Nilosree Biswas

Ταινίες ελευθερίας: O φεμινιστικός κινηματογράφος του Ιράν ξεπηδούσε πάντα μέσα από την αντίσταση

Ήταν μια μέρα του Σεπτέμβρη στην Τεχεράνη, όταν η Περίπολος Καθοδήγησης ή Αστυνομία Ηθών της χώρας σταμάτησε την 22χρονη Μάχσα Αμινί, μια Ιρανή Κούρδισσα, και τη συνέλαβε, επειδή δεν φορούσε σωστά το χιτζάμπ ή μαντίλα, ένα υποχρεωτικό θρησκευτικό ένδυμα για τις γυναίκες στο Ιράν.

72 ώρες μετά τη σύλληψή της, η Μάχσα ήταν νεκρή. Αυτό που ακολούθησε τον τραγικό θάνατό της έχει κερδίσει το επίθετο «πρωτοφανές» στην ιστορία του Ιράν.

Η πολύμηνη αντίσταση δεν άργησε να αναπτυχθεί και να βρει αλληλεγγύη σε όλο τον κόσμο, σε χώρες μακριά από το Ιράν. Από τότε η κραυγή «Θέλουμε Ελευθερία» συγκλόνισε τους δρόμους της Ουάσιγκτον, της Νέας Υόρκης, του Λος Άντζελες, του Βερολίνου και πολλών άλλων ευρωπαϊκών πόλεων.

Οι σημερινές διαδηλώσεις, οι «Διαδηλώσεις της Μάχσα Αμινί», είναι συνέπεια ενός πρόσφατου θανάτου, αλλά βαθιά μέσα τους κρύβεται η κληρονομιά του χωρίς περιορισμούς γυναικείου κινήματος του Ιράν, το οποίο είχε πάντοτε την «ελευθερία» και την «εκπροσώπηση των φύλων» στο επίκεντρό του.

Το 1910 εκδόθηκε το πρώτο γυναικείο περιοδικό Ντανές^[1]. Την έκδοσή του είχε αναλάβει η Δρ Καχάλ, μια σημαντική προσωπικότητα του πρώιμου γυναικείου κινήματος στο Ιράν. Παρόλο που το περιοδικό διεκόπη στο 30ό τεύχος του, την αμέσως επόμενη χρονιά, το γυναικείο κίνημα στο Ιράν συνεχίστηκε κρυφά, παρά τη σκληρή λογοκρισία.

Μέχρι τη δεκαετία του 1950, οι οργανώσεις υπό την ηγεσία των γυναικών υποστήριζαν ενεργά τις κοινωνικές αλλαγές. Το κίνημα ήταν πολιτικό στον πυρήνα του, ωστόσο είχε και μια πολιτιστική πορεία, η οποία τελικά θα εκδηλωνόταν στον Ιρανικό Φεμινιστικό Κινηματογράφο^[2].

Η πρωτοπόρος ήταν η Φορούγ Φαρροχζάντ^[3], η οποία είχε πάρει διαζύγο στα 19 της χρόνια. Επαναστάτρια ποιήτρια μπροστά από την εποχή της, η Φορούγ έγραψε για την επιθυμία, τη σεξουαλικότητα και την ανάγκη των γυναικών για ελευθερία. Τα λόγια της «Ω καλέ μου φίλε, αν επισκεφτείς το σπίτι μου, φέρε μου μια λάμπα, άνοιξε μου ένα παράθυρο» από το ποίημά της «Το δώρο» που μεταφράστηκε [στα αγγλικά] από την Shole Wolpé, μια Αμερικανο-Ιρανή συγγραφέα, αντικατοπτρίζουν τη σύγχρονη ιστορία των γυναικών του Ιράν.

Η Φορούγ σκηνοθέτησε ένα ντοκιμαντέρ για μια αποικία λεπρών με τίτλο Το Σπίτι Είναι Μαύρο το 1962^[4]. Με τις οργανικές, φεμινιστικές προοπτικές της, το ντοκιμαντέρ γέννησε έναν συνδυασμό λυρισμού και cinema vérité, γενναίο και θρασύτατα τολμηρό.

Και το ντοκιμαντέρ θα της εξασφάλιζε αρνητική προσοχή, όπως και η ποίησή της. Όπως το έφερε η μοίρα, πέθανε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα το 1967 σε ηλικία 32 ετών αφήνοντας πίσω της το μοναδικό κινηματογραφικό της έργο.

Η ταινία Το Σπίτι Είναι Μαύρο άντεξε ακόμα και μετά το θάνατο της δημιουργού της σαν ένας μοναχικός φάρος σε μια θυελλώδη νύχτα, ενώ η λογοκρισία και η επαγρύπνηση έγιναν πιο αυστηρές στον ιρανικό κινηματογράφο, αγνοώντας εντελώς την εκπροσώπηση των γυναικών στην οθόνη.

Τα σενάρια στηρίχθηκαν στο δυαδικό σχήμα της «καλής νοικοκυράς» ή της »φιλόδοξης άθλιας γυναίκας», που αποτελεί απειλή για το οικογενειακό σύστημα.

Τότε ξέσπασε η Ιρανική Επανάσταση. Ο κινηματογράφος, αν και αρχικά δεν είχε αντίρρηση, σύντομα έγινε όπλο προπαγάνδας, αλλά όχι για πολύ!

Στο μεταπολιτευτικό Ιράν παρατηρήθηκε η ανάδυση γυναικών σκηνοθετριών όπως η Ραχσάν Μπανί-Ετεμάντ, η Ταχεμινέχ Μιλανί, η Σιρίν Νεσάτ, η Μάνια Ακμπαρί, οι οποίες προσπαθούσαν να βρουν την κινηματογραφική τους ταυτότητα και έτσι να επινοήσουν διαφορετικές αφηγήσεις.

Η Ραχσάν Μπανί-Ετεμάντ ξεκίνησε με σατιρικά, σκληρά ντοκιμαντέρ για να προχωρήσει αργότερα σε ταινίες μεγάλου μήκους. Είναι ενδιαφέρον ότι το έργο της συνέχισε να έχει τις ρίζες του στον κοινωνικό ρεαλισμό με επίκεντρο τις ζωές των αδικημένων και περιθωριοποιημένων.

Το Ναργκές (1991)^[5], μια από τις πιο γνωστές και δημοφιλείς ταινίες της, βασίστηκε σε προηγούμενη έρευνα ντοκιμαντέρ της με άστεγες γυναίκες.

Ενώ η φιλμογραφία της Ραχσάν Μπανί-Ετεμάντ ήταν ένα ενδιάμεσο μεταξύ μελοδραματικού κινηματογράφου και ρεαλιστικών ντοκιμαντέρ, άλλοι, όπως η Ταχεμινέχ Μιλανί, στήριξαν το έργο τους σε μια σταθερή φεμινιστική δομή, ενώ χαρακτηρίστηκε ακόμη και ως «αντεπαναστατικό» ή «αντικρατικό».

Η Ταχεμινέχ Μιλανί φυλακίστηκε για την ταινία Νιμέχ-ε Πανχάν (Το Κρυμμένο Μισό)^[6] το 2001 και απελευθερώθηκε μετά από πολύ θόρυβο και συνεχή υποστήριξη από τη διεθνή κινηματογραφική κοινότητα.

Η σκηνοθέτρια εξέφρασε, ως βασική κρίση της χώρας, συχνά την αδυναμία των Ιρανών ανδρών και γυναικών να ζήσουν την πραγματική τους ζωή, επιβαρυμένοι από εντολές,.

Μέχρι τη δεκαετία του 1990, ένα σαφές αλλά και ποικίλο φάσμα αισθητικής γλώσσας σφράγισε τον ιρανικό κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος έγινε ένα μέσο διαπραγμάτευσης και επεξεργασίας της αποδεκτής αντίληψης της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας.

Δεν αποφεύχθηκε να ειπωθούν οι ιστορίες των γυναικών με τη δική τους φωνή, ακόμη και αν αυτό σήμαινε ότι θα προκαλούσε αντιπαράθεση με το κράτος. Τα έργα των σκηνοθετριών της δεκαετίας του ’90 όπως η Μαρζίεχ Μεσκινί, η Σαμίρα Μαχμαλμπάφ και η Μάνια Ακμπαρί ενίσχυσαν αυτή την άνοδο των αφηγήσεων με άξονα τις γυναίκες.

Η Σαμίρα Μαχμαλμπάφ (σήμερα εξόριστη) κατέκτησε τον διεθνή κινηματογράφο ως μία από τις νεότερες Ιρανές σκηνοθέτριες που συμμετείχαν στο Φεστιβάλ των Καννών. Το βραβευμένο από τους κριτικούς σκηνοθετικό της ντεμπούτο Το μήλο^[7] (1998) άσκησε κριτική στην οικογένεια ως καταπιεστική, σύνθετη, κοινωνική λειτουργία.

Είναι ενδιαφέρον ότι η Μαρζίεχ Μεσκινί (επίσης εξόριστη), η οποία τυχαίνει να είναι η μητριά της, ήταν βοηθός της στη σκηνοθεσία της ταινίας Το μήλο. Το 2000 η πρώτη σκηνοθέτησε, τη δική της ταινία μια οπτικοακουστικά εντυπωσιακή ταινία Τη μέρα που έγινα γυναίκα^[8], μια ιστορία τριών γυναικών διαφορετικών ηλικιών που αντιμετωπίζουν και συμβιβάζονται με την ταυτότητά τους.

Η ταινία έχει συχνά περιγραφεί ως το πρότυπο του φεμινιστικού κινηματογράφου του Ιράν. Σε μεταγενέστερες συνεντεύξεις της, η Μαρζίεχ Μεσκινί εκμυστηρεύτηκε τις προκλήσεις που αντιμετώπισε κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων στο Ιράν, πείθοντας το ίδιο της το κινηματογραφικό συνεργείο για τις ικανότητές της.

Προχωρώντας γρήγορα στο φθινόπωρο του 2022, καθώς το Ιράν συνεχίζει να συγκλονίζεται από τις διαμαρτυρίες γυναικών και κοριτσιών, δεν θα ήταν άστοχο να πούμε ότι ο φεμινιστικός ιρανικός κινηματογράφος, όπως και το ευρύτερο γυναικείο κίνημα, θα μπορέσει να αντέξει σε σκληρή κριτική.

Έτσι, περισσότερες ταινίες και βίντεο, που συχνά δημιουργούνται από φοιτήτριες, θα κυκλοφορούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ποιος ξέρει αν μια νέα γενιά από Φουρούγ, Ταχμινέχ, ή Σαμίρα περιμένουν στα παρασκήνια για να αναλάβουν την κεντρική σκηνή, και να συνεχίσουν την κληρονομιά του ρεαλιστικού κινηματογράφου με επίκεντρο τις γυναίκες;

Η ιστορία μάς λέει ότι ο κινηματογράφος του Ιράν που καθορίζεται από τις γυναίκες ξεπήδησε πάντα από την αντίσταση, παρά τα όποια εμπάργκο.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Nilosree Biswas, “Reels of Freedom: How the feminist cinema of Iran has always sprung up from resistance”, The New Arab, 11 Νοεμβρίου 2022, https://www.newarab.com/features/reels-freedom-talking-about-feminist-cinema-iran.

Η Nilosree Biswas είναι σκηνοθέτρια, συγγραφέας και αρθρογράφος.

Σημειώσεις

 ^[1] Για το περιοδικό Ντανές [دانش – Η Γνώση], βλ. “Danesh (magazine)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Danesh_(magazine)

^[2] Negar Sadeghian, “Iranian women cinema: The female representation narrated by Iranian women filmmakers”, https://shortmovie.club/hubble/iranian-women-cinema/.

^[3] Forough Farrokhzad. A rebel poet of Iran, http://farrokhzadpoems.com. Επίσης: “Forugh Farrokhzad”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Forugh_Farrokhzad.

^[4] Χανέ Σιάχ Αστ – خانه سیاه است. Βλ.: “The House Is Black”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_House_Is_Black. Και “The House Is Black”, Internet Archive, https://archive.org/details/vimeo-136522352, όπου υπάρχει η ταινία με αγγλικούς υπότιτλους.

^[5] «Ναργκές» [Narges - نرگس], IMDb, https://www.imdb.com/title/tt0104972/.

^[6] Το Κρυμμένο Μισό [نیمه پنهان], βλ., “The Hidden Half”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Hidden_Half. Και “Nimeh-ye penhan”, IMDb, https://www.imdb.com/title/tt0277925/.

^[7] Το Μήλο [Σιμπ – سیب], βλ., “The Apple (1998 film)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Apple_(1998_film).

^[8] Τη μέρα που έγινα γυναίκα [Ρουζί κε Ζαν Σοντάμ – روزی که زن شدم], βλ., “The Day I Became a Woman”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Day_I_Became_a_Woman.