενώ οι άλλοι δύο είναι τελείως ανύπαρκτοι για το ΚΚΕ). Μέρος της σταλινικής αναπαλαίωσης ήταν η γραμμή της αντεπίθεσης, που περιλάμβανε την πλήρη άρνηση των πολιτικών συμμαχιών, την ουσιαστική αποχώρηση από τις κεντρικές συνδικαλιστικές οργανώσεις με τη δημιουργία του ΠΑΜΕ και την αποκήρυξη των μεγάλων λαϊκών κινημάτων του 2011-12, τα οποία χαρακτηρίστηκαν ποδηγετούμενα από τις κυρίαρχες τάξεις. Ως αποτέλεσμα, το ΚΚΕ οδηγήθηκε στην πιο ακραία σεκταριστική απομόνωση και τον ιδεολογικό εκφυλισμό, δείγμα του οποίου αποτελεί η ανυπαρξία οποιασδήποτε θεωρητικής συζήτησης στο κόμμα. Ταυτόχρονα, στο βαθμό που παρανοούσε τα αμυντικά καθήκοντα του κινήματος σε αυτή την περίοδο, δυσχέρανε τη συγκέντρωση των δυνάμεών του, γεγονός που εκφράστηκε με την πλήρη στασιμότητα της επιρροής του. Είναι διαφωτιστικό ότι στα ντοκουμέντα του πρόσφατου 21ου Συνεδρίου τους, ενώ διαπιστώνουν δεκάδες φορές την υποχώρηση του κινήματος, επαναλαμβάνουν πεισματικά τα περί αντεπίθεσης, χωρίς να υποψιάζονται καν ότι σε συνθήκες υποχώρησης η γραμμή για αντεπίθεση είναι ακατάλληλη και η σωστή κατεύθυνση θα ήταν να οργανωθεί η άμυνα στην επίθεση του κεφαλαίου.
Στενά συνυφασμένη με τη λογική της αντεπίθεσης είναι η αδυναμία τους να αντιληφθούν ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν περιλαμβάνει μόνο έναν ιμπεριαλιστικό ανταγωνισμό ανάμεσα στους αμερικανονατοϊκούς και τη Ρωσία για σφαίρες επιρροής. Περιλαμβάνει επίσης μια διαπάλη ανάμεσα στη φιλελεύθερη και τη λεπενική πτέρυγα της αστικής τάξης. Το καθεστώς Πούτιν, μια ρωσική εκδοχή του λεπενισμού, στηρίζεται στο εσωτερικό της Ρωσίας και κινητοποιεί διεθνώς κάθε λογής νεοφασίστες και ακροδεξιούς. Στην ΕΕ και τις ΗΠΑ από την άλλη κυριαρχεί ακόμη η φιλελεύθερη, μετριοπαθής αστική πτέρυγα, των Μακρόν, Μπάιντεν, κ.ά. Μια νίκη της Ρωσίας θα έδινε μεγάλη ώθηση στις ακροδεξιές/νεοφασιστικές δυνάμεις στον υπόλοιπο κόσμο. Αυτός που θα επωφελούνταν από μια τέτοια νίκη και από το παραμέρισμα της φιλελεύθερης πτέρυγας στην παρούσα στιγμή δεν θα ήταν τα ανώριμα και αμυνόμενα ακόμη κινήματα, αλλά οι ακροδεξιοί, αυτός όντας ο λόγος που υποστηρίζουν διακαώς τον Πούτιν.
Η θέση του ΚΚΕ περί «ιμπεριαλιστικού πολέμου», μακριά από το να εμπλέκει κάποιο πραγματικό αντιιμπεριαλισμό, είναι έτσι όχι μόνο λαθεμένη αλλά καιροσκοπική. Μοιάζει με την μπλόφα ενός τζογαδόρου, που αφού μάζεψε 3άρια και 4άρια στις προηγούμενες γύρες, τα πετά στο τραπέζι φωνάζοντας θριαμβευτικά: «Καρέ του Ρήγα!»
Η περίπτωση του ΝΑΡ δεν διαφέρει πολύ, με τη θέση του για την Ουκρανία να συγκεφαλαιώνει την αποτυχία των δυνάμεων που αποχώρησαν κατά καιρούς από το ΚΚΕ να έρθουν σε μια ουσιώδη ρήξη με το σταλινισμό. Η διαφορά είναι ότι ενώ στο ΚΚΕ εκφράζεται μέσω αυτής της θέσης ο γραφειοκρατικός σεκταρισμός, το στοιχείο του ΝΑΡ αντίθετα είναι ένας διανοουμενίστικος αριστερισμός.
Η υποστήριξη της Ρωσίας
Η άλλη τάση στην κομμουνιστική αριστερά που παίρνει το μέρος της Ρωσίας είναι μειοψηφική και πιο εξόφθαλμα λαθεμένη, όντας καταφανώς ασύμβατη με κάθε σοβαρή μαρξιστική ανάλυση και αναφορά. Οι υποστηρικτές της αρνούνται συνήθως τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα της Ρωσίας, την εμφανίζουν να υπερασπίζεται την ελευθερία των ρωσόφωνων του Ντονμπάς από τους «Ουκρανούς νεοναζί» ή εκτιμούν ότι η νίκη της Ρωσίας είναι προτιμότερη, γιατί θα πλήξει τους αμερικανονατοϊκούς ιμπεριαλιστές.
Το επιχείρημα ότι η Ρωσία δεν είναι ιμπεριαλιστική δύναμη δεν αντέχει σε κριτική. Η Ρωσία είναι η δεύτερη στρατιωτική δύναμη παγκόσμια, έχοντας διεξάγει κατά καιρούς στρατιωτικές επεμβάσεις σε Συρία, Λιβύη, Αμπχαζία, και σήμερα στην Ουκρανία. Είναι η πέμπτη χώρα σε αριθμό δισεκατομμυριούχων (117 το 2021 απέναντι στους 136 της Γερμανίας), στοιχείο ιδιαίτερα σημαντικό γιατί δείχνει πόσο προχωρημένος είναι εκεί ο σχηματισμός της μονοπωλιακής ολιγαρχίας που αποτελεί τη βάση του ιμπεριαλισμού, αφού μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ ο δημόσιος πλούτος της χώρας λεηλατήθηκε και κατέληξε στα χέρια μιας χούφτας ολιγαρχών. Αλλά και το επιχείρημα περί Ουκρανών νεοναζί είναι έωλο: Παρά την ύπαρξη του τάγματος Αζόφ οι ακροδεξιές/νεοφασιστικές δυνάμεις πήραν στις τελευταίες εκλογές στην Ουκρανία μόλις 1,8%, έναντι 10% περίπου στη Ρωσία, όπου το επιτελείο του Πούτιν περιλαμβάνει πολλά τέτοια στοιχεία τύπου Ντούγκιν, κ.ά., αλλά και αντίστοιχες παραστρατιωτικές οργανώσεις, όπως η ομάδα Βάγκνερ. Η εκτίμηση, τέλος, ότι προέχει η ήττα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού παραβλέπει το γεγονός ότι ενώ μακροχρόνια ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός είναι όντως ο κύριος εχθρός των λαών, ο ρωσικός ιμπεριαλισμός είναι άμεσα πιο επιθετικός και επικίνδυνος, ακριβώς γιατί στη Ρωσία κυριαρχεί η πιο αντιδραστική ιμπεριαλιστική πτέρυγα.
Τηρουμένων των ιστορικών αναλογιών, η θέση υπέρ της Ρωσίας είναι περίπου σαν στο πραξικόπημα του Κορνίλοφ οι Μπολσεβίκοι να υποστήριζαν τον Κορνίλοφ (με τον οποία μοιάζει ο Πούτιν) εναντίον του Κερένσκι (με τον οποίο μοιάζει ο Ζελένσκι). Οι Μπολσεβίκοι ανέτρεψαν τον Οκτώβρη την Προσωρινή Κυβέρνηση του Κερένσκι, κατά το πραξικόπημα του Κορνίλοφ όμως δεν στήριξαν φυσικά τον Κορνίλοφ, ούτε κράτησαν ουδετερότητα, αλλά πρότειναν στον Κερένσκι ενιαίο μέτωπο.
Η κρίση του κομμουνισμού
Η στάση των Μπολσεβίκων στην τελευταία περίπτωση δεν ήταν ευκαιριακή, αλλά στάση αρχών, βασισμένη στην αντικειμενική σύμπτωση συμφερόντων του κινήματος με την αστική πτέρυγα του Κερένσκι στη δοσμένη στιγμή του ταξικού αγώνα. Θεμελιωνόταν στη διαλεκτική προσέγγιση του Λένιν, σύμφωνα με την οποία ενώ η αντίθεση κυριαρχεί στις ταξικές κοινωνίες, υπάρχουν και στοιχεία ενότητας που μπορεί κάποτε να γίνονται σημαντικά.
Η θέση του ΚΚΕ, του ΝΑΡ και άλλων περί ιμπεριαλιστικού πολέμου στην Ουκρανία βασίζεται αντίθετα στην τυπική δογματική-σταλινική θεώρηση της «καθαρής» ταξικής σύγκρουσης, ότι η μακροχρόνια ριζική αντίθεση συμφερόντων του προλεταριάτου με την αστική τάξη αποκλείει να συμπέσουν σε μεμονωμένα ζητήματα και στιγμές. Πρόκειται για μια πρωτόγονη λογική που βιάζει τη διαλεκτική, θυμίζοντας τη στάση των οπαδών του Παναθηναϊκού να αποδοκιμάζουν κάθε ενέργεια των παικτών του Ολυμπιακού (και αντίστροφα). Ο Λένιν είχε αντιταχθεί επίμονα σε αυτές τις λογικές προειδοποιώντας ότι «όταν σκέπτεται κανείς έτσι… απαρνείται την κοινωνική επανάσταση». Κάτι που επιβεβαίωσε η ίδια η πράξη, αφού όσοι επιδίδονταν σε τέτοιες «φίλαθλες» επαναστατικές επιδείξεις ξεφούσκωναν και διέπρατταν Βάρκιζες στις κρίσιμες στιγμές.
Είναι έτσι σαφές ότι οι αστήρικτες, ιστορικά τυφλές θέσεις που πήραν πλειοψηφικά για τον ουκρανικό πόλεμο οι δυνάμεις της ελληνικής κομμουνιστικής αριστεράς δεν αποτελούν ένα συμπτωματικό γεγονός. Αντανακλούν τη βαθιά κρίση που προέκυψε μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ στο ελληνικό και διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Μέτρο της εγχώριας κρίσης αποτελεί και το γεγονός ότι μόνο μερικές μικρές ομάδες, κυρίως του τροτσκιστικού χώρου, όπως το elaliberta και το Διεθνές Βήμα, τοποθετήθηκαν υπέρ της υπεράσπισης της εθνικής ανεξαρτησίας της Ουκρανίας ή, όπως το Ξεκίνημα, συζητούν με σοβαρότητα και ανοικτό πνεύμα το ζήτημα. Αλλά το βάθος της κρίσης θέτει επί τάπητος επιτακτικά το αίτημα της κάθαρσης, για την οποία επείγει να εργαστούν όσοι εμπνέονται από τις αυθεντικές παραδόσεις του κομμουνιστικού κινήματος, το μαρξισμό και τη διαλεκτική.
* Συγγραφέας, μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης.
