Ο Ναζίμ Χικμέτ μαζί με συγκρατούμενούς του στη φυλακή της Προύσας, 1946.
Sungur Savran
Ο αιχμάλωτος μπολσεβίκος: Ο Ναζίμ Χικμέτ και ο σταλινισμός
απ’ την Κούβα γύρισα αυτό το πρωινό
έξι εκατομμύρια κόσμος στην πλατεία της Κούβας
άσπροι μαύροι κίτρινοι
φυτεύουν τραγουδώντας ένα φωτεινό σπόρο
το σπόρο των σπόρων
εσύ Αμπιντίν μπορείς να ζωγραφίσεις την ευτυχία
αλλά χωρίς να καταφύγεις στα εύκολα
όχι να ζωγραφίσεις τη μανούλα με τ’ αγγελικό πρόσωπο
που βυζαίνει το μωρό της με τα τριανταφυλλένια μάγουλα
ούτε τα μήλα στο άσπρο τραπεζομάντηλο
ούτε τα χρυσόψαρα που κολυμπούν στη γυάλα ανάμεσα στις φυσαλίδες
εσύ Αμπιντίν μπορείς να ζωγραφίσεις την ευτυχία
μπορείς να ζωγραφίσεις την Κούβα κατακαλόκαιρο του ’61
μπορείς καλλιτέχνη μου να ζωγραφίσεις το δόξα να’χει δόξανα’χει
είδα κι αυτές τις μέρες και πια δεν έχει σημασία να πεθάνω
κρίμα κρίμα μπορείς να ζωγραφίσεις την αναγέννηση
στην Αβάνα αυτό το πρωί...[1]
«θελήσανε να με πετάξουν απ’ το κόμμα, / μα δεν το πέτυχαν / ούτε και συντρίφτηκα κάτω από τα είδωλα που γκρεμίζονταν.»[2] Αυτοί οι στίχοι προέρχονται από το διάσημο ποίημα του Ναζίμ με τίτλο «Αυτοβιογραφία». Θα έπρεπε να παρακινήσει όλους όσοι τον γνωρίζουν να σταθούν και να αναρωτηθούν: Ποιος ήταν αυτός που προσπάθησε να απομακρύνει τον Ναζίμ από το κόμμα του, δηλαδή το Κομμουνιστικό Κόμμα της Τουρκίας; Ακόμη πιο αινιγματική είναι ο τελευταίος στίχος: Για ποια πεσμένα είδωλα μιλάει ο Ναζίμ και, κυρίως, γιατί δεν έχει συντριβεί κάτω από αυτά τα πεσμένα είδωλα; Ίσως είναι επίσης ενδιαφέρον, ποιος ήταν αυτός που συνθλίφθηκε κάτω από αυτά τα είδωλα; Και τι ακριβώς είναι τα ίδια τα πεσμένα είδωλα; Το άρθρο αυτό είναι μια προσπάθεια αναζήτησης των προκαταρκτικών στοιχείων μιας απάντησης σε αυτά τα ερωτήματα.
Ας απευθύνουμε όμως εξαρχής μια προειδοποίηση στον ξένο αναγνώστη μας σχετικά με τους περιορισμούς αυτής της αγγλικής έκδοσης αυτού που στα τουρκικά είναι ένα άρθρο κοντά στις 60 σελίδες[3]. Η πλήρης μετάφραση ενός τόσο μεγάλου άρθρου στα αγγλικά είναι ένα δύσκολο έργο για έναν αγωνιστή που πρέπει να μοιράσει τον διαθέσιμο χρόνο του ανάμεσα στο να γράφει και να πολεμάει τον κόσμο όπως είναι. Ακόμα και αν είχαμε όλο το χρόνο του κόσμου, μια λέξη προς λέξη μετάφραση δεν θα είχε νόημα, αφού πολλά πράγματα για τον Ναζίμ Χικμέτ ή το κομμουνιστικό κίνημα στην Τουρκία που είναι ευρέως γνωστά για τους Τούρκους αναγνώστες θα ακούγονταν ακατανόητα[4] στους ξένους αναγνώστες, ειδικά στη νεολαία, η οποία εκπαιδεύεται πολιτικά και θεωρητικά σε έναν κόσμο όπου η Σοβιετική Ένωση, και μαζί με αυτήν πολλά από τα λεγόμενα «κομμουνιστικά» κόμματα που συνδέονται με αυτήν, δεν υπάρχουν πια, συμπεριλαμβανομένου του Κομμουνιστικού Κόμματος Τουρκίας.
Ας αποσαφηνίσουμε γρήγορα τους στόχους του αρχικού άρθρου στα τουρκικά και στη συνέχεια ας προχωρήσουμε στο πραγματικό αντικείμενο αυτής της αγγλικής έκδοσης. Ο Ναζίμ Χικμέτ, ένας από τους καλύτερους ποιητές, κατά την ταπεινή μας γνώμη, όχι μόνο της Τουρκίας αλλά και παγκοσμίως για τον 20ό αιώνα, έτυχε να είναι πολιτικός αγωνιστής, κομμουνιστής με την πραγματική έννοια του όρου, σε όλη του τη ζωή (1902-1963). Επειδή είναι μια τόσο ισχυρή μορφή της τουρκικής πολιτικής και πολιτιστικής ζωής και επίσης επειδή έζησε μια πραγματική μαρτυρική ζωή, περνώντας 14 χρόνια από τη μάλλον σύντομη ζωή του στη φυλακή και 12 χρόνια σε αναγκαστική εξορία, όλοι όσοι θεωρούν τους εαυτούς τους προοδευτικούς προσπαθούν να τον οικειοποιηθούν για τους σκοπούς τους. Αυτό έφτασε μέχρι το σημείο που, στη δεκαετία του 1990, ακόμη και ο ιστορικός ηγέτης του τουρκικού φασισμού, ο Αλπαρσλάν Τουρκές, ανέφερε μια μόνο στροφή από την ποίησή του κατά τη διάρκεια μιας από τις ομιλίες του (στην οποία ο συγγραφέας αυτών των στίχων απάντησε προκαλώντας τον εν λόγω ηγέτη να συνεχίσει να απαγγέλλει το ίδιο ποίημα, όπου ο Ναζίμ καθιστά απολύτως σαφή τον κομμουνισμό του).
Αφήνοντας κατά μέρος τέτοιες ακραίες περιπτώσεις, οι κεμαλιστές είναι κυρίως αυτοί που προσπαθούν να οικειοποιηθούν τον Ναζίμ. Πρόκειται για το πνευματικό, πολιτιστικό και ιδεολογικό ρεύμα που διαμορφώθηκε μετά τον αστό επαναστάτη ηγέτη του πρώτου τετάρτου του 20ού αιώνα, τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ένα ρεύμα που εξακολουθεί να αναμασά ακατάπαυστα την κατήχηση της πρώιμης δημοκρατικής περιόδου (περίπου το δεύτερο τέταρτο του 20ού αιώνα), χωρίς να δίνεται καμία προσοχή στη συνάφεια αυτών των ιδεών με τη νέα παγκόσμια και εσωτερική κατάσταση και χωρίς καμία αναφορά στα εγκλήματα που διαπράχθηκαν, ιδίως κατά των Κούρδων, κατά τη διάρκεια της οικοδόμησης της σύγχρονης τουρκικής οικονομίας και του κράτους.
Το πρωτότυπο αυτού του άρθρου είναι μια πλήρης διάψευση της ιδέας ότι ο Ναζίμ Χικμέτ ήταν, με οποιαδήποτε έννοια του όρου, κεμαλιστής ή έτρεφε συμπάθεια προς το κεμαλικό κίνημα. Αυτή είναι μια πτυχή του τουρκικού πρωτοτύπου του άρθρου που θα παραλειφθεί από την πολύ συντομότερη αγγλική έκδοση που διαβάζετε. Ας πούμε παρεμπιπτόντως ότι, τόσο ως νέος, στις αρχές της δεκαετίας του 1920, όσο και στο τέλος της ζωής του στο αυτοβιογραφικό του μυθιστόρημα με τίτλο «Η ζωή είναι τόσο όμορφη, αδελφέ» (στα τουρκικά), ο Ναζίμ επανέρχεται ακατάπαυστα στη δολοφονία των ηγετών του νεαρού Κομμουνιστικού Κόμματος της Τουρκίας, με επικεφαλής τον ιστορικό ηγέτη Μουσταφά Σουπχί, λίγο μετά την άφιξή τους στην Τουρκία από το σοβιετικό έδαφος, προκειμένου να αναλάβει τον τουρκικό εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα που διεξάγονταν από διάφορες δυνάμεις. Η ευθύνη της κεμαλικής ηγεσίας στην Άγκυρα για τη σφαγή αυτή δεν έχει αποδειχθεί, αλλά η ίδια δεν συμπεριφερόταν ευγενικά, για να το πούμε ήπια, προς την κομμουνιστική ηγεσία και μπορεί να ειπωθεί ότι προετοίμασε, τουλάχιστον, την πολιτική και ψυχολογική ατμόσφαιρα που διευκόλυνε την τραγική έκβαση. Κανείς από τους κεμαλιστές βέβαια δεν αναφέρει καν αυτό το επεισόδιο, τεράστιας σημασίας για εμάς τους Τούρκους κομμουνιστές.
Αλλά η πιο σημαντική συζήτηση που διεξάγουμε στο αρχικό άρθρο είναι η θέση του Ναζίμ σε σχέση με τον σταλινισμό. Ο Ναζίμ έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Τουρκίας (εφεξής TKP, τα αρχικά του κόμματος στα τουρκικά) όταν ήταν 19 ετών και πέθανε ως μέλος του κόμματος που είχε το ίδιο όνομα, αλλά μεταμορφώθηκε σε σταλινικό κόμμα, ως άνδρας 61 ετών. Αυτό δίνει άφθονη ευκαιρία στους σταλινικούς όλων των πεποιθήσεων να οικειοποιηθούν τον Ναζίμ ως έναν από τους δικούς τους. Είναι (ή μάλλον ήταν μέχρι πρόσφατα) κοινός τόπος για τους σταλινικούς να εγκωμιάζουν τον κομμουνισμό του Ναζίμ, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τις πολύ σαφείς αποδείξεις ότι ο αγωνιστής ποιητής είχε πολύ ισχυρές αντιρρήσεις σε πολλές πτυχές αυτού που οι σταλινικοί αντιλαμβάνονται ως κομμουνισμό.
Αυτό που προσπαθήσαμε να κάνουμε στην αρχική έκδοση αυτού του άρθρου ήταν να δείξουμε ότι τουλάχιστον σε δύο φάσεις της ζωής του ο Ναζίμ ήταν ένας ισχυρός επικριτής της γενικής γραμμής, αρχικά του κόμματός του και αργότερα του σταλινικού καθεστώτος στη Σοβιετική Ένωση. Πιστεύουμε ότι αξίζει να πούμε αυτή την ιστορία σε όλους τους μαρξιστές σε όλο τον κόσμο, γι’ αυτό και σε αυτή την αγγλική έκδοση του άρθρου θα επικεντρωθούμε μόνο σε αυτή την πτυχή. Το ζήτημα του σταλινισμού είναι παγκόσμιας σημασίας, ενώ το ζήτημα του κεμαλισμού έχει περιορισμένη σημασία για το διεθνές ακροατήριο. Ως εκ τούτου, θα χρησιμοποιήσουμε τα χρονικά μας αποθέματα προς την κατεύθυνση που θεωρούμε πιο συνετό σκοπό, να εξετάσουμε δηλαδή τη θέση του Ναζίμ στη συζήτηση για τον Στάλιν και τον σταλινισμό.
Έτσι, αυτό το άρθρο θα είναι μια μερική περίληψη της αρχικής έκδοσης που θα επικεντρώνεται στο ζήτημα του σταλινισμού. Προκειμένου να διατηρηθεί σε διαχειρίσιμες διαστάσεις, θα αποφύγουμε ορισμένα από τα λεπτομερέστερα επιχειρήματα του πρωτοτύπου καθώς και ορισμένα από τα ιστορικά στοιχεία και θα προβάλουμε μόνο το γενικό επιχείρημα. Διότι, σε αντίθεση με τη συγγραφή για το τουρκικό ακροατήριο, ορισμένες από τις συζητήσεις σχετικά με τα αποδεικτικά στοιχεία θα απαιτούσαν εκτενείς εξηγήσεις όσον αφορά το πλαίσιο, τις προσωπικότητες κ.λπ. που θα μας οδηγούσαν πολύ μακριά. Θα πρέπει επίσης να παραλείψουμε ορισμένες παραπομπές (οι οποίες αφορούν αποκλειστικά πηγές στην τουρκική γλώσσα) μαζί με, δυστυχώς, κάποια από τα ποιήματα που αναφέρθηκαν. Ελπίζουμε ωστόσο ότι το τελικό αποτέλεσμα δεν θα είναι τόσο στεγνό όσο μπορεί να ακούγεται σε αυτό το στάδιο, καθώς πιστεύουμε ότι ακόμη και το πιο γυμνό περίγραμμα της πορείας του Ναζίμ έχει μερικές πολύ ενδιαφέρουσες πτυχές.
Προτού προχωρήσουμε περισσότερο, ας προειδοποιήσουμε τον ξένο αναγνώστη για έναν άλλο σοβαρό περιορισμό, που αυτή τη φορά δεν αφορά το παρόν άρθρο αλλά το θέμα μας: την έλλειψη τεκμηρίωσης σχετικής με το θέμα μας. Αυτό οφείλεται σε διάφορους λόγους. Ο ένας είναι το γεγονός ότι το κομμουνιστικό κίνημα διώχθηκε πάντοτε από τους κεμαλιστές και τους διαδόχους τους. Ειδικότερα, μετά το 1925 ο κομμουνισμός έγινε ένα εντελώς παράνομο κίνημα στην Τουρκία. Αυτό σήμαινε ότι τα γραπτά τεκμήρια ήταν δύσκολο να αποθηκευτούν, ότι λεηλατούνταν και καταστρέφονταν από την αστυνομία κατά τη διάρκεια επιδρομών, ότι ορισμένα μεταφέρονταν στο εξωτερικό για σκοπούς αρχειοθέτησης κ.λπ. Από την άλλη πλευρά, η σταλινική τρομοκρατία στη Σοβιετική Ένωση σήμαινε ότι τα σοβιετικά αρχεία ήταν επίσης αναξιόπιστα και ολόκληροι φάκελοι απρόσιτοι. Ας προσθέσουμε σε αυτό το γεγονός ότι, εκτός από μια χούφτα πρωτοπόρων στους οποίους είμαστε ευγνώμονες για την έρευνά τους παρά τα μεθοδολογικά λάθη που διέπραξαν, οι ακαδημαϊκοί ιστορικοί κράτησαν αποστάσεις από ένα κίνημα που εξοστρακίστηκε και ωθήθηκε στην παρανομία. Η μελέτη των ιστορικών πηγών από πρώτο χέρι δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Είμαστε βέβαιοι ότι πολλές από τις ανορθόδοξες απόψεις που διατυπώνονται σε αυτό το άρθρο θα δικαιωθούν όταν αυτές οι πηγές έρθουν στο φως της ημέρας.
Θα ήταν προς όφελος τόσο του συγγραφέα όσο και του αναγνώστη να αναφερθούν εξαρχής τα κύρια νέα σημεία του άρθρου σε αυτόν το σημείο. Πρώτον, υποστηρίζουμε ότι ο Ναζίμ Χικμέτ ήταν ένας αντισταλινικός επαναστάτης κομμουνιστής. Αυτή η στάση βρίσκει την πρώτη της έκφραση στη δραστηριότητά του να οργανώσει αυτό που έχει ονομαστεί «Αντιπολιτευτικό TKP» σε αντίθεση με το «Συμμορφούμενο TKP», το οποίο ήταν το κόμμα που είχε αναγνωριστεί επίσημα από την Κομιντέρν. Αλλά πήρε ακόμη πιο σαφή μορφή στην κριτική του στάση απέναντι στο σοβιετικό καθεστώς, αφού κατέφυγε στη Σοβιετική Ένωση το 1951.
Δεύτερον, αυτή η στάση ήταν, φυσικά, προϊόν της κοσμοθεωρίας του Ναζίμ Χικμέτ, η οποία ήταν επαναστατική από κάθε άποψη. Αυτή η κοσμοθεωρία ήταν βαθιά επηρεασμένη από τον ιστορικά συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο έφθασε στον κομμουνισμό. Ας το θέσουμε πιο ξεκάθαρα: επειδή ο Ναζίμ έγινε κομμουνιστής στη Μόσχα στις ένδοξες πρώτες μέρες της Οκτωβριανής Επανάστασης την εποχή του Λένιν και του Τρότσκι, δεν ήταν κατάλληλος για να προσαρμοστεί στα μέτρα και τις επιταγές της γραφειοκρατίας και της σταλινικής ηγεσίας της.
Τρίτον, παρά το γεγονός αυτό, συνέπραξε με τη σταλινική γραφειοκρατία σε διάφορα στάδια της πολιτικής του ζωής και συνέχισε ως αιχμάλωτός της, είτε με τη θέλησή του είτε εξαναγκασμένος να το κάνει. Και τέλος, έκανε σοβαρά λάθη ως επαναστάτης κομμουνιστής σε σχέση τόσο με τον σταλινισμό όσο και με τον κεμαλισμό (αν και δεν θα σταθούμε στο τελευταίο σε αυτή την αγγλική έκδοση).
Είμαστε της γνώμης ότι τα πολιτικά λάθη που διαπράττονται από ποιητές, λογοτέχνες ή καλλιτέχνες πρέπει να αντιμετωπίζονται με πολύ μεγαλύτερη επιείκεια απ’ ό,τι για τους ηγέτες πολιτικών κομμάτων ή τους μαρξιστές θεωρητικούς. Αλλά δεν εφαρμόζουμε αυτό το κριτήριο στον Ναζίμ, αφού δεν είναι απλώς ένας ποιητής, αλλά ένας ηγέτης, στην εποχή του, του τουρκικού κομμουνισμού ή, με άλλα λόγια, ένας εκπρόσωπος του ιστορικού προγράμματος του προλεταριάτου. Ως εκ τούτου, πρέπει να είμαστε επικριτικοί όσον αφορά τα λάθη του, αλλά και να εξαίρουμε τα επιτεύγματά του. Ο σεβασμός στον κομμουνισμό του Ναζίμ δεν απαιτεί τίποτα λιγότερο από αυτή την κριτική στάση.
Περιοδολόγηση
Ο Ναζίμ γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έζησε στην Κωνσταντινούπολη κατά το διάστημα που του απέμενε εκτός φυλακής (όπου πέρασε συνολικά 14 χρόνια), αλλά διέμεινε επίσης για μεγάλα χρονικά διαστήματα στη Μόσχα, τόσο ως νέος όσο και στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Θα επιχειρήσουμε τώρα μια περιοδολόγηση αυτής της πολυτάραχης ζωής από πολιτική άποψη.
Η πρώτη περίοδος είναι εκείνη κατά την οποία έλαβε την πολιτική του εκπαίδευση στη Μόσχα στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των Ανατολικών Λαών, KUTV στα ρωσικά αρχικά του, μεταξύ 1921 και 1924. Ακολουθεί μια μακρά περίοδος μεταξύ 1925 και 1936 που χαρακτηρίζεται από την αντίθεσή του στην πολιτική γραμμή του επίσημα αναγνωρισμένου κόμματος. Στη συνέχεια, ο Ναζίμ αλλάζει τη στάση του σε μία πρόθυμη υποταγή στην επίσημη γραμμή, μετακινείται στο στρατόπεδο της πλειοψηφίας του κόμματος, και συνεπώς της ηγεσίας της Κομιντέρν (1937-1951). Η περίοδος που περνάει στη Σοβιετική Ένωση (1951-1963) είναι μια ξεχωριστή περίοδος. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, επιβιώνει ανήσυχος μέσα στο σοβιετικό σύστημα, συνεργάζεται μαζί του όταν χρειάζεται, αλλά διεξάγει και έναν αγώνα ενάντια στον σταλινισμό. Θα μπορούσε κανείς να διακρίνει μια υποπερίοδο σε αυτή τη συνολική χρονική περίοδο, αυτή μεταξύ του 1961 και του θανάτου του το 1963, όταν επανακτά την εμπιστοσύνη του στην επανάσταση, εμπνεόμενος από τη σύντομη εμπειρία του στην Κούβα.
Αυτές είναι οι περίοδοι που θα εξετάσουμε μία προς μία στη συνέχεια.
Ένα ιδιαίτερο είδος μαρξισμού: μαθητεία υπό τον Λένιν και τον Τρότσκι (1921-1924)
Δεν θα σταθούμε εκτενώς στο πολύ σημαντικό θέμα του ποια από τις δύο επαναστάσεις που έζησε ο Ναζίμ στα νιάτα του, την τουρκική και τη σοβιετική επανάσταση, τον σημάδεψε. Ας πούμε απλώς εν συντομία ότι η τουρκική βιβλιογραφία για τον Ναζίμ απλώς αγνοεί αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα. Ο Τρότσκι είπε κάπου ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση βρήκε τον ζωγράφο της σε μια μακρινή χώρα, το Μεξικό, στο πρόσωπο του Ντιέγκο Ριβέρα. Πιστεύουμε ότι αν γνώριζε την ποίηση του Ναζίμ, θα έλεγε το ίδιο για τον Ναζίμ στον τομέα της ποίησης (χωρίς να ξεχνάμε ούτε για μια στιγμή τη σημασία του μεγάλου Μαγιακόφσκι, ο οποίος, δυστυχώς, έφυγε τραγικά νωρίς).
Ο Nâzım είχε εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη, συνοδευόμενος από τον καλύτερο φίλο του Vâ-Nû, προκειμένου να συμμετάσχει στον απελευθερωτικό πόλεμο της Τουρκίας υπό τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, που τότε είχε ως επίκεντρο την Άγκυρα. Ωστόσο, οι δύο φίλοι απομακρύνθηκαν με αηδία από τον κραυγαλέο ταξικό χαρακτήρα ολόκληρου του κινήματος. Αφού είδαν τη φτώχεια της αγροτιάς και την απόλυτη αδιαφορία γι’ αυτήν από την αστική ηγεσία του κινήματος, αποφάσισαν να περάσουν στη χώρα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Στο αυτοβιογραφικό του μυθιστόρημα, ο Ναζίμ μας δίνει μια γεύση από το πώς έγινε κομμουνιστής με αρκετά συναισθηματικό τρόπο:
«Ούτε μέσω βιβλίων, ούτε μέσω προπαγάνδας από στόμα σε στόμα, ούτε καν μέσω της κοινωνικής μου θέσης έφτασα εκεί που βρίσκομαι τώρα... Η Ανατολία ήταν αυτή που με έφερε εκεί που βρίσκομαι. Η Ανατολία που μόνο φευγαλέα παρατηρούσα. Ήταν η καρδιά μου που με έφερε εκεί που είμαι... Αυτό είναι...»[5]
Όπως και χιλιάδες νέοι από όλο τον κόσμο, ο Ναζίμ έμαθε τον μαρξισμό όχι μόνο διανοητικά, αλλά αναπνέοντας όλη την ατμόσφαιρα της επαναστατικής Ρωσίας, βιώνοντας από πρώτο χέρι τις νέες κοινωνικοοικονομικές σχέσεις που οικοδομούνταν, έχοντας γίνει, τρόπον τινά, μαθητές του Λένιν και του Τρότσκι. Μεταξύ 1921 και 1924, παρακολούθησε το KUTV, όπου εκπαιδεύονταν φοιτητές από πολλές χώρες. Εκπλήρωνε επίσης τα πρακτικά καθήκοντα που του ανέθετε το κόμμα, το Μπολσεβίκικο Κόμμα του οποίου είχε γίνει μέλος. Τον Ιανουάριο του 1924, στάθηκε φρουρός πάνω από το φέρετρο του Λένιν στην τελετή κηδείας του. Ο κομμουνισμός του Ναζίμ είναι προϊόν όλης αυτής της εμπειρίας, η οποία τον επηρέασε ανεξίτηλα σε όλη του τη ζωή. Ακόμα και όταν απομακρύνθηκε από τον λενινισμό, ιδίως σε ζητήματα στρατηγικής και τακτικής, επρόκειτο να διατηρήσει αυτόν τον μπολσεβίκικο πυρήνα του μαρξισμού μέχρι τις τελευταίες του ημέρες.
Η Μόσχα στις αρχές της δεκαετίας του 1920 ήταν μια πόλη γεμάτη επαναστατικό ενθουσιασμό, πιθανώς σε βαθμό που δεν θα μπορούσε να συγκριθεί ποτέ ξανά με μεταγενέστερες επαναστατικές περιόδους. Η δύναμη της θέλησης που χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, η απτή σημασία της εργατικής δημοκρατίας στην καθημερινή ζωή, η εντυπωσιακή δημιουργικότητα και η ζωντάνια που σημάδεψαν την πολιτιστική ζωή, που δεν θα παρατηρηθεί ποτέ ξανά σε μελλοντικές επαναστάσεις στον ίδιο βαθμό, η προσπάθεια των μπολσεβίκων, ιδιαίτερα του Λένιν και του Τρότσκι, να εφαρμόσουν δημιουργικά τον μαρξισμό όχι μόνο στην πολιτική αλλά και σε κάθε τομέα της ζωής – όλα αυτά αναπόφευκτα θα αφήσουν ίχνη που είναι πολύ δύσκολο να ξεχαστούν στο μυαλό ενός νεαρού φοιτητή, ειδικά για μια ιδιοφυΐα όπως ο Ναζίμ.
Μια ιδιαίτερη πτυχή αυτού του μαρξισμού, εντελώς ασυμβίβαστη με τον μετέπειτα σταλινισμό, είναι ο διεθνισμός του. Η αντίληψη του «εθνικού κομμουνισμού» που ο σταλινισμός εισήγαγε στον μαρξισμό τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και, αργότερα, σε άλλες χώρες είναι εντελώς ξένη προς τον Ναζίμ. Παρέμεινε ένας αδιάλλακτος διεθνιστής σε όλη του τη ζωή. Αυτός ο διεθνισμός είναι τόσο βαθιά ριζωμένος στον μαρξισμό του Ναζίμ, ώστε οι έννοιες της «παγκόσμιας επανάστασης» και του «παγκόσμιου κομμουνισμού», που προέρχονται από τον μαρξισμό και τον λενινισμό, αλλά στιγματίστηκαν ως «τροτσκιστικές» έννοιες από τη σταλινική γραφειοκρατία, έζησαν στη σκέψη του Ναζίμ μέχρι το τέλος.
Πριν κλείσουμε αυτή την ενότητα, θα ήταν χρήσιμο να πούμε λίγα λόγια για τη σχέση του Ναζίμ με τον Τρότσκι κατά την περίοδο της μαρξιστικής του διαμόρφωσης. Ο Ναζίμ εκτιμούσε εξαιρετικά αυτή την ιστορική μορφή της επανάστασης εκείνης της εποχής. Ένα άρθρο που έγραψε για μια τουρκική ημερήσια εφημερίδα μετά την επιστροφή του από τη Σοβιετική Ένωση το 1924, το οποίο αναδημοσιεύεται στην τουρκική έκδοση αυτού του περιοδικού,[6] δείχνει ξεκάθαρα αυτή την εκτίμηση. Στα απομνημονεύματα του Βα Νου [Vâ-Nû], συντρόφου και φίλου του στο KUTV, αναφέρεται ρητά ο θαυμασμός που έτρεφαν οι δύο φίλοι για τον Τρότσκι.[7] Σε ένα ποίημα που έγραψε κατά την επιστροφή του στην Ισταμπούλ, με τίτλο «Αποχαιρετισμός», αναφέρονται τέσσερις ιστορικές μορφές: «Σας αγαπούσαμε/και σας αγαπάμε ακόμα/ όπως οι τραυματισμένοι από τις σφαίρες τοίχοι σας/ αγαπούν την εικόνα του Μαρξ...». «Ρωσία / καθώς φεύγουμε από κοντά σου / στο μυαλό μας κρατάμε / αθάνατες αναμνήσεις / όπως ο υλισμός του Ένγκελς!» «Ρωσία / χώρα του Λένιν, / είδαμε σε σένα πώς / η δύναμη των ασυγκράτητων μαζών έφτασε σε πλήρη ωριμότητα!» Και τέλος: «Είδαμε τις Μέρες του Μάη σας! / Ακούσαμε μέσα από βουητό και θόρυβο / τον Τρότσκι να ξεσπά σαν μια μεγάλη καμπάνα!»[8]
Συνοψίζοντας, ο Ναζίμ έγινε μαρξιστής μέσα στη φωτιά και τη μανία της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ο ίδιος ήταν συνεπαρμένος από αυτή τη μεταμόρφωση. Το ποίημά του «Το δέκατο ένατο έτος μου» είναι μια εντυπωσιακή περιγραφή όλης αυτής της εμπειρίας. Γράφτηκε το 1930, αφού κάποιοι σύντροφοί του από το KUTV αυτομόλησαν από τον κομμουνισμό στο κεμαλικό κόμμα που βρισκόταν στην εξουσία και αφού ο Βα Νου, ο στενότερος φίλος των νεανικών του χρόνων, εγκατέλειψε την πολιτική και αποσύρθηκε σε μια ζωή ρουτίνας. Σε αυτό το ποίημα βλέπει το έτος 1921, όταν γνώρισε τον κομμουνισμό, ως «μητέρα» του. Στη συνέχεια συνεχίζει γράφοντας: «Πρώτο μου παιδί, πρώτος μου δάσκαλος, πρώτος μου σύντροφος/ το 19ο μου έτος/ σε σέβομαι όπως σέβομαι τη μητέρα μου/ και θα το κάνω/ ακολουθώ το δρόμο που εσύ πρωτοπάτησες/ και θα το κάνω. / Πρώτο μου παιδί, πρώτος μου δάσκαλος, πρώτος μου σύντροφος, 19ο έτος μου». Αυτό το έγραψε όταν ήταν 28 ετών. Στη συνέχεια, το 1961, σε ηλικία 59 ετών, δύο χρόνια πριν από το θάνατό του, περιέγραψε το 19ο έτος του με τον ακόλουθο τρόπο σε μια επιστολή:
«Ήταν προς το τέλος του 1921, είχα εκπλαγεί χίλιες φορές. Ένιωσα έναν θαυμασμό και μια αγάπη εκατό φορές ισχυρότερη. Γιατί έγινα μάρτυρας ενός αγώνα που διεξήχθη ενάντια σε έναν κόσμο εκατό φορές ισχυρότερο. Και είδα μια άπειρη ελπίδα και μια άπειρη χαρά της ζωής και της δημιουργίας. Βρήκα μια ανθρωπότητα που ήταν εντελώς διαφορετική. Και άρχισα να γράφω σε μια άλλη μορφή.»[9]
Αυτό ήταν που έκανε τον Ναζίμ αφοσιωμένο κομμουνιστή ακόμη και στο κατώφλι του θανάτου του.
Μια αριστερή αντιπολίτευση μέσα στον τουρκικό κομμουνισμό (1925-1936)
Η συνηθισμένη αφήγηση για τον Ναζίμ δεν περιλαμβάνει καμία πληροφορία που θα μπορούσε να δώσει νόημα στη φράση «προσπαθούσαν να με απομακρύνουν από το κόμμα μου» στην «Αυτοβιογραφία» του. Οι συγγραφείς που αποδίδουν κάποια σημασία σε ζητήματα που αφορούν την ιστορία της αριστεράς στην Τουρκία δίνουν φυσικά κάποια προσοχή στο γεγονός ότι ο Ναζίμ σχημάτισε αντιπολίτευση στο TKP σε κάποιο στάδιο, αλλά ποτέ δεν εμβαθύνουν στις πολιτικές βάσεις αυτής της αντιπολίτευσης.
Αυτό που αναφέρεται συχνά είναι το εξής. Το καλοκαίρι του 1929, ο Ναζίμ και κάποιοι σύντροφοί του οργάνωσαν μια συνάντηση, η οποία οδήγησε στην εμφάνιση δύο διαφορετικών πόλων στον τουρκικό κομμουνισμό: του «Αντιπολιτευόμενου TKP» και του «Συμμορφούμενου TKP». Ο πιο αινιγματικός όρος, και στην τουρκική του εκδοχή, είναι «συμμορφούμενο». Ακόμα και να θέσουμε το ερώτημα συμμορφούμενο σε τι; μας δίνει το στοιχείο της απάντησης: στην ηγεσία της Κομιντέρν της εποχής και στην πολιτική γραμμή που ακολουθούσε. Το Ανατολικό Γραφείο της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομιντέρν (ευρέως γνωστό ως ΕΕΚΔ) στιγματίζει εξαρχής τον Ναζίμ και ολόκληρη την Αντιπολίτευση και στέκεται στο πλευρό του ηγέτη του επίσημου κόμματος, του Σεφίκ Χουσνού. Η Αντιπολίτευση δέχτηκε επίθεση με όρους που είναι απλά εκπληκτικοί. Σε μια «Ανοιχτή Επιστολή», για παράδειγμα, που γράφτηκε τον Ιούλιο του 1930, οι αντιπολιτευόμενοι χαρακτηρίστηκαν ως «ηττοπαθείς, τροτσκιστές, ..., κάποιοι μυστικοί πράκτορες της αστυνομίας, ..., άνθρωποι του κεμαλισμού, ..., που εξυπηρετούν τα συμφέροντα της αστικής τάξης και των φεουδαρχών...».
Αργότερα, ο χαρακτηρισμός αλλάζει σε «κόμμα της αστυνομικής προβοκάτσιας» και διατυπώνεται ο ισχυρισμός ότι αυτό το κόμμα «συνδέεται άμεσα με την αστυνομία». Υπάρχουν «αποστάτες όπως ο Ναζίμ Χικμέτ» μέσα σε αυτό το κόμμα των «αποστατών» και των «μυστικών πρακτόρων».[10] Ποιες ήταν οι βάσεις αυτής της ρήξης, η οποία προκάλεσε τόση οργή στην ηγεσία της Κομιντέρν; Θα πρέπει πρώτα να επισημανθεί ότι υπάρχει μια προϊστορία αυτής της αντίθεσης του Ναζίμ προς την ηγεσία του TKP, η οποία ανάγεται στο Τρίτο Συνέδριο του Κόμματος το 1925.[11] Πρόκειται για ένα έτος καμπής στην ιστορία της δημοκρατίας που είχε ιδρυθεί μόλις δύο χρόνια πριν. Το συνέδριο συγκλήθηκε λίγες ημέρες μετά το ξέσπασμα μιας εξέγερσης των Κούρδων που αποτέλεσε ορόσημο. Αυτό αποδείχτηκε ότι ήταν το γεγονός που έφερε την αλλαγή πλεύσης στη φύση του νέου δημοκρατικού κράτους, το οποίο μετατράπηκε σε ένα καταπιεστικό μονοκομματικό καθεστώς που επιτέθηκε και συνέτριψε όχι μόνο την κουρδική εξέγερση αλλά και το νεοσύστατο κομμουνιστικό κίνημα. Ακόμα και στο πρώιμο στάδιο, ο Ναζίμ ήταν της γνώμης ότι ο Σεφίκ Χουσνού και η υπόλοιπη ηγεσία ήταν υπερβολικά επιεικείς με την αστική κυβέρνηση του Μουσταφά Κεμάλ. Αυτό σήμαινε ότι ο Ναζίμ υπερασπιζόταν πλέον μια γραμμή που απέκλειε κάθε υποστήριξη προς την αστική τάξη. Η γραμμή τού όλο και πιο σταλινοποιημένου TKP έγινε, αντίθετα, διαβόητη για την πλήρη υποστήριξη που παρείχε στην αστική κυβέρνηση του Μουσταφά Κεμάλ.
Το πραγματικό ρήγμα ήρθε στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης της TKP στη Βιέννη το 1926. Η καταστολή είχε πλέον επεκταθεί και στο TKP, έτσι ώστε ο Ναζίμ υπερασπίστηκε πεισματικά την ιδέα ότι το κόμμα έπρεπε να αντιταχθεί ξεκάθαρα στην κυβέρνηση. Σύμφωνα με τον ίδιο, έχοντας πάρει την εξουσία, η αστική τάξη είχε χάσει τον δημοκρατικό της χαρακτήρα και δεν μπορούσε πλέον να υποστηριχθεί.[12] Και όχι μόνο αυτό, αλλά η εργατική τάξη έπρεπε τώρα να ξεπεράσει τον στόχο της δημοκρατικής επανάστασης και να αγωνιστεί για την προλεταριακή επανάσταση.[13] Η πλειοψηφία της ηγεσίας τάχθηκε εναντίον αυτής της αλλαγής γραμμής και υποστήριξε ότι η κυβέρνηση έπρεπε να υποστηριχθεί λόγω της αντιιμπεριαλιστικής της στάσης. Η θέση αυτή διατυπώθηκε στο νέο πρόγραμμα του κόμματος που υιοθετήθηκε στη διάσκεψη της Βιέννης. Ο Ναζίμ και οι ομοϊδεάτες του άσκησαν κριτική σε αυτό το πρόγραμμα και στην πολιτική γραμμή που αυτό αντιπροσώπευε ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο. Ωστόσο, από τυπική άποψη, πρέπει να επισημανθεί ότι το πρόγραμμα δεν είχε επικυρωθεί από την Κομιντέρν και, επομένως, από άποψη νομιμότητας, δεν είχε ακόμη τεθεί σε ισχύ σύμφωνα με το καταστατικό της Κομιντέρν.
Η γραμμή που υπερασπίστηκε ο Σεφίκ Χουσνού ήταν απόλυτα προσαρμοσμένη στη νεο-μενσεβίκικη στάση που είχε αναπτύξει η Κομιντέρν μετά το θάνατο του Λένιν. Η γραμμή που ακολουθήθηκε από το 1925, ιδιαίτερα στην Κίνα, οδήγησε στη σφαγή χιλιάδων κομμουνιστών και εργατών κατά τη διάρκεια της Δεύτερης Κινεζικής Επανάστασης του 1925-1927. Αυτή η γραμμή επρόκειτο να παγιωθεί αργότερα το 1928 στο Έκτο Συνέδριο της Κομιντέρν μέσω της συνολικής αναθεώρησης του προγράμματος της Διεθνούς που ίδρυσε ο Λένιν στη βάση της εγκατάλειψης της προοπτικής της παγκόσμιας επανάστασης στο όνομα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα. Αυτή η νέα προοπτική συμπληρώθηκε με ένα πρόγραμμα επανάστασης σε στάδια στις χώρες που ήταν υποταγμένες στον ιμπεριαλισμό, τις αποικίες και τις ημιαποικίες της εποχής, από την Κίνα, την Ινδία και την Τουρκία μέχρι τη Λατινική Αμερική, προσανατολισμένο στην υποστήριξη της αστικής τάξης στην υποτιθέμενη ολοκλήρωση της δημοκρατικής επανάστασης, ενώ στην πραγματικότητα ο πραγματικός σκοπός ήταν να αποφευχθεί η επιδίωξη μιας επαναστατικής γραμμής από τα κομμουνιστικά κόμματα αυτών των χωρών. (Η αντίστοιχη πολιτική στις ευρωπαϊκές χώρες θα είναι ο σχηματισμός, στα μέσα της δεκαετίας του 1930, των Λαϊκών Μετώπων, δηλαδή των μετώπων που περιλαμβάνουν αστικά κόμματα, αντί για τη συγκρότηση ενός Ενιαίου Εργατικού Μετώπου, το οποίο είναι μια τακτική που αναπτύχθηκε την εποχή του Λένιν). Εν ολίγοις, η προτεραιότητα που έδινε η σταλινική γραφειοκρατία για να αποφύγει κάθε κίνδυνο όσον αφορά τη δική της εξουσία στη Σοβιετική Ένωση βρήκε το αντίστοιχό της στις αποικιακές και ημι-αποικιακές χώρες στην υποστήριξη που παρείχε στις δυνάμεις της αστικής τάξης στο όνομα δήθεν μιας αντιιμπεριαλιστικής γραμμής.[14]
Στην Τουρκία, η γραμμή αυτή αντιστοιχούσε στην πολιτική του Σεφίκ Χουσνού και των ομοϊδεατών του, ενώ η τοποθέτηση του Ναζίμ να εργαστεί για την προλεταριακή επανάσταση με την υποστήριξη της αγροτιάς είναι ξένη προς αυτήν. Στο βαθμό που οι ιστορικοί της τουρκικής αριστεράς δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν καλοπροαίρετα αυτή τη θεμελιώδη διαφορά μεταξύ του αντιπολιτευόμενου TKP και του συμμορφούμενου TKP, αυτό θα μπορούσε να αποδοθεί στο γεγονός ότι η παράταξη του Σεφίκ Χουσνού μπόρεσε να αποκρύψει την πολιτική της ταξικής συνεργασίας, δηλαδή την υποστήριξή της στον κεμαλισμό, στη βάση μιας σκόπιμης προσπάθειας εξαπάτησης. Η εξαπάτηση παίρνει τη μορφή της αναθεώρησης του προηγούμενου προγράμματος προκειμένου να προσποιηθεί ότι το κόμμα είναι υπέρ του αγώνα κατά της κεμαλικής δικτατορίας, έτσι ώστε να στερήσει από το TKP της Αντιπολίτευσης κάθε βάση για την κριτική που ασκούσε συνεχώς στο συμμορφούμενο TKP.
Προς επίρρωση των όσων είπαμε, στην τουρκική έκδοση παραθέτουμε διάφορα κείμενα γραμμένα από ορισμένους από τους ηγέτες του Συμμορφούμενου TKP. Θα μεταφράσουμε εδώ μόνο τα πιο σημαντικά από αυτά τα κείμενα.
Χρόνια αργότερα, ο Σεφίκ Χουσνού, ο σημαντικότερος ηγέτης του Συμμορφώσιμου TKP, παραδέχεται τον πραγματικό λόγο πίσω από αυτή την πιο ριζοσπαστική πολιτική που εισήχθη στο νέο πρόγραμμα:
«... η Κεντρική Επιτροπή, σε συμφωνία με το εξωτερικό γραφείο, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η χωρίς αρχές αντιπολίτευση έχει σπεκουλάρει πάνω στο προηγούμενο πρόγραμμα δράσης του κόμματος, το οποίο γράφτηκε σε μια περίοδο που το κεμαλικό κόμμα έκανε μόνο τα πρώτα του βήματα συμβιβασμού με τον ιμπεριαλισμό και περιείχε ορισμένες ευνοϊκές εκτιμήσεις για την κυβέρνηση που θα μπορούσαν να ερμηνευτούν ως οπορτουνιστικές, αποφάσισε να εκπονήσει ένα νέο πρόγραμμα δράσης. Ένα πρόγραμμα δράσης, μαζί με θέσεις για την εθνική επανάσταση και για την οικονομική και πολιτική κατάσταση της Τουρκίας, υποβλήθηκε προς έγκριση από την Κομμουνιστική Διεθνή στις αρχές του 1930 και μετά από ενδελεχή εξέταση και τις απαραίτητες βελτιώσεις, εγκρίθηκε από την Κομμουνιστική Διεθνή. Η δημοσίευση αυτών των δύο κειμένων, που δείχνουν ένα κομβικό σημείο στη ζωή του TKP, συνέβαλε τα μέγιστα στη νίκη του αγώνα ενάντια στην αντιπολίτευση και τις κάθε είδους παρεκκλίσεις και την προσπάθεια να καταστραφεί το κόμμα εκ των έσω.»[15]
Όλα είναι κρυστάλλινα ξεκάθαρα εδώ. Το κόμμα αλλάζει το πρόγραμμά του όχι επειδή το απαιτεί η αντικειμενική κατάσταση, όχι επειδή είναι αναγκαίο να προσδιορίσει τις ανάγκες της επανάστασης, όχι επειδή επιθυμεί να οδηγήσει την εργατική τάξη στη σωστή κατεύθυνση, αλλά επειδή «η χωρίς αρχές αντιπολίτευση έχει σπεκουλάρει πάνω στο προηγούμενο πρόγραμμα δράσης του κόμματος». Η υπάρχουσα βιβλιογραφία θεώρησε αυτή την αλλαγή του προγράμματος ως στροφή προς τα αριστερά και ως μια πιο κριτική στάση απέναντι στον κεμαλισμό!
Μια έκθεση που υποβλήθηκε από το Αντιπολιτευόμενο TKP στην Κομιντέρν τονίζει επίσης τη διαφορά στο πολιτικό πρόγραμμα μεταξύ των δύο κομμάτων. Το ακόλουθο απόσπασμα είναι ιδιαίτερα σημαντικό:
«Δεν θεωρούμε την αρχή της δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς που η Κομιντέρν εισήγαγε στο πρόγραμμά μας ως μια ψευδαίσθηση που μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο σε μια αβέβαιη ημερομηνία. Για εμάς, πρόκειται για μια συγκεκριμένη αρχή. Διεξάγουμε όλες τις δραστηριότητες δημοσίευσης και οργάνωσης με την πεποίθηση ότι αυτή η αρχή θα υλοποιηθεί στο συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα. Ωστόσο, για την ομάδα των διανοουμένων, τον γιατρό Σεφίκ, τον Τσεβντέτ και τον Χαλίμ, η αρχή αυτή είναι μια αυταπάτη.»[16]
Το αν η κριτική που ασκείται στην ηγεσία του Συμμορφούμενου TKP είναι σωστή ή όχι είναι αδιάφορο. Σε αντίθεση με όσα λένε πολλοί ιστορικοί της τουρκικής αριστεράς, το Αντιπολιτευόμενο TKP ισχυρίζεται ότι υπάρχει διαφορά προγράμματος μεταξύ των δύο κομμάτων.
Υπάρχουν και άλλα σημεία διαφωνίας μεταξύ του Ναζίμ και του Σεφίκ Χουσνού. Ο Ναζίμ ισχυρίζεται ότι η κομματική δημοκρατία έχει καταπατηθεί εδώ και χρόνια. Υποστηρίζει επίσης ότι η εργατική τάξη στην Τουρκία είναι μια ζωντανή πραγματικότητα, σε αντίθεση με την ηγεσία του άλλου κόμματος, η οποία υποτιμά τόσο την αντικειμενική ύπαρξη όσο και την ικανότητα δράσης του προλεταριάτου. Υπάρχει επίσης μια διαφορά σε σχέση με τη σημασία της λενινιστικής αντίληψης για το κόμμα, μια αντίληψη που ο Ναζίμ υπερασπίζεται με ζήλο.
Έτσι, σε αντίθεση με πολλές πηγές που προσεγγίζουν το ζήτημα με όρους οργανωτικού ανταγωνισμού, προσωπικών τριβών κ.λπ., δείξαμε, με βάση τις λιγοστές πηγές που υπάρχουν, ότι υπάρχουν σοβαρές διαφορές μεταξύ των δύο κομμάτων στους τομείς του προγράμματος, της θεωρίας και της μεθόδου οργάνωσης. Αυτές οι διαφορές παρέχουν επαρκή βάση για να καταλάβουμε γιατί η Κομιντέρν στάθηκε στο πλευρό του Συμμορφούμενου TKP, αν και η βάση για την ολομέτωπη επίθεση στο Αντιπολιτευόμενο TKP και στον Ναζίμ προσωπικά με χυδαίους όρους είναι μάλλον σαθρή και απαιτεί πραγματικά μια άλλη εξήγηση. Ωστόσο, όλα αυτά εγείρουν ένα άλλο ερώτημα: το Αντιπολιτευόμενο TKP αντιτίθεται στη γραμμή του Συμμορφούμενου TKP, η οποία είναι σε αρμονία με την πολιτική γραμμή που υιοθετήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1920 από την Κομιντέρν, αλλά εξακολουθεί να επιθυμεί να λάβει την έγκριση της Κομιντέρν, ακόμη και να γίνει το αναγνωρισμένο τμήμα της Διεθνούς στην Τουρκία. Πώς να το εξηγήσουμε αυτό;
Υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Πρώτον, η ηγεσία του Αντιπολιτευόμενου TKP ίσως δεν είχε κατανοήσει το πραγματικό νόημα των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση και την Κομιντέρν. Αυτό που συνέβαινε ήταν κάτι πρωτόγνωρο στην ιστορία και πολύ λίγοι μαρξιστές κατανοούσαν πραγματικά τη διαδικασία σε βάθος. Εδώ θα ήταν ίσως σημαντικό να θυμηθούμε ότι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 και οι αρχές της δεκαετίας του 1930 ήταν η λεγόμενη Τρίτη Περίοδος, όταν η σταλινική ηγεσία της Κομιντέρν (ο Μολότοφ είχε πλέον αντικαταστήσει τον Μπουχάριν) υποστήριζε ότι λόγω της βαθιάς κρίσης του καπιταλισμού, η διεκδίκηση της εξουσίας ήταν στην ημερήσια διάταξη. Αυτή η γραμμή επρόκειτο να εγκαταλειφθεί σταδιακά το 1934-35 για τον προσανατολισμό του Λαϊκού Μετώπου, αλλά αυτή ακριβώς ήταν η εποχή που ο Ναζίμ και οι σύντροφοί του αγωνίζονταν για μια πιο ριζοσπαστική γραμμή για το TKP. Έτσι, μπορεί να είχαν παρασυρθεί από τον προσωρινά ριζοσπαστικό λόγο της Κομιντέρν. Η δεύτερη πιθανότητα είναι ότι το κόμμα ήταν ένα σύνολο στελεχών που είχαν διαφορετικές απόψεις σχετικά με την εξέλιξη της Σοβιετικής Ένωσης και της Κομιντέρν. Ίσως εκείνοι που ήταν πιο επικριτικοί να μην μπορούσαν ή να μην ήθελαν να κάνουν το περαιτέρω βήμα της στοχοποίησης της ηγεσίας της Κομιντέρν ως τον πραγματικό ένοχο. Τέλος, μπορεί να είναι πιθανό ότι η ηγεσία καταλάβαινε πολύ καλά τι συνέβαινε, αλλά έπαιζε με το χρόνο προκειμένου να εκπαιδεύσει τη βάση.
Το φάντασμα του Τρότσκι
Είδαμε ήδη ότι η ΕΕΚΔ (το Εκτελεστικό Γραφείο) επιτέθηκε στο Αντιπολιτευόμενο TKP επίσης επειδή ήταν τροτσκιστικό. Ο χαρακτηρισμός αυτός υιοθετήθηκε επανειλημμένα και από το Συμμορφούμενο TKP.[17] Αυτό βέβαια δεν αποδεικνύει σε καμία περίπτωση ότι ο Ναζίμ ή το Αντιπολιτευόμενο TKP ήταν στην πραγματικότητα τροτσκιστικό, αφού ο χαρακτηρισμός αυτός χρησιμοποιούνταν τακτικά από τους σταλινικούς για να δυσφημίσουν κάθε είδους αντιπολιτευτικά κινήματα.
Το σημαντικότερο είδος αποδεικτικών στοιχείων που χρησιμοποιήθηκαν ενάντια στην υπόθεση ότι ο Ναζίμ μπορεί να ήταν τροτσκιστής, τουλάχιστον για μια ορισμένη περίοδο, ήταν τα διάφορα γραπτά του στα οποία υιοθετεί άνευ όρων τις απόψεις του Στάλιν για μια σειρά από θέματα, συμπεριλαμβανομένου του Σοβιετικού Συντάγματος και του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου. Όλα αυτά γράφτηκαν γύρω στο 1936, όταν ολόκληρη η πρωτοβουλία του Αντιπολιτευόμενου TKP είχε ήδη καταρρεύσει και ο Ναζίμ επιθυμούσε να επιστρέψει στο επίσημα αναγνωρισμένο κόμμα, μετά από επτά χρόνια σκληρού αγώνα. Θεωρούμε ότι η ρητή προσχώρηση στις απόψεις του Στάλιν δεν είναι στοιχείο που αποδεικνύει ότι ήταν σταλινικός, αλλά αντίθετα, πιστοποιεί το γεγονός ότι ήταν, ή τουλάχιστον θεωρήθηκε ότι ήταν, σε όλη τη διάρκεια αυτών των επτά ετών, αντισταλινικός. Η αποκήρυξη ήταν μια πολύ συνηθισμένη μορφή επανεισδοχής στο σταλινικό κίνημα και αυτή, κατά μία έννοια, ήταν η αποκήρυξη του Ναζίμ, η μέθοδος που χρησιμοποιούσε ως διανοούμενος για να αποδείξει στο σταλινικό κατεστημένο ότι είχε επιτέλους βρει τη σωτηρία.
Υπάρχουν άλλα, πιο αξιόπιστα στοιχεία που υποδηλώνουν ότι το Αντιπολιτευόμενη TKP δεν ήταν τροτσκιστική οργάνωση. Αλλά θα θέλαμε επίσης να αναφερθούμε εν συντομία στο γιατί ο Ναζίμ μπορεί τουλάχιστον να είχε επηρεαστεί από τη σκέψη του Τρότσκι. Το πρώτο σημείο είναι ο θαυμασμός που έτρεφε για τον Τρότσκι στα χρόνια της συγκρότησής του. Δεύτερον, οι ηγέτες του Συμμορφούμενου TKP προχώρησαν κατά καιρούς πέρα από τον ισχυρισμό, χωρίς καμία βάση, ότι η ηγεσία του Αντιπολιτευόμενου TKP ήταν τροτσκιστική, στον ισχυρισμό ότι δανείστηκε τις ιδέες της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, ενός κινήματος που ίδρυσε ο Τρότσκι αμέσως μόλις εξορίστηκε στην Τουρκία. Ο κυριότερος από αυτούς είναι ο ισχυρισμός του Σεφίκ Χουσνού ότι οι ηγέτες του Αντιπολιτευόμενου TKP επικαλούνται έννοιες όπως ο «γραφειοκρατικός εκφυλισμός».[18] Τρίτον, το ιδρυτικό συνέδριο του Αντιπολιτευόμενου TKP πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 1929. Ο ίδιος ο Τρότσκι είχε φτάσει στην τουρκική εξορία του τον Φεβρουάριο του 1929. Η σύμπτωση μπορεί να είναι παραπλανητική. Αλλά δεν υπάρχει κανένας λόγος για τον οποίο δεν θα μπορούσε να υπάρχει μια αιτιώδης σχέση. Ο Τρότσκι ήταν μια προσωπικότητα που είχε συντριπτική επίδραση στους διανοούμενους και τους πολιτικούς ηγέτες μαρξιστικών πεποιθήσεων. Μια λεγεώνα Αμερικανών διανοουμένων, οι αποκαλούμενοι «διανοούμενοι της Νέας Υόρκης», προσελκύστηκαν από τη γοητεία του τη δεκαετία του 1930, αν και ο ίδιος δεν επισκέφθηκε ποτέ τη Νέα Υόρκη μετά την αναχώρησή του από την Αμερική όταν ξέσπασε η επανάσταση τον Φεβρουάριο του 1917 στη Ρωσία.
Ήταν, φυσικά, πολύ πιο δύσκολο για τους Τούρκους κομμουνιστές να έρθουν σε επαφή με τον Τρότσκι υπό τις καταπιεστικές συνθήκες της κεμαλικής δικτατορίας. Ωστόσο, υπάρχει ένα γεγονός που είναι γαργαλιστικό από την ίδια την ύπαρξή του: Ο παιδικός φίλος του Ναζίμ, ο Βα-Νου, ο οποίος τον είχε συνοδεύσει στη Μόσχα και στο KUTV, αλλά αργότερα απομακρύνθηκε από τον κομμουνισμό και αποσύρθηκε στην ιδιωτική του ζωή, πήρε συνέντευξη από τον Τρότσκι ως δημοσιογράφος.[19] Αναπόφευκτα αναρωτιέται κανείς αν στη συζήτηση μπορεί να παρεισέφρησαν και άλλα θέματα που αφορούσαν την τύχη του κομμουνιστικού κινήματος στην Τουρκία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Τρότσκι ήταν εξαιρετικά προσεκτικός όσον αφορά τους χειρισμούς του με αυτούς που τον φιλοξενούσαν στην εξορία, από τον Μουσταφά Κεμάλ μέχρι τον Λάζαρο Κάρντενας. Το γεγονός ότι δεν έχει βρεθεί ακόμη κανένα ίχνος οποιασδήποτε σχέσης με τους Τούρκους κομμουνιστές δεν αποτελεί λόγο να πιστεύουμε ότι δεν υπήρχε, αλλά μπορεί να είναι ένα σημάδι της πονηριάς του διοικητή του Κόκκινου Στρατού σε θέματα που αφορούν την ασφάλεια.
Προς το παρόν, όλα αυτά είναι απλώς πιθανότητες. Όλα αυτά σημαίνουν ότι χρειαζόμαστε βαθύτερη έρευνα. Ωστόσο, υπάρχει μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια και αυτή είναι ότι το Αντιπολιτευόμενο TKP και ο Ναζίμ εμφανίστηκαν ως μια σοβαρή απειλή για τον σταλινισμό. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να εξηγήσει κανείς την οξεία πολεμική και τις υβριστικές εκφράσεις που εκτοξεύτηκαν εναντίον του ίδιου και του κόμματος;
Συνοψίζοντας, με βάση τα στοιχεία που διαθέτουμε προς το παρόν, το ακόλουθο συμπέρασμα φαίνεται να στέκεται σε ασφαλές έδαφος: οι πιθανότητες ο Ναζίμ να υπήρξε τροτσκιστής είναι περιορισμένες. Αλλά το αν ήταν τροτσκιστής ή όχι είναι δευτερεύον σε αυτό το πλαίσιο. Ο Ναζίμ είναι ο πρώτος επαναστάτης μαρξιστής της Τουρκίας που αντιστάθηκε στον σταλινισμό που βρίσκεται στην εξουσία!
Η πρώτη περίοδος της αιχμαλωσίας (1936-1951)
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 και μετά ο Ναζίμ κινήθηκε προς έναν συμβιβασμό με τον σταλινισμό, την Κομιντέρν, η οποία είχε γίνει πλέον ξεκάθαρα όργανο της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής, και τον εκπρόσωπό τους στην Τουρκία, το Συμμορφούμενο TKP. Δεν διαθέτουμε στοιχεία για τον λόγο που συνέβη αυτό. Ωστόσο, μπορούμε να διατυπώσουμε ορισμένες υποθέσεις που μπορούν να επαληθευτούν μόνο με την πρόοδο της έρευνας.
Η πιο πιθανή εναλλακτική εκδοχή είναι ότι ο Ναζίμ υπέκυψε στη συντριπτική δύναμη της Κομιντέρν. Εξαιτίας της σφοδρότητας των επιθέσεων κατά του Αντιπολιτευόμενου TKP, πολλά στελέχη εντός της ηγεσίας της αντιπολίτευσης εγκατέλειψαν το κόμμα, ιδίως το 1933. Το Αντιπολιτευόμενο TKP ήταν ένα κόμμα με έντονη εργατική σύνθεση. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι όταν τα ηγετικά στελέχη ενός κόμματος αρχίζουν να το εγκαταλείπουν το ένα μετά το άλλο, οι εργοστασιακοί πυρήνες θα επηρεαστούν πολύ αρνητικά από αυτό. Εν ολίγοις, ο Ναζίμ μπορεί να αποφάσισε να έρθει σε συμφωνία με το Συμμορφούμενο TKP παρά να μείνει εντελώς εκτός πολιτικής δραστηριότητας. Αυτή είναι επίσης η εποχή που οι τουρκικοί ηγετικοί κύκλοι οδηγούνταν όλο και περισσότερο υπό την επιρροή της ναζιστικής Γερμανίας. Μπορεί να υπολόγισε ότι το να συμπορευτεί με τους πρώην αντιπάλους του θα ήταν το σωστό απέναντι σε αυτή τη θανάσιμη απειλή.
Μπορεί να υπάρχουν και άλλοι λόγοι που δεν γνωρίζουμε ακόμη. Αλλά θα πρέπει ειλικρινά να παραδεχτούμε ότι σε ένα ορισμένο στάδιο ο Ναζίμ συνθηκολόγησε πλήρως με τη γραμμή της Κομιντέρν. Το ότι αυτό είναι ένα σοβαρό λάθος είναι αναμφισβήτητο. Αλλά δεν υπάρχει τίποτα που να μας σοκάρει. Η δεκαετία του 1930 είναι μια περίοδος όπου ακόμη και πολλά στελέχη των μπολσεβίκων, ατσαλωμένα στο σχολείο του Λένιν και της επανάστασης, αφού πολέμησαν στις γραμμές της Αριστερής Αντιπολίτευσης ή της Ενωμένης Αντιπολίτευσης, υπέκυψαν στη μάλλον πρωτόγονη θεωρία και το πρόγραμμα του σταλινισμού. Ο Τρότσκι, στο τέλος, έμεινε μόνος του από εκείνη τη γενιά για να υπερασπιστεί την επαναστατική διεθνιστική κληρονομιά του Λένιν. Σε αυτούς περιλαμβάνονται άνθρωποι εξαιρετικά υψηλού διαμετρήματος, όπως ο Κριστιάν Ρακόφσκι, ο Καρλ Ράντεκ, ο Γκριγκόρι Ζινόβιεφ, ο Λεβ Κάμενεφ, ο Γιεβγκένι Πρεομπραζένσκι, ακόμη και διανοούμενοι και ηγέτες που συμμάχησαν με τον Στάλιν τη δεκαετία του 1920, αλλά στη συνέχεια βρέθηκαν στην αντιπολίτευση τη δεκαετία του 1930, με πιο χαρακτηριστικό όνομα τον Νικολάι Μπουχάριν. Με δεδομένη τη συνθηκολόγηση αυτών των ανθρώπων που ήταν καλά καταρτισμένοι στη θεωρία και την πρακτική του κομμουνισμού, η υποχώρηση του Ναζίμ δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη.
Σε αυτή την εθελοντική αιχμαλωσία στον σταλινισμό θα προστεθεί από το 1937-38 και μετά η δίωξη του Ναζίμ από το κεμαλικό κράτος. Ο Ναζίμ, όπως και άλλοι κομμουνιστές, ήταν συνηθισμένοι να φυλακίζονται για μικρά χρονικά διαστήματα και να βασανίζονται από την αστυνομία υπό κράτηση. Αλλά αυτή τη φορά ήταν διαφορετικά. Ο Ναζίμ δικάστηκε για υπονόμευση στο Ναυτικό και αργότερα στο Στρατό, καταδικάστηκε σε 28 χρόνια και παρέμεινε στη φυλακή για σχεδόν 13 χρόνια. Έτσι, η περίοδος μεταξύ της επανεισδοχής του στο Συμμορφούμενο TKP και της τελευταίας εξορίας του το 1951 ήταν μια περίοδος διπλής αιχμαλωσίας, η μία στις φυλακές του κεμαλισμού και η άλλη, εθελοντικά αυτή τη φορά, στον ζουρλομανδύα του σταλινισμού.
Η διεθνοποίηση της αιχμαλωσίας (1951-1963)
Ο Ναζίμ αποφυλακίστηκε το 1950, μετά από δύο απεργίες πείνας και μια παγκόσμια εκστρατεία αλληλεγγύης (ήταν πλέον διεθνώς γνωστός ως ποιητής και η ποίησή του είχε μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες). Ήταν κοντά στα 50 του χρόνια, αλλά η κυβέρνηση επέμενε να τον στείλει για υποχρεωτική στρατιωτική θητεία. Αυτό ήταν μόνο ένα από τα πολλά σημάδια που έδειχναν ότι πάνω του πλανιόταν η απειλή μιας δολοφονίας. Ο Ναζίμ έκανε μια επιλογή και κατέφυγε στη Σοβιετική Ένωση.
Το σοβιετικό σύστημα και οι πρώην αντίπαλοί του στο TKP (τώρα υπήρχε μόνο ένα κόμμα φυσικά) τον αποδέχθηκαν με πολλές επιφυλάξεις. Δεν του δόθηκε σοβιετικό διαβατήριο μέχρι να αναλάβει την εξουσία ο Χρουστσόφ και έτσι έπρεπε να λάβει το πρώτο του διαβατήριο από την Πολωνία χάρη στην εν μέρει πολωνική καταγωγή του. Τέθηκε επίσης υπό τη συνεχή παρακολούθηση του κύριου ηγέτη του TKP και κάποιων άλλων. Επανεντάχθηκε στο TKP, το οποίο εκείνη την εποχή ήταν κυρίως ένα εξόριστο κόμμα, με την ηγεσία του να ζει στη Σοβιετική Ένωση και σε ορισμένες χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας και με ασήμαντη παρουσία στην ίδια τη χώρα. Ωστόσο, σε αυτόν τον άνθρωπο που είχε εκλεγεί μέλος της Κεντρικής Επιτροπής σε ηλικία 23 ετών δεν δόθηκε καμία θέση στα ηγετικά όργανα του κόμματος ως έμπειρο στέλεχος 50 ετών μέχρι πολύ αργά και αυτό παρά το γεγονός ότι υπήρχε σοβαρή έλλειψη στελεχών στο κόμμα. Κατά μία έννοια βρισκόταν σε καραντίνα.
Του εξασφαλίστηκε μια καλή ζωή, όπως ένα διαμέρισμα στη Μόσχα, ένα αυτοκίνητο, ένας σοφέρ και μια ντάτσα στο Περεντέλκινο, όπου πολλοί διάσημοι λογοτέχνες είχαν επίσης δεύτερα σπίτια. Τον έστειλαν ως πρεσβευτή καλής θέλησης σε όλο τον κόσμο, στην αρχή μόνο στις χώρες του «σοσιαλιστικού μπλοκ», αλλά αργότερα και σε άλλες χώρες της Ασίας και της Αφρικής, και τον υποδέχτηκαν με τιμές σε ειρηνευτικές διασκέψεις και άλλους τέτοιους χώρους. Εν ολίγοις, η ζωή στη Σοβιετική Ένωση ήταν σαν ένα χρυσό κλουβί. Αυτή ήταν μια νέα μορφή αιχμαλωσίας για τον Ναζίμ.
Ο Λένιν εναντίον του Στάλιν
Ο Ναζίμ σοκαρίστηκε από τα όσα είδε στη Σοβιετική Ένωση. Ήταν ένας άνθρωπος που είχε δει για τελευταία φορά τη Μόσχα τη δεκαετία του 1920, όταν η πόλη και ολόκληρη η χώρα ήταν ζωντανή και γεμάτη επαναστατικό ενθουσιασμό. Αυτή τη φορά, βρήκε μια χώρα που πνιγόταν από τα χρόνια της τρομοκρατίας και μια άγονη πολιτιστική ζωή. Γκρίνιαζε και παραπονιόταν για αρκετό καιρό. Μόλις το 1955, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Στάλιν και ένα χρόνο πριν από το περίφημο 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ), έστειλε τον πρώτο του πύραυλο, έναν εξαιρετικά ισχυρό πύραυλο, εναντίον της γραφειοκρατίας.
Αυτή ήταν ίσως η πιο καταγγελτική κριτική του για το σοβιετικό σύστημα. Το έργο του Υπήρξε ή όχι ο Ιβάν Ιβάνοβιτς; είναι μια καυστική κριτική που ασκείται στη γραφειοκρατία της Σοβιετικής Ένωσης και όλων των άλλων παρόμοιων χωρών. Για να κατανοήσουμε τη σημασία αυτού του έργου, ας βάλουμε τα πράγματα σε ιστορική προοπτική. Τρία χρόνια μετά το θάνατο του Στάλιν, στο 20ό Συνέδριο, ο νέος ηγέτης του κόμματος, ο Χρουστσόφ, παρουσίασε μια έκθεση που αποκάλυπτε τα εγκλήματα που είχαν διαπραχθεί κατά των κομμουνιστών και ξεκίνησε μια νέα διαδικασία που ονομάστηκε ευρέως «αποσταλινοποίηση». Ένα σημείο έχει καθοριστική σημασία σε αυτή την εικόνα. Ο Χρουστσόφ και οι ομοϊδεάτες του χαρακτήρισαν τον σταλινισμό ως προϊόν της «προσωπολατρείας». Με άλλα λόγια, ο σεβασμός στον ηγέτη ήταν η μήτρα όλων των κακών.
Δεν μπορούμε να αποδώσουμε πλήρη δικαιοσύνη στο έργο του Ναζίμ, Ιβάν Ιβάνοβιτς στο πλαίσιο αυτού του άρθρου.[20] Ας αναφερθούμε μόνο σε ορισμένες πτυχές. Πρώτον, ο Ναζίμ δεν περίμενε να αλλάξει το κόμμα την επίσημη θέση του για να ασκήσει κριτική στο γραφειοκρατικό σύστημα, αφού το έργο γράφτηκε και το κείμενο δημοσιεύτηκε στο Νόβι Μιρ το 1955. Δεύτερον, η αντιμετώπιση της γραφειοκρατικοποίησης από τον Ναζίμ είναι πολύ πιο ριζοσπαστική και βαθύτερη από την επίσημη θέση του ΚΚΣΕ. Παρόλο που ο Ναζίμ αναφέρεται αλλού στην έννοια της «προσωπολατρείας» που είναι στη μόδα, ο ίδιος ο Ιβάν Ιβάνοβιτς υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια αυτής της έννοιας.
Η έννοια «προσωπολατρεία» θεωρεί πραγματικά δεδομένο αυτό που πρέπει να επιδιώκει να καταδείξει. Το πραγματικό ερώτημα είναι το εξής: γιατί υπήρξε η λατρεία του Στάλιν; Ο Ιβάν Ιβάνοβιτς αντιμετωπίζει το ζήτημα της γραφειοκρατικοποίησης, που προσωποποιείται στην περίπτωση ενός κομματικού στελέχους μιας μικρής πόλης, ως σύστημα, εξηγώντας τον μηχανισμό μέσω του οποίου αυτή η γραφειοκρατικοποίηση επέρχεται όχι μόνο στο επίπεδο του κομματικού μηχανισμού της μικρής πόλης, αλλά σε όλα τα επίπεδα. Το πρόβλημα δεν είναι ο Στάλιν, αλλά το σύστημα των κοινωνικών σχέσεων που καθιστά δυνατό τον Στάλιν και τους ομοίους του. Σε αυτό το σημείο έγκειται η υπεροχή της άποψης του Ναζίμ σε σύγκριση με τη θεωρία της «προσωπολατρείας». Σε μια πολύ σημαντική επιστολή που επιλέξαμε να ονομάσουμε «Επιστολή προς τους συντρόφους», ο Ναζίμ διατυπώνει μια άλλη ιδέα που δεν έχει αναφέρει στο έργο, καθώς, όπως λέει, θα ακουγόταν πολύ διδακτική:
«Κατά τη γνώμη μου, ο γραφειοκρατισμός και μαζί του η προσωπολατρεία είναι κατάλοιπο προηγούμενων κοινωνικών τάξεων, όχι μόνο του καπιταλισμού, αλλά και προ-καπιταλιστικών κοινωνικών τάξεων. Ο γραφειοκρατισμός και άλλα κατάλοιπα της καθυστερημένης τσαρικής Ρωσίας δημιουργούν ένα περιβάλλον για την εμφάνιση διαφόρων ασθενειών στο νεαρό σοσιαλιστικό σώμα.»[21]
Ως καλός μαρξιστής, ο Ναζίμ αναζητά μια υλιστική εξήγηση ως απάντηση στη φιλοσοφικά ιδεαλιστική και ταυτολογική προσέγγιση που ανέπτυξε η σοβιετική γραφειοκρατία μέσα από τις τάξεις της. Και γιατί λέμε ταυτολογική; Επειδή η εξήγηση του γραφειοκρατισμού μέσω της «προσωπολατρείας» είναι σαν να κάνει κανείς κύκλους. Ο Ναζίμ, αντίθετα, δέχεται τον γραφειοκρατισμό και την προσωπολατρεία ως αλληλένδετα φαινόμενα που χρειάζονται μια υλιστική εξήγηση. Η εξήγηση που παρέχει η γραφειοκρατία ανάγει το ζήτημα σε ένα άτομο και απαιτεί την εγκατάλειψη των προσωπικών του μεθόδων. Τα μέλη της γραφειοκρατίας είχαν συμφέρον από αυτή τη στροφή, επειδή η ζωή όλων βρισκόταν συνεχώς σε κίνδυνο. Όμως η αναγνώριση της συστημικής φύσης του ζητήματος και η εξήγησή του μέσω της κληρονομιάς των προηγούμενων κοινωνικών τάξεων ήταν ανάθεμα για τη γραφειοκρατία, διότι κάτι τέτοιο θα απαιτούσε μια πλήρη αναδιάταξη ολόκληρου του συστήματος. Έτσι, υπό τον Χρουστσόφ καταπολεμήθηκαν μόνο οι πιο έντονες και ακραίες πρακτικές, ενώ το γραφειοκρατικό σύστημα στο σύνολό του παρέμεινε άθικτο.
Ο Ναζίμ πηγαίνει έτη φωτός μπροστά από τη γραφειοκρατία στην προσπάθειά του να προσφέρει μια συστημική και υλιστική κριτική. Ωστόσο, μια αληθινή μαρξιστική εξήγηση δεν μπορεί να βασίζεται σε κατάλοιπα από παλαιότερες κοινωνίες, αλλά θα πρέπει να αντιληφθεί την κυριαρχία της γραφειοκρατίας ως ένα σύγχρονο φαινόμενο που απορρέει από τις αντιφάσεις που γεννά η δικτατορία του προλεταριάτου από την ίδια τη συγκρότησή της. Δεν ξέρουμε ακόμα αν ο Ναζίμ γνώριζε την πιο προχωρημένη μαρξιστική ανάλυση της Σοβιετικής Ένωσης που παρείχε ο Λέον Τρόσκι στο έργο του Η προδομένη επανάσταση το 1936.
Ωστόσο, η προοπτική του Ναζίμ συγκλίνει με εκείνη του Τρότσκι σε ένα κρίσιμο ζήτημα. Αυτό έχει να κάνει με την πιο επαναστατική πτυχή του Ιβάν Ιβάνοβιτς. Στο έργο, ο Ναζίμ δημιουργεί μια τοιχογραφία της σοβιετικής κοινωνίας χρησιμοποιώντας πλατιές πινελιές. Δύο χαρακτήρες έχουν ιδιαίτερη σημασία. Ο «Άνθρωπος με το ψαθάκι», ο οποίος ζει με νοσταλγία για το παλιό καθεστώς, και ο «Άνθρωπος με το κασκέτο», ο οποίος εκπροσωπεί την εργατική τάξη. Είναι αυτός ο χαρακτήρας, ο Άνθρωπος με το κασκέτο, που δίνει το θανάσιμο χτύπημα στον γραφειοκράτη Ιβάν Ιβάνοβιτς στο τέλος του έργου! Με αυτό το τέλος, είναι σαν ο Ναζίμ να βάζει τη σφραγίδα της έγκρισής του στην ιδέα, που προώθησε ο Τρότσκι, της πολιτικής επανάστασης του προλεταριάτου ως το μόνο δυνατό μέσο για την ανατροπή της σοβιετικής γραφειοκρατίας!
Αυτός ο επαναστατικός χαρακτήρας του έργου εξηγεί τι συνέβη όταν ανέβηκε για πρώτη φορά στη σκηνή. Όταν το έργο ανέβηκε στη Μόσχα το 1957, τη δεύτερη βραδιά έφιπποι αστυνομικοί περικύκλωσαν το θέατρο και διέλυσαν τους θεατές που περίμεναν έξω από το κτίριο. Το έργο απαγορεύτηκε. Το γεγονός ότι αυτές οι ανόητες γραφειοκρατικές μέθοδοι χρησιμοποιήθηκαν αμέσως μετά το 20ό Συνέδριο, σε μια περίοδο που ειρωνικά ονομάστηκε «αποσταλινοποίηση», έκανε το γεγονός να φαίνεται ακόμα πιο τραγελαφικό! Η επιθυμία για εκδημοκρατισμό της σοβιετικής γραφειοκρατίας έφτανε προφανώς μόνο μέχρι την αποστολή έφιππων αστυνομικών για να διώξουν τους θεατρόφιλους. Ωστόσο, η αντιφατική φύση του σοβιετικού συστήματος επέτρεψε στο έργο να ανεβαίνει σε άλλες σοβιετικές δημοκρατίες και σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης για μήνες ή και χρόνια και να γνωρίζει μεγάλη επιτυχία.
Ένα άλλο θέμα που αποτέλεσε μεγάλη πηγή αγωνίας για τον Ναζίμ ήταν η μεταχείριση των Τούρκων κομμουνιστών στη Σοβιετική Ένωση κατά τις δεκαετίες του 1930 και 1940. Πολλοί Τούρκοι κομμουνιστές εξορίστηκαν στη Σιβηρία. Ένας από αυτούς ήταν ο Σαλίχ Χατζίογλου, ο οποίος ήταν μεταξύ των ιδρυτών του TKP το 1920. Αυτός ο αφοσιωμένος κομμουνιστής εξορίστηκε στη Σιβηρία μαζί με τη σύζυγό του, η οποία ωστόσο παρέμεινε κομμουνίστρια μέχρι το τέλος της ζωής της. Ο ίδιος ο Σαλίχ Χατζίογλου δεν επέστρεψε ποτέ από την εξορία του στη Σιβηρία.
Ο Ναζίμ έγραψε ένα ποίημα σχετικά με αυτό το επεισόδιο το 1956, ένα ποίημα γεμάτο αγωνία και πολιτικά εξαιρετικά σημαντικό. Ας παραθέσουμε την τελευταία στροφή:
Απόψε χαρήκαμε στη Μόσχα
γιορτάζοντας την επέτειο της επανάστασης:
Εκεί περιπλανιόμασταν στις πλατείες τραγουδώντας λαϊκά τραγούδια Μαρξ
Ενγκελς
Λένιν
Μαζί με το έγγραφο που αποκατέστησε τον Σαλίχ...[22]
Η ειρωνεία δεν διαφεύγει της προσοχής του αναγνώστη. Αυτή η σειρά των ονομάτων συνήθιζε να λέγεται, εκείνη την εποχή, Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν... και Στάλιν. Εισάγοντας το όνομα Σαλίχ, με προφανή μορφολογική ομοιότητα με το όνομα Στάλιν, ο Ναζίμ μας παρουσιάζει τον λόγο για τον οποίο το όνομα του Στάλιν δεν είναι κατάλληλο γι’ αυτή την αλυσίδα. Το γεγονός ότι ο τελευταίος στίχος τελειώνει, σύμφωνα με τους γραμματικούς τύπους της συγκολλητικής τουρκικής γλώσσας, με μια κατάληξη στο τέλος του ονόματος ως «Σαλιχίν» το κάνει ακόμη πιο ισχυρό στα τουρκικά, αφού το Σαλιχίν ομοιοκαταληκτεί απόλυτα με το όνομα Στάλιν.
Η επόμενη επαναστατική μαρξιστική κίνηση του Ναζίμ κατά του σταλινισμού ήρθε το 1961, με τη μορφή ενός ποιήματος που καυτηριάζει τον Στάλιν και το σύστημά του. Πρόκειται για ένα τόσο σημαντικό ποίημα σε σχέση με το μείζον θέμα αυτού του άρθρου που αξίζει να το παραθέσουμε ολόκληρο:
Από πέτρα, χαλκό, γύψο, χαρτί
από δύο εκατοστά έως επτά μέτρα
σε όλες τις πλατείες της πόλης ήμασταν κάτω από τις μπότες του
από πέτρα, χαλκό, γύψο, χαρτί
και η σκιά του από πέτρα, χαλκό, γύψο, χαρτί
κρεμόταν πάνω από τα δέντρα του πάρκου μας
Το μουστάκι του από πέτρα, χαλκό, γύψο, χαρτί
ήταν στις σούπες μας στα εστιατόρια
Στα δωμάτιά μας ήμασταν κάτω από ο βλέμμα του
από πέτρα, χαλκό, γύψο, χαρτί
Και ένα πρωί εξαφανίστηκε
Οι μπότες του εξαφανίστηκαν από τις πλατείες
Η σκιά του δεν κρεμόταν πια πάνω από τα δέντρα μας
Το μουστάκι του δεν ήταν πια μέσα τη σούπα μας
Το βλέμμα του έφυγε απ’ τα δωμάτιά μας
και το βάρος των χιλιάδων τόνων
από πέτρα, χαλκό, γύψο, χαρτί...
έφυγε απ’ το στήθος μας.[23]
Πολλοί άνθρωποι βλέπουν μια αντίφαση μεταξύ αυτού και του επικήδειου λόγου που υποτίθεται ότι έγραψε ο Ναζίμ στη μνήμη του Στάλιν μετά το θάνατό του. Λέμε «υποτίθεται», δεδομένου ότι υπάρχουν σοβαρά ερωτήματα σχετικά με το αν αυτό το εγκώμιο είναι γνήσιο του Ναζίμ. Ακόμα και αν ισχύει αυτό, πιθανόν να ήταν παραγγελία και ο Ναζίμ μπορεί να θεώρησε αδύνατο να μην το παραδώσει. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και η υπόνοια ότι το υποτιθέμενο ρέκβιεμ και η πολύ πραγματική καταγγελία έχουν την ίδια θέση στην αναπαράσταση της σκέψης του Ναζίμ μας φαίνεται παράλογη.
Το 20ό Συνέδριο είχε φυσικά μεγάλη επίδραση στο Ναζίμ, όπως και στους κομμουνιστές όλων των τάσεων σε όλο τον κόσμο. Για πολλούς, το αποτέλεσμα ήταν να τους ωθήσει σχετικά προς τα δεξιά. Αυτό με την εξής έννοια: αυτό το τερατώδες σύστημα που δημιούργησε ο σταλινισμός θεωρήθηκε πλέον ως προϊόν του μπολσεβικισμού και δημιούργησε μια τάση για αυξανόμενη απομάκρυνση όχι μόνο από τον σταλινισμό, αλλά και από τον λενινισμό. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν η προάσπιση ενός συγκεκριμένου είδους σοσιαλισμού που ήταν εφικτός, έτσι πίστευαν αυτοί οι άνθρωποι, μέσα στα όρια της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ένας δρόμος που θα ακολουθούσε πλήρως το λεγόμενο «ευρωκομμουνιστικό» ρεύμα λίγο αργότερα. Αυτό φυσικά συνεπαγόταν τη συμφιλίωση με τον καπιταλισμό, με αποτέλεσμα μια διαδικασία μετατροπής προς τη σοσιαλδημοκρατία. Ο Ναζίμ αντέδρασε σε αυτή την κατάσταση με έναν τρόπο που λίγοι σοσιαλιστές υιοθέτησαν εκείνη την εποχή: απέναντι στη μάστιγα της σταλινικής γραφειοκρατικοποίησης, υπερασπίστηκε την υιοθέτηση του δρόμου του λενινισμού για άλλη μια φορά. Δύο ποιήματα που έγραψε για το 20ό συνέδριο είναι απολύτως ξεκάθαρα γι’ αυτό.
Στο εικοστό συνέδριο ήρθε ο Λένιν,
με τα γαλάζια, αμυγδαλωτά μάτια του να γελούν.
Μπήκε πριν από την έναρξη.
Στα σκαλοπάτια κάτω από το βήμα
κάθισε και άρχισε να κρατάει σημειώσεις.
Δεν πρόσεξε καν το άγαλμά του.
Να βρίσκεσαι κάτω από την ίδια στέγη με τον Λένιν,
να νιώθουμε μέσα στο χέρι μας, με ανακούφιση,
την ανθρωπιά του σοφού χεριού του.
Στο εικοστό συνέδριο ήρθε ο Λένιν.
Πάνω από τη Σοβιετική Ένωση ήταν
σαν λευκά σύννεφα την αυγή.
η μάζα των γόνιμων ελπίδων.[24]
Ίσως πρόκειται για μια υπερβολικά αισιόδοξη περιγραφή του 20ου Συνεδρίου, όπου το όνειρο έχει αντικαταστήσει την καθημερινή πραγματικότητα, ή ίσως πρόκειται για μια προειδοποίηση εκ μέρους του Ναζίμ, μια προειδοποίηση σχετικά με την ανάγκη στροφής προς τον Λένιν. Αν αυτή η δεύτερη ερμηνεία δεν είναι προφανής για το πρώτο ποίημα, είναι σίγουρα προφανής για το δεύτερο ποίημα που θα παραθέσουμε, με τίτλο «Λίγα λόγια για τους κομμουνιστές».
Έχω μερικά λόγια για σας, κομμουνιστές:
είτε βρίσκεστε στην κεφαλή του κράτους είτε σε ένα μπουντρούμι,
είτε είστε στρατιώτες είτε γραμματείς του κόμματος,
Ο Λένιν θα πρέπει να μπορεί να μπαίνει κάθε στιγμή και σε όλους τους χώρους
στη δουλειά σας, στο σπίτι σας, σε ολόκληρη τη ζωή σας
σαν να επρόκειτο για τη δική του δουλειά, το δικό του σπίτι, τη δική του ζωή.[25]
Είναι προφανές ότι εδώ δεν πρόκειται για θέμα αισιοδοξίας, αλλά για μια αυστηρή αρχή που ο Ναζίμ θέτει ως απαραίτητη προϋπόθεση που θα πρέπει να τηρηθεί. Ο Ναζίμ επέστρεψε στα 19 του χρόνια. Ήταν μαθητευόμενος του Λένιν κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής του στον κομμουνισμό. Τώρα προσκαλεί τους πάντες να επιστρέψουν στον Λένιν. Ο αιχμάλωτος μπολσεβίκος αποκαλύπτει τον εσωτερικό του εαυτό, γίνεται ο πραγματικός Ναζίμ.
Αυτόν τον προσανατολισμό που εκφράζεται με ποιητική αισθητική ας τον διαβάσουμε τώρα με μαρξιστικούς ιδεολογικούς όρους από την πένα του Ναζίμ. Και πάλι από την «Επιστολή προς τους συντρόφους» που είχαμε ήδη την ευκαιρία να παραθέσουμε:
«Μέχρι την πλήρη νίκη του κομμουνισμού σε ολόκληρο τον κόσμο, με άλλα λόγια, μέχρι να μην υπάρχουν ούτε χρήματα, ούτε κράτος, ούτε ένοπλες δυνάμεις, ούτε κόμματα, υπάρχει πάντα η απειλή της ανάδυσης της προσωπολατρείας, μικρή ή μεγάλη. Το μόνο όπλο για να αγωνιστούμε ενάντια σε αυτό είναι η σωστή κατανόηση των αρχών του Λένιν και η υλοποίησή τους σε όλες τις σφαίρες της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, σε όλες τις σοσιαλιστικές χώρες.»[26]
Εδώ βλέπουμε ότι η αντίληψη του Ναζίμ για τον κομμουνισμό βασίζεται στην παγκόσμια επανάσταση και την πλήρη νίκη του κομμουνισμού σε παγκόσμια κλίμακα, όπως ακριβώς συνέβαινε στην κλασική περίοδο του μπολσεβικισμού. Βρισκόμαστε στο 1956. Ο Ναζίμ έχει υπερασπιστεί τις απόψεις του σταλινισμού σε τακτικό επίπεδο, ή ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο κατά καιρούς. Έχει υποστηρίξει τις πολύ δεξιές απόψεις του TKP στο ραδιοφωνικό χρόνο που του δόθηκε στο σταθμό του TKP. Αλλά όλα αυτά είναι αποτέλεσμα της αιχμαλωσίας. Πρώτα, της αιχμαλωσίας στο TKP που υποστηρίχθηκε από την EΕΚΔ, την Εκτελεστική Επιτροπή της Κομιντέρν, και αργότερα, της αιχμαλωσίας στη σοβιετική γραφειοκρατία. Αλλά μόλις ο Ναζίμ στράφηκε στα κοσμοϊστορικά προβλήματα από τα οποία υποφέρει ο σοσιαλισμός, μόλις προχώρησε στην εξήγηση του γραφειοκρατικού εκφυλισμού, λέει ότι αυτά τα προβλήματα μπορούν να λυθούν αμετάκλητα κάτω από την «πλήρη νίκη του κομμουνισμού σε παγκόσμια κλίμακα». Εδώ έχουμε την επαναστατική μαρξιστική αντίληψη του σοσιαλισμού με λίγα λόγια!
Αυτός ο διεθνισμός έχει διαποτίσει τόσο πολύ τη σκέψη του Ναζίμ, ώστε σε διαμετρικά αντίθετη κατεύθυνση από την αντίληψη του εθνικού κομμουνισμού που προέρχεται από τη γραφειοκρατία, χαρακτηρίζει το σοβιετικό κράτος, που είναι ένα ενιαίο κράτος από μόνο του, ως «το διεθνές κράτος που δημιούργησε ο Λένιν».[27] Κοιτάξτε πώς ονειρεύεται το μέλλον:
Το παιδί στο πρόσωπο του οποίου αντανακλάται
το λαμπερό φως του χριστουγεννιάτικου δέντρου,
Προφανώς, δεν ξέρω γιατί, αλλά προφανώς
θα ζήσει διπλάσιο χρόνο από ό,τι εγώ.
Θα βγει στο σύμπαν και θα επιστρέψει, αλλά δεν είναι μόνο αυτό.
Θα δει τη μητέρα των θαυμάτων στη γη:
Ένα μοναδικό ανθρώπινο έθνος να λάμπει.
Είμαι αισιόδοξος, φίλοι μου, σαν ρυάκι...[28]
Αβάνα: επανάσταση ξανά!
Υπάρχουν ορισμένοι στίχοι που έγραψε ο Nαζίμ, τους οποίους σχεδόν κάθε μορφωμένος Τούρκος γνωρίζει απ’ έξω, είτε συμφωνεί μαζί του είτε όχι. Ή μάλλον έχουν γίνει εκφράσεις στην τουρκική γλώσσα με βαρύ φορτίο συνειρμών. Ίσως οι πιο διάσημοι από αυτούς είναι εκείνοι που παρατίθενται στην αρχή αυτού του άρθρου, στίχοι που απευθύνονται σε έναν πολύ στενό φίλο ζωγράφο του Ναζίμ, τον Αμπιντίν Ντίνο, ο οποίος ήταν και ο ίδιος ένας μεγάλος κομμουνιστής καλλιτέχνης με τα δικά του κύρος:
εσύ Αμπιντίν μπορείς να ζωγραφίσεις την ευτυχία
αλλά χωρίς να καταφύγεις στα εύκολα
όχι να ζωγραφίσεις τη μανούλα με τ’ αγγελικό πρόσωπο
που βυζαίνει το μωρό της με τα τριανταφυλλένια μάγουλα
ούτε τα μήλα στο άσπρο τραπεζομάντηλο
ούτε τα χρυσόψαρα που κολυμπούν στη γυάλα ανάμεσα στις φυσαλίδες
εσύ Αμπιντίν μπορείς να ζωγραφίσεις την ευτυχία
μπορείς να ζωγραφίσεις την Κούβα κατακαλόκαιρο του ’61;
Οι περισσότεροι άνθρωποι, ωστόσο, δεν γνωρίζουν ποια ήταν η αφορμή που ώθησε τον Ναζίμ να θέσει στον Αμπιντίν Ντίνο αυτή την ερώτηση. Ωστόσο, αυτό ήταν άλλο ένα σημείο καμπής στην πολυτάραχη ζωή του Ναζίμ. Όταν επισκέφθηκε την Αβάνα το καλοκαίρι του 1961, ο ποιητής περνούσε μια περίοδο σχεδόν κατάθλιψης στη ζωή του. Ο απολιθωμένος κόσμος της Σοβιετικής Ένωσης (αυτό που ο Τσε αποκαλούσε «χοιροστάσιο»), η στασιμότητα στη δική του ζωή, η θέση του «δέντρου που δεν μπορεί να πάρει νερό από τη ρίζα του», με άλλα λόγια ο αποχωρισμός του από τον ίδιο του το λαό, όλα έπαιζαν το ρόλο τους. Επί δέκα χρόνια τώρα, εκτός από τον ενθουσιασμό των διεθνών συναντήσεων, αναπνέει αυτή την ασφυκτική μονότονη ατμόσφαιρα. Επειδή είναι γεννημένος αισιόδοξος, μια ζωντανή και ανήσυχη ψυχή, δεν μπορεί πραγματικά να ειπωθεί ότι έχει καταρρεύσει εντελώς. Βρίσκεται όμως στα όρια της πολιτικοποίησής του. Η πίστη του στην επανάσταση και τον κομμουνισμό είναι ανέγγιχτη, αλλά αυτό είναι ένα όνειρο που έχει αναβληθεί επ’ αόριστον, κατά κάποιο τρόπο.
Η Αβάνα γεμίζει και πάλι τον Ναζίμ με επαναστατικό ζήλο.
έξι εκατομμύρια κόσμος στην πλατεία της Κούβας
άσπροι μαύροι κίτρινοι
φυτεύουν τραγουδώντας ένα φωτεινό σπόρο
το σπόρο των σπόρων
Αυτός είναι ένας μόνο στίχος! Η Αβάνα ξεκίνησε μια νέα επανάσταση και στην ποίηση του Ναζίμ. Τι ενθουσιασμός, τι θάμβος! Ο ποιητής θέτει στον Αμπιντίν μια άλλη ερώτηση:
είδα κι αυτές τις μέρες και πια δεν έχει σημασία να πεθάνω
κρίμα κρίμα μπορείς να ζωγραφίσεις την αναγέννηση
στην Αβάνα αυτό το πρωί.
Διάφορες μαρτυρίες, μεταξύ των οποίων αυτή της τελευταίας συζύγου του (Ρωσίδας) και αυτή μιας πολύ στενής φίλης, μιας έμπιστης, της δημοσιογράφου Ζεκερίγια Σέρτελ, μας προσφέρουν μια σαφή εικόνα.
Ο Ναζίμ νιώθει τώρα τύψεις που κατέφυγε στη Σοβιετική Ένωση. Σκέπτεται ότι θα έπρεπε να είχε παραμείνει στην Τουρκία και να πάρει τα όπλα για να πολεμήσει έναν ανταρτοπόλεμο όπως ο Φιντέλ και ο Τσε.[29]
Έχοντας μαγευτεί στην Plaza de la Revolución, ο Ναζίμ γράφει επίσης τον παρακάτω στίχο στο ίδιο ποίημα:
είμαι δεκαεννιά χρονώ περνώ απ’ την πλατεία
Μπεγιαζίτ ανεβαίνω στην Κόκκινη Πλατεία
κατεβαίνω στο Κονκόρ βρίσκω τον Αμπιντίν
και κουβεντιάζουμε για τις πλατείες...[30]
Χαμένος στην αναταραχή του επαναστατικού ζήλου στα 59 του χρόνια, επιστρέφει στο αξέχαστο 19ο έτος του, όταν ήταν μαθητής κοντά στον Λένιν και τον Τρότσκι.
Η χρονιά είναι το 1961. Μόλις δέκα χρόνια έμειναν για να πάρει τα όπλα η γενιά του 1971 στην Τουρκία, μια νέα γενιά μαρξιστών, ο Μαχίρ Τσαγιάν, ο Ντενίζ Γκεζμίς, ο Σινάν Τζεμγκίλ και ο Ιμπραχίμ Καϊπάκκαγια, καθώς και πολλές άλλες ηρωικές μορφές, που υιοθέτησαν έναν διαφορετικό δρόμο από το αρτηριοσκληρωτικό TKP. Δεν βρίσκουμε τη στρατηγική τους σωστή, αλλά ο επαναστατικός τους ζήλος είναι εντελώς διαφορετικός από το απολιθωμένο TKP. Μόνο δέκα χρόνια χωρίζουν τον επαναστατικό ζήλο που αισθάνθηκε ο Ναζίμ στην Αβάνα το 1961 και την εμφάνιση της γενιάς του 1971. Η παράδοση σχεδόν αγγίζει το μέλλον, αλλά όχι ακριβώς.
Ο Ναζίμ στην Plaza de la Revolución το καλοκαίρι του 1961. Η κουβανική επανάσταση, η οποία ξεκίνησε ως δημοκρατική επανάσταση, της οποίας οι μόνοι μαρξιστές μέσα στην ηγεσία ήταν ο Τσε και ο Ραούλ, της οποίας ο jefe máximo, ο Φιντέλ, δεν είναι ακόμα μαρξιστής, πρέπει να γίνει σοσιαλιστική για να επιβιώσει, πρέπει να εγκαθιδρύσει τη δικτατορία του προλεταριάτου ή να χάσει τη μάχη, πρέπει να γίνει διαρκής επανάσταση! Ο Ναζίμ είναι εκεί για να παρακολουθήσει τη διακήρυξη ότι η Κούβα είναι στο εξής μια σοσιαλιστική χώρα. Βιώνει τη δεύτερη διαδικασία της διαρκούς επανάστασης, την πρώτη στα 19 του, τη δεύτερη στα 59 του. Επανάσταση και πάλι!
Επίλογος
Ας συνοψίσουμε τώρα τι μπορέσαμε να φέρουμε στο φως σε αυτό το άρθρο και τι παραμένει ακόμη στο σκοτάδι. Αυτό που καταφέραμε να αποκαλύψουμε είναι σαφές: ο Ναζίμ, αυτός ο άνθρωπος-γίγαντας, δεν ταίριαζε στην προκρούστεια κλίνη της σταλινικής ΕΕΚΔ, του Εκτελεστικού Γραφείου της Κομιντέρν, και έπρεπε να αποβληθεί από τη Διεθνή, η οποία δεν ήταν πλέον το παγκόσμιο επαναστατικό κόμμα που είχε ιδρύσει ο Λένιν, αλλά ένα όργανο της εξωτερικής πολιτικής της σοβιετικής γραφειοκρατίας. Ένα τόσο σημαντικό γεγονός δεν μπορεί απλά να απορριφθεί λέγοντας, «καλά, ξέρουμε ότι ο Ναζίμ δεν ήταν τροτσκιστής». Αυτό θα σήμαινε ότι απορρίπτεται η πραγματική πορεία της ιστορίας του κομμουνιστικού κινήματος στην Τουρκία. Είναι αλήθεια ότι ένα από τα πράγματα που παραμένουν ακόμη στο σκοτάδι είναι αν ή σε ποιο βαθμό ο Ναζίμ είχε επηρεαστεί από τον Τρότσκι. Αλλά αυτό δεν είναι το μοναδικό ερώτημα. Όποιος ασχολείται με την ιστορία του κομμουνισμού στην Τουρκία θα πρέπει να διερευνήσει το προκαταρκτικό ερώτημα γιατί ο Ναζίμ και οι σύντροφοι του κόμματός του ήρθαν σε σύγκρουση με την Κομιντέρν και το ευνομούμενο τμήμα της στην Τουρκία. Μόνο μια χούφτα ιστορικών και μαρξιστών διανοουμένων έχουν εξετάσει αυτό το ζήτημα και όχι με ικανοποιητικό τρόπο.
Από τα περιορισμένα στοιχεία που παρέχουν τα έγγραφα και οι μαρτυρίες που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι στιγμής, καταλήξαμε στο παραπάνω συμπέρασμα ότι ο Ναζίμ και το κόμμα του βρίσκονταν σε αντιπαράθεση με την Κομιντέρν σε τέσσερα τουλάχιστον κρίσιμα ζητήματα: το πολιτικό πρόγραμμα, τις λενινιστικές οργανωτικές μεθόδους δουλειάς, την εσωκομματική δημοκρατία και την εμπιστοσύνη στην εργατική τάξη της Τουρκίας ως πολιτικό παράγοντα. Τα τρία πρώτα συγκαταλέγονται στα σημεία διαμάχης μεταξύ της Κομιντέρν που πλέον βρισκόταν κάτω από τον ζουρλομανδύα του σταλινισμού αφενός και αφετέρου του επαναστατικού μαρξισμού, του συνεχιστή των μπολσεβίκικων παραδόσεων της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν, ο Ναζίμ και οι σύντροφοί του αντιτάχθηκαν στη γραμμή της Κομιντέρν (αν και όχι στην ίδια την Κομιντέρν αυτή καθαυτή) σε επαναστατικές μαρξιστικές βάσεις.
Δεύτερον, ο Ναζίμ επέστρεψε στην Κομιντέρν και έτσι συνθηκολόγησε μπροστά στον σταλινισμό μετά το 1936. Με ποια έννοια, αυτό μένει να ερευνηθεί. Αυτό που υποστηρίξαμε σε αυτό το άρθρο είναι ότι παρά τη συνθηκολόγηση με την κυρίαρχη τάση, ο Ναζίμ δεν εγκατέλειψε ποτέ τον μπολσεβίκικο θεωρητικό πυρήνα στην κατανόηση του μαρξισμού και του κομμουνισμού.
Τρίτον, αυτό που ήταν μια προσωρινή υπόθεση, δηλαδή ότι ο Ναζίμ δεν απομακρύνθηκε ποτέ από τον μπολσεβίκικο πυρήνα, επιβεβαιώθηκε από τα γεγονότα της περιόδου της εξορίας του στη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Ο Ναζίμ ήταν από την αρχή επικριτικός απέναντι στη νέα σοβιετική κοινωνία που τέθηκε υπό τον ασφυκτικό έλεγχο της γραφειοκρατικής εξουσίας και, από το 1955 και μετά, δηλαδή από το σημείο κατά το οποίο έγραψε τον Ιβάν Ιβάνοβιτς, υιοθέτησε μια ρητή και ξεκάθαρη αντισταλινική θέση.
Ίσως το πιο σημαντικό είναι ότι δεν ακολούθησε το πλήθος της «προσωπολατρείας» και δεν κινήθηκε προς αυτό που αργότερα θα γινόταν ευρωκομμουνισμός, πετώντας το λενινιστικό μωρό μαζί με τα σταλινικά νερά της μπανιέρας, αλλά ακολούθησε, από την πρώτη μέρα, μια επαναστατική γραμμή που βασιζόταν στις λενινιστικές αρχές και στην εμπιστοσύνη στην εργατική τάξη. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι ήταν το ραβδί στα χέρια του «Ανθρώπου με την τραγιάσκα» που έριξε κάτω τον γραφειοκράτη Ιβάν Ιβάνοβιτς.
Αυτή είναι η απλή εικόνα. Σε αυτή τη βάση προτείνουμε το σχήμα του «αιχμάλωτου μπολσεβίκου» για να περιγράψουμε τον Ναζίμ, αντί για το σχήμα του «ρομαντικού κομμουνιστή» που έχει διαδώσει μια δημοφιλής πρόσφατη βιογραφία. Αυτό το τελευταίο σχήμα σημαίνει ότι ο Ναζίμ ήταν έντονα προσκολλημένος στα «ιδανικά» του μαρξισμού, τα οποία φαίνονται αρκετά άψογα στη θεωρία. Ωστόσο, η πρακτική εφαρμογή του δόγματος οδήγησε τον Ναζίμ σε απογοήτευση. Και όμως, παρέμεινε πιστός στα «ιδανικά» του ρομαντικά, ακόμη και όταν είχε πικρή επίγνωση ότι αυτά τα «ιδανικά» δεν θα υλοποιούνταν ποτέ. Αυτός είναι ο «ρομαντικός κομμουνιστής». Η εικόνα μας για τον «αιχμάλωτο μπολσεβίκο», από την άλλη πλευρά, υπονοεί ότι ο Ναζίμ ήταν βέβαιος ότι τα προβλήματα που δημιουργούνται από την πρακτική ανάπτυξη του μαρξισμού μπορούν να κατανοηθούν από τον ίδιο τον μαρξισμό και να επιλυθούν αν κάποιος παραμείνει πιστός στις μαρξιστικές (και μάλιστα λενινιστικές!) αρχές στην πράξη. Το σχήμα που παρουσιάζεται σε αυτό το άρθρο σίγουρα επιβεβαιώνει αυτή την τελευταία εξήγηση.
Θα ήταν σκόπιμο να εξηγήσουμε εν συντομία αυτή την έννοια του «αιχμάλωτου». Σε ποιανού τα χέρια ήταν αιχμάλωτος ο Ναζίμ; Σε διάφορες δυνάμεις. Πρώτον, σε ένα ορισμένο στάδιο, ήταν κυριολεκτικά αιχμάλωτος του κεμαλισμού. Έχοντας καταδικαστεί συνολικά σε 28 χρόνια, πέρασε σχεδόν το μισό από αυτό το διάστημα στις φυλακές του. Υπό μια εντελώς διαφορετική έννοια, ο Ναζίμ βρέθηκε αιχμάλωτος της Κομιντέρν. Από το 1936 και μετά, ο Ναζίμ ήρθε σε συμφωνία με τους πρώην αντιπάλους του στο κομμουνιστικό κίνημα και αποδέχτηκε πρόθυμα τον ζουρλομανδύα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» και όλα όσα απορρέουν από αυτόν. Κάποιοι μπορεί να βιαστούν και να συμπεράνουν ότι το σχήμα που σχεδιάσαμε είναι ελαττωματικό λόγω αυτής της περιόδου της εκούσιας αιχμαλωσίας. Καλύτερα να το ξανασκεφτούν και να θυμηθούν ότι ισχυροί μαρξιστές διανοούμενοι και ηγέτες του ίδιου του Μπολσεβίκικου Κόμματος συνθηκολόγησαν μπροστά στον σταλινισμό την ίδια περίοδο, πράγμα που δεν σημαίνει ότι δεν ήταν αιχμάλωτοι στα χέρια της γραφειοκρατίας. Ας δούμε την πολύ ουσιαστική κατάληξη της όλης ιστορίας στις δίκες της Μόσχας!
Η τρίτη αιχμαλωσία είναι αυτή της χώρας που τον φιλοξένησε στην εξορία, της Σοβιετικής Ένωσης. Εδώ ήρθε αντιμέτωπος με δύο διαφορετικές μεθόδους: τη στενή επιτήρηση και το χρυσό κλουβί της εύκολης ζωής της διασημότητας. Μόνο μετά την εμπειρία του στην Αβάνα το 1961 ο Ναζίμ αντιλαμβάνεται πλήρως συνειδητά την κατάσταση στην οποία ζούσε την τελευταία δεκαετία της ζωής του. Παρά την αιχμαλωσία αυτή, όμως, είναι αρκετά τολμηρός και με ανεξάρτητο πνεύμα ώστε να βγει, ως αιχμάλωτος εξόριστος, με καταιγιστική κριτική εναντίον του γραφειοκρατικού συστήματος, όπου πολλοί σοβιετικοί πολίτες με πολύ μεγαλύτερη πολιτική προστασία και πολιτιστικό κύρος σιωπούσαν.
Αυτή η σύνθετη εικόνα μας αφήνει δύο σημαντικές επισημάνσεις. Το ζήτημα της μεθόδου στην εξέταση της ιστορίας είναι κρίσιμο. Όποιος παραμελεί τη διαλεκτική μέθοδο, αγνοεί την αντιφατική φύση των πραγμάτων και τις διαμεσολαβήσεις που δημιουργούν μια απόσταση μεταξύ των διαφορετικών όψεων του ίδιου φαινομένου, θα πληρώσει το τίμημα καταλήγοντας σε μια αναγωγιστική εικόνα της ιστορίας. Δεύτερον, υπάρχει τεράστια δουλειά που πρέπει να γίνει για τη νεότερη γενιά μαρξιστών προκειμένου να ανακαλυφθεί η αλήθεια για την πρώιμη ιστορία του τουρκικού κομμουνισμού και ειδικότερα για το επεισόδιο του Αντιπολιτευόμενου TKP.
Αυτό μας φέρνει στο πιο σημαντικό συμπέρασμά μας. Ήδη από τη δεκαετία του 1920, μια σημαντική μειοψηφία σε όλα σχεδόν τα κομμουνιστικά κόμματα που ήταν συνδεδεμένα με την Κομιντέρν ήρθε αντιμέτωπη με την εγκληματική παρέκκλιση που επέβαλε ο σταλινισμός στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Πολλοί από αυτούς προσχώρησαν στη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση που σχημάτισε ο Τρότσκι και κατέληξαν στην ίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς το 1938. Η Τουρκία φαινόταν να αποτελεί εξαίρεση. Δεν υπήρχε τροτσκιστική αντιπολίτευση μέσα στον τουρκικό κομμουνισμό στις δεκαετίες του 1920 και 1930, όπως λέγεται. Η γέννηση του τουρκικού τροτσκισμού έπρεπε να περιμένει τη δεκαετία του 1960 και του 1970. Λοιπόν, ναι, υπήρχε ένα Αντιπολιτευόμενο TKP. Ναι, οι ηγέτες αυτού του κόμματος είχαν αντιμετωπιστεί ως απόβλητοι από την Κομιντέρν κατά τη διάρκεια του σταλινισμού, όπως και οι τροτσκιστές. Αλλά αυτό ήταν ένα ατύχημα, μια δυσλειτουργία ας πούμε. Όλα λύθηκαν φιλικά. Ακόμη και ο Ναζίμ επέστρεψε στο κόμμα του και στην Κομιντέρν. Τέλος καλό, όλα καλά.
Επέστρεψε, αλλά ως βόμβα έτοιμη να εκραγεί! Και αυτή η βόμβα εξερράγη το 1955. Το να χωρίζεις την ιστορία σε άσχετες και ξεκομμένες μεταξύ τους φέτες, το να εξαλείφεις τους δεσμούς μεταξύ των φαινομένων, το να αποφεύγεις να θεωρείς τη ροή των πραγμάτων ως μια διαδικασία της οποίας τα μέρη συνθέτουν το όλον, αυτό δεν είναι η μέθοδος του μαρξισμού ή η μέθοδος της διαλεκτικής. Οφείλουμε να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους: στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920 και στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1930, σημειώθηκε μια εξέγερση εντός του τουρκικού κομμουνισμού ενάντια στον σταλινικό ασφυκτικό έλεγχο που εγκαθιδρύθηκε στην Κομιντέρν. Και επικεφαλής αυτής της εξέγερσης ήταν ο μεγαλύτερος ποιητής της Τουρκίας που υπήρξε ποτέ, ο Ναζίμ Χικμέτ. Δεν είναι περίεργο που λέει, στο ποίημά του «Αυτοβιογραφία», «ούτε συντρίφτηκα κάτω από τα είδωλα που γκρεμίζονταν».
Το πρώτο επαναστατικό μαρξιστικό κίνημα που αντιμετώπισε τη γραφειοκρατία, λοιπόν, εμφανίστηκε στην Τουρκία στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Αυτό το κίνημα ηττήθηκε. Αλλά το σημερινό επαναστατικό μαρξιστικό κίνημα θα κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να νικήσει. Και θα καταδυθεί επίσης στο κίνημα του χθες για να αντλήσει διδάγματα, ώστε να μπορέσει να αγωνιστεί ακόμα καλύτερα.
Μετάφραση: elaliberta.gr
Sungur Savran, “Captive Bolshevik: Nâzım Hikmet and Stalinism”, Revolutionary Marxism, 2019 (ειδική ετήσια αγγλική έκδοση του Devrimci Marksizm), σσ. 119-144, http://www.devrimcimarksizm.net/sites/default/files/revolutionary_marxism_2019.pdf.
Σημειώσεις
[1] Από το ποίημα “Straw-Blond”, Poems of Nâzım Hikmet, Μετάφραση από τα τουρκικά από τους Randy Blasing και Mutlu Konuk, Νέα Υόρκη: Persea Books, 2002, σελ. 253. [Χρησιμοποιούμε την ελληνική μετάφραση: Ναζίμ Χικμέτ, «Κίτρινο τ’ άχυρου» στο Ναζίμ Χικμέτ, Ο νεκρός της πλατείας Μπεγιαζίτ, Τζιαμπίρης-Πυραμίδα, Αθήνα 1997, μετάφραση: Τάσος Ιορδάνογλου, σελ. 100].
[2] Μετάφρ. στα αγγλικά του συγγρ. [Ναζίμ Χικμέτ, «Αυτοβιογραφία», Ένεκεν, τεύχος 47, Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2018, σσ. 142-144, μετάφραση από τα τουρκικά Lale Alatlı. Αναδημοσίευση: Η Κόκκινη, 15 Ιανουαρίου 2021, https://kokkini.org/2021/01/15/%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%BF%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1-%CE%BD%CE%B1%CE%B6%CE%AF%CE%BC-%CF%87%CE%B9%CE%BA%CE%BC%CE%AD%CF%84/].
[3] Sungur Savran, “Tutsak Bolşevik: Nâzım Hikmet ve Stalinizm”, Devrimci Marksizm, τεύχος 20, Άνοιξη 2014, σσ. 36-89, http://www.devrimcimarksizm.net/en/sayi/devrimci-marksizm-20.
[4] [Σ.τ.Μ.:] Στο αγγλικό πρωτότυπο: «would sound Greek to foreign readers».
[5] Nâzım Hikmet, Yaşamak Güzel Şey Be Kardeşim, Ισταμπούλ: Yapı Kredi Yayınları, 2013, σελ. 32.
[6] Nâzım Hikmet, “Bolşevikler Arasında – Troçki ve Bolşevizm”, Devrimci Marksizm, τεύχος. 20, Άνοιξη 2014.
[7] Vâ-Nû, Bu Dünyadan Nâzım Geçti, Ισταμπούλ: Milliyet Yayınları, 2009, σσ. 303-309.
[8] Μετάφρ. στα αγγλικά του συγγρ. Αυτή η εκδοχή αναφέρεται στο Emin Karaca, “Sevdalınız Komünisttir”. Nâzım Hikmet’in Siyasal Yaşamı, Ισταμπούλ: Gendaş Kültür, σελ. 62-64 και Vâ-Nû, ό.π., σελ. 304. Σε μεταγενέστερες εκδόσεις, το όνομα του Τρότσκι παραλείφθηκε για λόγους που είναι εύκολα κατανοητοί και στη θέση του μπήκαν οι λέξεις «Kızıl Meydan» (Κόκκινη Πλατεία).
[9] Παρατίθεται στο Hikmet Akgül, Nâzım Hikmet. Siyasi Biyografi, Istanbul: Chiviyazilari, 2002, σελ. 320.
[10] Komintern Belgelerinde Nâzım Hikmet [Nâzım Hikmet in Comintern Documents], Erden Akbulut (επιμ.), Ισταμπούλ: TÜSTAV, 2002, σσ. 164 ff.
[11] Βλ. Komintern Belgeleri, ό.π., σσ. 30 και 37.
[12] Y. Doğan Çetinkaya/M. Görkem Doğan, “TKP’nin Sosyalizmi (1920-1990)”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, τόμος 8: Sol, Ισταμπούλ: İletişim Yayınları, 2008, σελ. 299.
[13] Για τη μαρτυρία δύο επιφανών κομμουνιστών της εποχής σχετικά με το θέμα αυτό βλ. Karaca, “Sevdalınız Komünisttir”, ό.π., σσ. 129 και 130-31. Επιπλέον, σε μια έκθεση που παρουσίασε χρόνια αργότερα, ο Σεφίκ Χουσνού επεσήμανε επίσης ότι η Αντιπολίτευση υπερασπιζόταν την «προλεταριακή επανάσταση»: βλ. Komintern Belgeleri, ό.π., σελ. 289.
[14] Για την κλασική κριτική του Σχεδίου Πογράμματος που παρουσιάστηκε στο Έκτο Συνέδριο της Κομιντέρν το 1928, βλ. Leon Trotsky, The Third International After Lenin, Νέα Υόρκη: Pathfinder Press, 1996.
[15] Komintern Belgeleri, ό.π., σσ. 292-93. Η έμφαση προστίθεται.
[16] Ό.π., σελ. 158.
[17] Για παράδειγμα, σε ένα άρθρο που έγραψε το 1933 για το Rundschau, ένα από τα όργανα της Κομιντέρν, ο Σεφίκ Χουσνού μιλάει για την «τροτσκιστική αντιπολιτευτική ομάδα του Ναζίμ Χικμέτ». Αναφέρεται στο: Emin Karaca, Nâzım Hikmet Şiirinde Gizli Tarih, Ισταμπούλ: Destek Yayınevi, 2011, σελ. 113.
[18] Ό.π., σελ. 100.
[19] Αυτό εξιστορεί στα απομνημονεύματά του. Βλ. Vâ-Nû, ό.π., σελ. 307.
[20] Από τότε γράψαμε ένα ολόκληρο άρθρο αφιερωμένο σε αυτό το έργο στα τουρκικά και επικρίναμε το σύνδρομο άρνησης της τουρκικής αριστεράς σχετικά με αυτή την εξαιρετικά γενναία κίνηση του Ναζίμ, ενώ φαίνεται να αγκαλιάζει όλα τα άλλα πράγματα που έκανε ή έγραψε ο Ναζίμ κατά τη διάρκεια της ζωής του. Βλ. Sungur Savran, “İvan İvanoviç Önemli miydi, Değil miydi?” [«Ήταν ο Ιβάν Ιβάνοβιτς σημαντικός ή όχι;»], Devrimci Marksizm, τεύχος 35, καλοκαίρι 2018, http://www.devrimcimarksizm.net/sites/default/files/ivan_ivanovic_onemli_miydi_onemli_degil_miydi_sungur_savran.pdf.
[21] Αναφέρεται στο Akgül, ό.π., σελ. 297.
[22] Μετάφρ. στα αγγλικά του συγγρ.
[23] Nâzım Hikmet, Beyond the Walls. Selected Poems, μετάφραση των Ruth Christie, Richard McKane και Talât Sait Halman, Λονδίνο: Anvil Press Poetry, 2002, σελ. 234.
[24] Μετάφρ. στα αγγλικά του συγγρ.
[25] Μετάφρ. στα αγγλικά του συγγρ.
[26] Akgül, ό.π., σελ. 298.
[27] Αυτό προέρχεται από τα απομνημονεύματα της τελευταίας του συζύγου Vera Tulyakova. Αναφέρεται στο Akgül, ό.π., σελ. 231.
[28] Μετάφρ. στα αγγλικά του συγγρ.
[29] Sertel, ό.π., σελ. 93-94. Παρατίθεται από την Tulyakova στο Akgül, ό.π., σσ. 310-312.
[30] Όλες οι μεταφράσεις από το ποίημα «Straw-Blond» [«Κίτρινο τ’ άχυρου» / «Saman Sarısı»] στο Poems of Nâzım Hikmet, μετάφραση από τα τουρκικά των Randy Blasing και Mutlu Konuk, Νέα Υόρκη: Persea Books, 2002, σελ. 253. [Στα ελληνικά, Ναζίμ Χικμέτ, «Κίτρινο τ’ άχυρου», ό.π. σελ. 98].
