Σχέδιο για ένα Κενοτάφιο του Νεύτωνα

Tim Brinkhof

Ετιέν-Λουί Μπουλέ: Η Αναζήτηση μιας Επαναστατικής Αρχιτεκτονικής

Ο Ετιέν-Λουί Μπουλέ [Étienne-Louis Boullée], που γεννήθηκε στο Παρίσι το 1728, έμεινε στην ιστορία ως ένας από τους μεγαλύτερους αρχιτέκτονες όλων των εποχών, παρόλο που τα περισσότερα από τα πιο εμβληματικά του σχέδια δεν κατασκευάστηκαν ποτέ. Εμποτισμένος με το νεοκλασικό στυλ, το οποίο εμφανίστηκε στη Ρώμη αλλά ωρίμασε στη Γαλλία στα χρόνια που προηγήθηκαν της Γαλλικής Επανάστασης, άρχισε να διδάσκει στη διάσημη École Nationale des Ponts et Chaussées όταν ήταν μόλις δεκαεννιά ετών. Με το εισόδημά του εξασφαλισμένο από τη διδασκαλία, ο Μπουλέ είχε τη δυνατότητα να αφιερωθεί σε θεωρητικά ερωτήματα σχετικά με τη φύση και τον σκοπό της αρχιτεκτονικής, ερωτήματα που οι εν ενεργεία αρχιτέκτονες –δεσμευμένοι από χωροταξικούς και οικονομικούς περιορισμούς, για να μην αναφέρουμε τις προτιμήσεις των πελατών τους– σπάνια είχαν την πολυτέλεια να θέσουν.

Το Μεγάλο Σχέδιο (Grand Designs)

Ο Μπουλέ μεγάλωσε σε μια εποχή που διεξήχθη εκτενής συζήτηση για τη σχέση μεταξύ της αρχιτεκτονικής και άλλων μορφών τέχνης, με ορισμένους να αναρωτιούνται αν θα έπρεπε να θεωρείται τέχνη. Στο σύγγραμμά του Οι καλές τέχνες αναγόμενες σε μια ενιαία αρχή (Les Beaux-Arts réduits à un même principe) του 1746, ο φιλόσοφος Σαρλ Μπατώ [Charles Batteux] υποστήριξε ότι η μίμηση της «ωραίας φύσης» ήταν το αντικείμενο όλων των καλλιτεχνών εκτός από τον αρχιτέκτονα. Η πρωταρχική λειτουργία ενός κτιρίου, υποστήριξε ο Μπατώ, δεν ήταν να προκαλεί ένα συναίσθημα ή να μεταφέρει μια ιδέα, αλλά να παρέχει μια υπηρεσία. Από λειτουργική άποψη, η αρχιτεκτονική έμοιαζε περισσότερο με ένα κρεβάτι ή έναν καναπέ παρά με έναν πίνακα ή ένα ποίημα.

Ο Μπουλέ διαφώνησε. Στο δοκίμιό του Αρχιτεκτονική, δοκίμιο για την τέχνη (Architecture. Essai sur l’art), το οποίο παρέμεινε αδημοσίευτο μέχρι το 1953, φανταζόταν τι θα μπορούσε να επιτύχει η τέχνη της αρχιτεκτονικής αν οι επαγγελματίες της λάμβαναν υπόψη όχι μόνο τη λειτουργία ενός κτιρίου αλλά και την πολιτιστική του σημασία. «Το να δώσεις χαρακτήρα σε ένα κτίριο», αναφέρει το δοκίμιό του, «σημαίνει να κάνεις νομική χρήση κάθε μέσου που δεν παράγει καμία άλλη αίσθηση εκτός από εκείνες που σχετίζονται με το θέμα». Τα ταφικά μνημεία, εκτός από τη στέγαση των νεκρών, θα πρέπει να προκαλούν συναισθήματα «ακραίας θλίψης», κάτι που τα σχέδια του Μπουλέ επιτυγχάνουν μέσω της χρήσης υλικών που απορροφούν το φως, σκιών και γυμνών τοίχων, δημιουργώντας «έναν αρχιτεκτονικό σκελετό» παρόμοιο με τον σκελετό ενός δέντρου στα μέσα του χειμώνα. Πηγή έμπνευσής του ήταν οι αιγυπτιακές πυραμίδες, οι οποίες «φέρνουν στο νου τη μελαγχολική εικόνα των άνυδρων βουνών και του αναλλοίωτου».

Οι τάφοι των αξιόλογων ατόμων για τον Μπουλέ επιβαρύνονται με ένα πρόσθετο καθήκον: να εμπνέουν σεβασμό και να εξυμνούν τα επιτεύγματα εκείνων που είναι θαμμένοι μέσα τους. Το υποθετικό του κενοτάφιο για τον Ισαάκ Νεύτωνα, ο οποίος πέθανε ένα χρόνο πριν από τη γέννηση του ίδιου του Μπουλέ, έχει σχήμα τεράστιας σφαίρας, επειδή ο νόμος της βαρύτητας του αείμνηστου μαθηματικού «καθόρισε το σχήμα της γης». Στο εσωτερικό του, οι τρύπες στην οροφή θα δημιουργούσαν, υπό αδρό φως, την ψευδαίσθηση ενός νυχτερινού ουρανού.

Αν και εικόνες της αρχιτεκτονικής του Μπουλέ εμφανίζονται συχνά στο διαδίκτυο, η θεωρία πίσω από τα φανταστικά του σχέδια –και η σχέση της με τη Γαλλική Επανάσταση– παραμένει αδιερεύνητη. Αυτό προκαλεί αμηχανία, καθώς πολλά από τα σχέδια που συζητούνται στο Δοκίμιο για την Τέχνη είναι αφιερωμένα σε επαναστατικές ιδέες και θεσμούς. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τις σκέψεις του για τη λατρεία του υπέρτατου όντος. Η λατρεία αυτή, που καθιερώθηκε από τον δικηγόρο-επαναστάτη Μαξιμιλιανό Ροβεσπιέρο το 1794 και περιστρέφεται γύρω από έναν ανώνυμο θεό του ορθολογισμού, προοριζόταν κάποτε να αντικαταστήσει τον Ρωμαιοκαθολικισμό ως επίσημη θρησκεία της Γαλλικής Δημοκρατίας.

Σχέδιο για Μητροπολιτικό ναό

Όπως και το κενοτάφιο του Νεύτωνα, ο Μπουλέ θεωρούσε ότι οι ναοί που χτίζονται για τη θεότητα έπρεπε να εμπνέουν «έκπληξη και θαυμασμό». Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί με το μέγεθος, το οποίο «έχει τέτοια δύναμη πάνω στις αισθήσεις μας» που ακόμη και ένα θανατηφόρο ηφαίστειο διαθέτει μια υποφώσκουσα ομορφιά. Το μέγεθος συμπληρώνει το φως, το οποίο, όταν προέρχεται από μια πηγή άγνωστη στον θεατή, μιμείται τη χάρη της ίδιας της θεότητας.

Σχέδιο για το Παλάτι της Δικαιοσύνης

Από τα πολυάριθμα παλάτια που αναφέρονται στο δοκίμιο του Μπουλέ, μόνο ένα προοριζόταν για έναν ηγεμόνα. Τα υπόλοιπα είναι αφιερωμένα σε δημοκρατικά ιδεώδη, όπως η δικαιοσύνη, το έθνος και ο δήμος. Σχεδίασε κάθε παλάτι για να εμπνεύσει σεβασμό για το αντικείμενό του. Το Παλάτι της Δικαιοσύνης, που θα φιλοξενούσε τις κοινοβουλευτικές αίθουσες, τα συμβούλια φόρου κατανάλωσης και τα ελεγκτικά γραφεία, θα στηριζόταν στην κορυφή μιας μικρής φυλακής – μια «μεταφορική εικόνα της Ανηθικότητας που καταβάλλεται από το βάρος της Δικαιοσύνης».

Σχέδιο για το Εθνικό Παλάτι

Το Εθνικό Παλάτι, περισσότερο σύμβολο της δύναμης και της ενότητας της Γαλλικής Δημοκρατίας παρά λειτουργικό διοικητικό κτίριο, θα χρησιμοποιούσε γιγαντιαίες πλάκες με τους συνταγματικούς νόμους ως τοίχους και, στη βάση τους, σειρές αριθμών που θα αντιπροσώπευαν τον αριθμό των δημοκρατικών επαρχιών.

Σχέδιο για το Δημοτικό Παλάτι

Το Δημοτικό Παλάτι θα φιλοξενούσε τους ειρηνοδίκες των συνοικιών του Παρισιού. Σχεδιασμένο το 1792, όταν ο Μπουλέ ήταν εξήντα τεσσάρων ετών, θα διέθετε μεγάλες εισόδους και συνδέσεις μεταξύ των αιθουσών για να σηματοδοτήσει την προσβασιμότητά του σε όλους. Αξίζει να σημειωθεί ότι καθένα από αυτά τα σχέδια ανακτόρων ήταν προικισμένο με μια αίσθηση μεγαλοπρέπειας που μέχρι τότε προοριζόταν για τους μονάρχες.

Το αρχιτεκτονικό ύφος του Μπουλέ ταιριάζει με αυτό που ο Βίκτωρ Ουγκώ όρισε ως το καλλιτεχνικό ύφος της Γαλλικής Επανάστασης στο μυθιστόρημά του «Ενενήντα τρία» (1874), με «σκληρές ευθύγραμμες γωνίες, ψυχρές και κοφτερές σαν ατσάλι... κάτι σαν τον Μπουσέ που αποκεφαλίστηκε από τον Νταβίντ». Τα σχέδια του Μπουλέ σίγουρα ταιριάζουν με το ύφος της γαλλικής ζωγραφικής και αρχιτεκτονικής που παρήχθη το έτος ΙΙ (περίπου το 1793, σύμφωνα με το γαλλικό δημοκρατικό ημερολόγιο), το οποίο ο Anthony Vidler, καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Cooper Union της Νέας Υόρκης, περιγράφει ως «αυστηρή, απογυμνωμένη, σχεδόν αφηρημένη μορφή νεοκλασικισμού».

Πιο πρόσφατες προσεγγίσεις τοποθετούν τον Μπουλέ στο πλαίσιο του γαλλικού Διαφωτισμού συνολικά και όχι της Γαλλικής Επανάστασης ειδικότερα, υποστηρίζοντας ότι δεν επηρεάστηκε τόσο πολύ από την τελευταία όσο υπήρξε επιρροή σε αυτήν. Η στροφή από το διακοσμητικό μπαρόκ και το ροκοκό στον αυστηρό νεοκλασικισμό προηγήθηκε κατά πολύ της εισβολής στη Βαστίλη, ακόμη και αν και οι δύο διαδικασίες προήλθαν από τις ίδιες κοινωνικοοικονομικές δυσαρέσκειες. Η επαναστατική αύρα του Μπουλέ δεν προερχόταν από την πολιτική δράση αλλά από τη δημιουργική ενδοσκόπηση, από την αναγνωρισμένη σημασία της σύνδεσης της μορφής με τη λειτουργία.

Αρχιτέκτονες της Επανάστασης

Οι μελετητές υποθέτουν ότι τα σχέδια του Μπουλέ δεν υλοποιήθηκαν ποτέ λόγω αμφιβολιών σχετικά με την νομιμοφροσύνη του μετά την Επανάσταση. Σε αυτή την περίπτωση, η υπόσχεσή του ότι η ιδέα για το Παλάτι του Ηγεμόνα, που δημιουργήθηκε πριν από την εκτέλεση του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ το 1793, «θα μπορούσε να προσαρμοστεί σε άλλα μνημεία που δεν προορίζονταν για κατοικία του Ηγεμόνα», δεν κατάφερε να πείσει τους άλλους citoyens ότι ήταν με το μέρος τους και όχι –όπως ισχυρίστηκαν ορισμένοι– με το μέρος των βασιλικών. Παρόλα αυτά, ακόμη και αν ο ίδιος ο Μπουλέ όντως απομονώθηκε κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το αρχιτεκτονικό του όραμα –το οποίο προσάρμοζε την οπτική γλώσσα του ancien régime στη νεαρή δημοκρατία– επιβίωσε.

Ενώ οι αισθητικοί διαφωνούσαν για την καλλιτεχνική αξία της αρχιτεκτονικής, οι επαναστάτες αμφισβητούσαν την πολιτική της σημασία. Την παραμονή της Γαλλικής Επανάστασης, η δημόσια αντίληψη για τους αρχιτέκτονες και την αρχιτεκτονική –τη θέση τους στον παλιό αλλά και στον νέο κόσμο– ήταν σε μεγάλο βαθμό αρνητική. Η αρχιτεκτονική, ειδικά με τη μορφή μεγάλων, εκφοβιστικών κτιρίων, αποτελούσε φυσική εκδήλωση της μοναρχικής τάξης. Με αυτό το σκεπτικό, η διάλυση της τελευταίας συνεπαγόταν αναγκαστικά την καταστροφή της πρώτης, όπως αποδεικνύεται από την έφοδο στη Βαστίλη και την κατεδάφιση της που ακολούθησε, καθώς και από την καταστροφή ή τη μερική καταστροφή άλλων οικοδομημάτων μέσα και γύρω από το Παρίσι.

Ωστόσο, δεν συμμετείχαν όλοι οι επαναστάτες σε αυτή την εικονομαχία. Ο Ανρί Ζαν-Μπατίστ Γκρεγκουάρ [Henri Jean-Baptiste Grégoire], ένας ιερέας, έκανε εκστρατεία για την προστασία της αρχιτεκτονικής που χρονολογείται από την «εποχή της φεουδαρχίας» – όχι λόγω της καλλιτεχνικής ή ιστορικής της αξίας, αλλά επειδή, αν παρέμενε άθικτη σε «ένα είδος αιώνιου κύφωνα», θα διατηρούσε την όψη της τυραννίας ως προειδοποίηση για τις μελλοντικές γενιές.

Σχέδιο για το Κολοσσαίο

Μέσω του Δοκιμίου του για την Τέχνη, ο Μπουλέ βοήθησε στη διαμόρφωση μιας νέας, δημοκρατικής αρχιτεκτονικής που θα αντικαθιστούσε την αριστοκρατική προκάτοχό της. Αυτή η δημοκρατική αρχιτεκτονική έκανε περισσότερα από το να δοξάζει τον επαναστατικό σκοπό∙ οραματίστηκε πώς θα μπορούσε να μοιάζει ένας πολιτισμός οργανωμένος σύμφωνα με τις αρχές της Liberté, Égalité, Fraternité. Το Κολοσσαίο του Μπουλέ, ένας χώρος για εθνικές γιορτές και φεστιβάλ βασισμένος στο αντίστοιχο αρχαίο ρωμαϊκό, θα μπορούσε να χωρέσει τριακόσιες χιλιάδες ανθρώπους – το ήμισυ του πληθυσμού της πρωτεύουσας εκείνη την εποχή.

Επί μοναρχίας, οι εορτασμοί γίνονταν συχνά στο Hôtel de Ville, έναν χώρο «τόσο περιορισμένο που δύσκολα θα μπορούσε να χωρέσει τις άμαξες του βασιλιά και όλη την ακολουθία του». Για τον Μπουλέ, οι δημόσιες εκδηλώσεις είχαν νόημα μόνο αν λάμβαναν χώρα σε έναν χώρο αρκετά μεγάλο ώστε να μπορούν να φιλοξενηθούν όλοι. Ο σχεδιασμός του περιλαμβάνει καλύμματα που προστατεύουν τους ανθρώπους τόσο από τη βροχή όσο και από τον ήλιο, καθώς και μεγάλο αριθμό πλατιών κλιμακοστασίων για να διασφαλίζεται ότι όλοι θα μπορούσαν να διαφύγουν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης.

Ο Μπουλέ έδειξε παρόμοιο ενδιαφέρον για την ασφάλεια όταν σχεδίαζε θέατρα, τα οποία στην εποχή του έπιαναν συνήθως φωτιά, προκαλώντας αμέτρητους θανάτους και τραυματισμούς. Παρατηρώντας ότι το κοινό δεν θα μπορούσε να διασκεδάσει αν ένα μέρος του φοβόταν για τη ζωή του, ο Μπουλέ σχεδίασε τα θέατρά του χρησιμοποιώντας πέτρα. Το μόνο εύφλεκτο στοιχείο, ένα βάθρο από ξύλο, θα κατασκευαζόταν πάνω από μια δεξαμενή νερού και θα βυθιζόταν αν φλεγόταν. Όπως και το Κολοσσαίο, τα θέατρα του Μπουλέ διέθεταν πολυάριθμες ευρύχωρες εξόδους για την ταχεία εκκένωση.

Η επίδραση του Μπουλέ στην επαναστατική αρχιτεκτονική εκτείνεται πολύ πέρα από τη Γαλλία. Η κλίμακα και το εύρος των σχεδίων του αντανακλάται στις μη υλοποιημένες κατασκευές άλλων μοντερνιστικών επαναστάσεων τόσο στην Αριστερά όσο και στη φασιστική ακροδεξιά: το Μνημείο της Τρίτης Διεθνούς (γνωστό και ως Πύργος του Τάτλιν) και το Παλάτι των Σοβιέτ στη Ρωσία, αλλά και στη Volkshalle της ναζιστικής Γερμανίας. Σχεδιάστηκαν όταν τα καθεστώτα που υμνούσαν βρίσκονταν στα πρώτα τους χρόνια –το σχέδιο του Βλαντιμίρ Τάτλιν για τον Πύργο του Τάτλιν παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1920, ενώ ο Αδόλφος Χίτλερ σχεδίασε το Volkshalle κάποια στιγμή μετά την επίσκεψή του στη Ρώμη το 1938– αυτά τα υπερβολικά φιλόδοξα κατασκευαστικά σχέδια αποτελούν αντανάκλαση ενός μοντερνιστικού ζήλου που ήταν ικανός να πάρει πρωτεϊκές μορφές.

Αλλά η ίδια αυτή φιλοδοξία προαναγγέλλει επίσης την αναπόφευκτη πτώση τέτοιων κινημάτων, και σήμερα το απίστευτα μεγάλο μέγεθος που χαρακτηρίζει το έργο του Μπουλέ και των οπαδών του –ένα μέγεθος που κάνει τον άνθρωπο να μοιάζει με έντομο– ερμηνεύεται συχνότερα ως δυστοπικό παρά επαναστατικό.

Η επιρροή του Μπουλέ στην οπτική κουλτούρα των ολοκληρωτικών καθεστώτων του εικοστού αιώνα δεν περιπλέκει την κληρονομιά του ως επαναστάτη αρχιτέκτονα. Αντιθέτως, το ενδιαφέρον και οι πόροι που τόσο τα κομμουνιστικά όσο και τα φασιστικά καθεστώτα αφιέρωσαν στα αντίστοιχα αρχιτεκτονικά τους έργα απλώς επιβεβαιώνουν την τότε χλευασμένη πεποίθησή του ότι η δύναμη της αρχιτεκτονικής εκτεινόταν πέρα από τη λειτουργικότητα, απεικονίζοντας ιδέες, προκαλώντας ισχυρά συναισθήματα και διοχετεύοντας αυτά τα συναισθήματα σε έναν πολιτικό σκοπό – αντιδραστικό ή προοδευτικό. Η δύναμη του Μπουλέ δεν μπορεί να σταματήσει, παρά μόνο να μετατοπιστεί προς διαφορετικές κατευθύνσεις.

Αν η Γαλλική Δημοκρατία είχε αποφασίσει να κατασκευάσει το κενοτάφιο ή το Κολοσσαίο του Μπουλέ, θα είχε καταρρίψει όχι μόνο τα αρχιτεκτονικά δεδομένα της εποχής της, αλλά και τα δικά μας. Αυτό, περισσότερο από κάθε άλλο λόγο, εξηγεί γιατί δεν κατασκευάστηκαν και, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα κατασκευαστούν ποτέ. Όπως το έθεσε ο ιστορικός Ζυλ Μισελέ [Jules Michelet], που γεννήθηκε το 1799, ένα χρόνο μετά το θάνατο του Μπουλέ, «ενώ η Αυτοκρατορία είχε τις κολόνες της και η βασιλική οικογένεια το Λούβρο, η Επανάσταση είχε για μνημείο της... μόνο το κενό. Το μνημείο της ήταν η άμμος, τόσο επίπεδη όσο αυτή της Αραβίας... Ένας τύμβος στα δεξιά και ένας τύμβος στα αριστερά, σαν αυτούς που έστησαν οι Γαλάτες, σκοτεινοί και αμφίβολοι μάρτυρες της μνήμης των ηρώων».

Μετάφραση: elaliberta.gr

Tim Brinkhof, “The Search for a Revolutionary Architecture”, Jacobin, 6 Ιανουαρίου 2024, https://jacobin.com/2024/01/etienne-louis-boullee-architect-theory.