Volodya Vagner

Επίσκεψη στο πολεμικό μουσείο της Μόσχας όπου η ιστορία αναμειγνύεται με την προπαγάνδα

Τα νέα εκθέματα στο μουσείο στρατιωτικής ιστορίας της Ρωσίας έχουν ως στόχο να διεγείρουν τον πατριωτικό ενθουσιασμό. Αλλά θα το πετύχουν;

Η θέα από το μισογκρεμισμένο αγροτόσπιτο είναι τρομακτική. Ένα κορίτσι που κλαίει με λυγμούς σέρνεται από έναν Γερμανό στρατιώτη, καθώς τα στρατεύματα της Βέρμαχτ προελαύνουν μέσα στο χωριό της. Ο αέρας γεμίζει με πυροβολισμούς και θυμωμένες φωνές. Σχεδόν μπορεί κανείς να μυρίσει τη φωτιά και το αίμα. Καθώς η ομάδα μας απομακρύνεται από το χάος, μας σταματάει ένας νεαρός αντάρτης που κραδαίνει μια καραμπίνα και μας ζητάει να δώσουμε τα στοιχεία μας.

Αλλά τίποτα από όλα αυτά δεν είναι αληθινό. Η αγροικία είναι αντίγραφο, ο επικείμενος βιασμός απεικονίζεται από κέρινα ομοιώματα και η θορυβώδης γερμανική προέλαση είναι μια ταινία, που προβάλλεται πίσω από το σκηνικό σε φυσικό μέγεθος για να δημιουργήσει μια καθηλωτική 3D εμπειρία. Ο νεαρός αντάρτης είναι ένας ηθοποιός, το τουφέκι του ένα ψεύτικο, και η γυναίκα που παρουσιάζει τα χαρτιά που απαιτεί είναι η ξεναγός μας.

Δεν πρόκειται για τη σοβιετική ύπαιθρο το φθινόπωρο του 1941, αλλά για το Μουσείο Νίκης στη Μόσχα^[1] μια γκρίζα χειμωνιάτικη μέρα ένα χρόνο περίπου μετά την ολοκληρωτική εισβολή του Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία. Ωστόσο, η διαφορά μεταξύ του πολέμου που αναπαριστάται εδώ στο μεγαλύτερο μουσείο στρατιωτικής ιστορίας της Ρωσίας και εκείνου που μαίνεται σήμερα μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα νοτιότερα γίνεται όλο και πιο θολή.

Η ιστορία παίζει βασικό ρόλο στον επίσημο ρωσικό λόγο γύρω από την εισβολή στην Ουκρανία. Ειδικότερα, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος –ή ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος, όπως είναι γνωστός από τη σοβιετική οπτική γωνία– και οι υποτιθέμενοι παραλληλισμοί του με τον σημερινό πόλεμο της Ρωσίας έχουν γίνει ένα σημαντικό τροπάριο στις προσπάθειες του κράτους να νομιμοποιήσει την εξωτερική πολιτική του Πούτιν και να υποχρεώσει τον πληθυσμό να υπομείνει τις κακουχίες που αυτή επιφέρει.

Το Κρεμλίνο έκανε παρόμοιους παραλληλισμούς το 2014, κατά την αρχική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Στην πραγματικότητα, η μυθοποίηση της νίκης επί του Χίτλερ αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο του πουτινικού σχεδίου από τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Ενώ ο Πούτιν εδραίωνε τη νεοφιλελεύθερη κλεπτοκρατία της Ρωσίας, ανατρέποντας σταθερά τις δημοκρατικές προόδους της περεστρόικα και της δεκαετίας του 1990, αυτή η λατρεία της νίκης έπαιρνε όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις.

Ενσαρκωνόταν από όλο και μεγαλύτερες και πιο θεαματικές στρατιωτικές παρελάσεις μνήμης ^[2], με αναπαραστάσεις από κομπάρσους με στολές και οχήματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε μια αποπροσανατολιστική εποχή της μετα-ιστορίας, ένας τέτοιος υποκριτικός πατριωτισμός έγινε ένας τρόπος να συνδεθούν οι γενιές, να βιώσουν την ιστορική σύνδεση και να βρουν την ενότητα.

Ξενάγηση στο Μουσείο Νίκης της Μόσχας

Όμως η ιστορία έχει επιστρέψει και η διαχείριση της μνήμης έχει αποκτήσει νέα σημασία. Αυτή η αλλαγή είναι εμφανώς ορατή στο Μουσείο Νίκης, όπου μετά την εισβολή εμφανίστηκαν νέες εκθέσεις. Το αποτέλεσμα είναι ένα εξωφρενικά κιτς ποτ πουρί πομπώδους, νοσταλγικού περιεχομένου, αλλά φουτουριστικού στη μορφή. Το βασικό του μοτίβο, που εκφράζεται τόσο διακριτικά όσο και φανερά, είναι ότι το παρελθόν και το παρόν είναι ένα.

Το καθηλωτικό διόραμα μιας κατεστραμμένης από τον πόλεμο υπαίθρου, για παράδειγμα, αποτελεί μέρος των «Κατορθωμάτων του Έθνους»^[3]. Αν και η έκθεση, όπως και το μουσείο στο σύνολό του, υποτίθεται ότι αφορά τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο, φαίνεται ότι αφορά επίσης, ίσως και πρωτίστως, τον πόλεμο στην Ουκρανία. Η ενθουσιώδης νεαρή ξεναγός μας εναλλάσσεται άψογα μεταξύ τρίτου και πρώτου πληθυντικού προσώπου, μεταξύ παρελθόντος και παρόντος χρόνου, καθώς μας οδηγεί από την αρχική γερμανική επίθεση μέσα από τον αποκλεισμό του Λένινγκραντ μέχρι το Βερολίνο.

«Πλησιάστε, σύντροφοι, αλλά κάντε ησυχία για να μην ενοχλήσετε τη συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου», λέει ένας ηθοποιός, ντυμένος ως ένας από τους υπαλλήλους του Στάλιν. Μας επιτρέπεται να κρυφοκοιτάξουμε σε μια σκοτεινή αίθουσα συνεδριάσεων. Μέσα, ολογράμματα του σοβιετικού ηγέτη και του πολεμικού του υπουργικού συμβουλίου συζητούν την κατάσταση στο μέτωπο.

Λίγο νωρίτερα, η ξεναγός μας μάς είχε πει να μην πιστεύουμε τις «ηλίθιες ιστορίες» που ισχυρίζονταν ότι ο Στάλιν, εμβρόντητος από το μέγεθος της καταστροφής που εκτυλισσόταν, δεν ήταν σε θέση να δράσει αποφασιστικά κατά τις πρώτες εβδομάδες της εισβολής. Στις επόμενες στάσεις, μάς περιλούζει με στοιχεία και αριθμούς που καταδεικνύουν τη σχεδόν υπερφυσική δύναμη του «λαού μας», όταν καλείται να υπερασπιστεί τη «χώρα μας».

Τρόπαια που πήρε ο ρωσικός στρατός από την Ουκρανία το 2022 εκτίθενται στο Κρατικό Κεντρικό Μουσείο Σύγχρονης Ιστορίας της Ρωσίας στη Μόσχα. Περιλαμβάνουν μια πινακίδα κυκλοφορίας οχήματος με το όνομα «Azov». Vlad Karkov / SOPA Images / LightRocket via Getty Images

Προς το τέλος της ξενάγησης, λίγο πριν βγάλουμε selfies μπροστά από το Ράιχσταγκ, η ξεναγός μας μιλάει με θερμά λόγια για την ανθρώπινη μεταχείριση των αμάχων στη διάρκεια της κατοχής από τον σοβιετικό στρατό: «Δεν καταστρέφουμε. Δεν υπάρχουν εκτελέσεις ή βασανιστήρια. Ο σοβιετικός μας στρατός βοηθάει. Και παρεμπιπτόντως, αυτό που συμβαίνει τώρα, στην εποχή μας, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς συνεχίζεται αυτή η κληρονομιά των στρατιωτών μας».

Για όσους είναι περίεργοι να μάθουν περισσότερα για το τι ακριβώς συμβαίνει στην εποχή μας, συνιστά άλλες εκθέσεις στο μουσείο. Αυτές επίσης αναστέλλουν τη διαφορά μεταξύ του τότε και του τώρα, αλλά με την απεικόνιση των σημερινών γεγονότων σαν να ήταν μέρος του παρελθόντος.

Ο «Κοινός Ναζισμός»^[4] απεικονίζει την «ουκρανική παραλλαγή του ναζισμού». Ο ένας τοίχος απεικονίζει τα εγκλήματα των Ουκρανών εθνικιστών που συμμάχησαν με τη Γερμανία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο∙ ο απέναντι τοίχος παρουσιάζει τους σημερινούς Ουκρανούς στρατιωτικούς ως άμεσους κληρονόμους τους.

Υπάρχουν κάποια γνωστά αλλά αμφιλεγόμενα στοιχεία – για παράδειγμα, ότι οι ουκρανικές δυνάμεις σκότωσαν 20.000 αμάχους στα πρώτα οκτώ χρόνια του πολέμου στο Ντονμπάς (ο ΟΗΕ υπολογίζει συνολικά 15.000 θανάτους, αμάχων και στρατιωτών, και από τις δύο πλευρές^[5]). Η συναισθηματική πίεση θριαμβεύει έναντι της πραγματικής ακρίβειας. Υπό τους ήχους ενός μετρονόμου που χτυπάει απόκοσμα, δύο οθόνες αντιπαραβάλλουν πλάνα από τους στρατιώτες του Χίτλερ να διαπράττουν θηριωδίες στο ανατολικό μέτωπο με διαδηλωτές στην πλατεία Μαϊντάν του Κιέβου το 2014.

Μια άλλη έκθεση, ο «Κοινός ΝΑΤΟζισμός/NATOzism»^[6], επιδιώκει να δείξει πώς η δυτική στρατιωτική συμμαχία είναι επίσης μέρος της ίδιας αντιρωσικής συνωμοσίας, με ρίζες που ανάγονται στη δεκαετία του 1940. Η ατζέντα του είναι η παγκόσμια κυριαρχία και τα εργαλεία του περιλαμβάνουν εργαστήρια που αναπτύσσουν βιολογικά όπλα στην Ουκρανία. Ευτυχώς, λέει ο αφηγητής της ταινίας, η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» που εξαπέλυσε ο Πούτιν σταμάτησε τα σκοτεινά σχέδια του ΝΑΤΟ.

Αυτό που απεικονίζουν αυτές οι εκθέσεις είναι μια ποιοτική αλλαγή στη ρωσική πολιτική μνήμης. Ο επιτελεστικός πατριωτισμός που άνθισε πριν από το 2014 μπορεί να ήταν μια υποβλητική κραυγή συσπείρωσης, αλλά δεν είχε σαφή αιτία – σαν μια διαταγή πορείας χωρίς οδηγίες. Σε μια Ρωσία σε εμπόλεμη κατάσταση, με στρατιωτική επιστράτευση σε ισχύ, υπάρχει τώρα ένα τέτοιο πλαίσιο.

Αυτό το πλαίσιο γίνεται όσο πιο ξεκάθαρο μπορεί να είναι στον τελευταίο όροφο, σε μια έκθεση^[7] με τίτλο που θα μπορούσε να μεταφραστεί καλύτερα ως «Πιστοί στην κληρονομιά τους», η οποία καλεί τους επισκέπτες να συμμετάσχουν στον ίδιο ηρωικό αγώνα, ενάντια στον ίδιο εχθρό, εδώ και τώρα.

Σε αυτήν, τα ρωσικά στρατεύματα που πολεμούν σήμερα στην Ουκρανία παριστάνονται να συνεχίζουν τον αγώνα εκείνων που νίκησαν τον Χίτλερ. Σε διαδραστικές οθόνες, οι επισκέπτες μπορούν να αναζητήσουν εκατοντάδες ζεύγη προσώπων: το ένα σημειωμένο με τα γράμματα VOV (η ρωσική συντομογραφία για τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο / Βελίκαγια Οτετσεστβένναγια Βόινα), το άλλο με SVO (Ειδική Στρατιωτική Επιχείρηση / Σπετσάλναγια Βογιέναγια Οπεράτσια). Στους επισκέπτες δίνονται στυλό και χαρτί και ενθαρρύνονται να γράψουν επιστολές υποστήριξης προς τα στρατεύματα στο μέτωπο.

Στο πλαίσιο της εισβολής στην Ουκρανία και της υπονοούμενης συνέχειάς της με τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο, όλη η μυθολογία γύρω από τον τελευταίο αποκτά ένα σύγχρονο στόχο: να αναπαραστήσει –στην πραγματικότητα– τα ίδια κατορθώματα θυσίας και αντοχής.

Το πνεύμα που διοχετεύεται είναι αυτό του λαϊκού πατριωτικού συνθήματος Mozhem povtorit/ Μόζιεμ ποφτόριτ («Μπορούμε να το ξανακάνουμε»). Το μήνυμα είναι να εμπιστευτούμε τον ηγέτη, ο οποίος ξέρει τι κάνει, παρά τα φαινόμενα, και να δεχτούμε τις θυσίες που τελικά θα φέρουν τη νίκη, παρά τις αντιξοότητες.

Το ερώτημα είναι σε ποιο βαθμό το κοινό εσωτερικεύει αυτό το μήνυμα. Σε έναν πληθυσμό που έχει συνηθίσει να συμμετέχει σε κρατικά οργανωμένες μιμήσεις, από στημένες εκλογές μέχρι μαζικές συγκεντρώσεις που οργανώνονται από τα πάνω^[8], γιατί ο πολεμικός ζήλος που καλλιεργείται εδώ να εκληφθεί ότι λειτουργεί διαφορετικά;

Παρά την εμβάπτιση στην υψηλή τεχνολογία, το μεγαλύτερο μέρος της εμπλοκής των επισκεπτών παραμένει επιφανειακό. Ας πάρουμε μια από τις διαδραστικές εγκαταστάσεις βίντεο. Καθώς οι επισκέπτες στέκονται μπροστά σε μια πράσινη οθόνη και παρακολουθούν τους πολίτες του Ντονμπάς να αγκαλιάζουν με δάκρυα τους Ρώσους στρατιώτες υπό τον ήχο πατριωτικής μουσικής, μεταφέρονται εικονικά στην καρδιά του πολέμου. Στη συνέχεια, ενθαρρύνονται να σαρώσουν έναν κωδικό QR και να κατεβάσουν την ταινία στην οποία συμπρωταγωνίστησαν ως αναμνηστικό.

Αντί να μεταδίδει μια βαθύτερη αίσθηση, ένα μεγάλο μέρος αυτής της πατριωτικής φαντασμαγορίας καταλήγει έτσι σε ένα ευφάνταστο infotainment [ανάμειξη πληροφοριών και ψυχαγωγίας], ένα προϊόν προς κατανάλωση, όπως τα παιχνίδια τανκς και τα μπιχλιμπίδια που πωλούνται στο κατάστημα δώρων του μουσείου.

Ακριβώς όπως οι στημένες εκλογές μπορούν μόνο να προσομοιώσουν τη λαϊκή υποστήριξη προς το καθεστώς, μπορεί να αποδειχθεί ότι η εικονική αναπαράσταση ενός ηρωικού παρελθόντος μπορεί να μην αξίζει πολλά για την προετοιμασία του πληθυσμού για τις πραγματικές δυσκολίες που έρχονται.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Volodya Vagner, “This Moscow military museum blurs history and propaganda. We visited it”, openDemocracy, 18 Απριλίου 2023, https://www.opendemocracy.net/en/odr/victory-museum-moscow-ukraine-russia-nazi-history-great-patriotic-war/.

Σημειώσεις

 ^[1] Музей Победы, https://victorymuseum.ru/for-visitors/museum-for-china/en/.

^[2] “Russian Army Parade, Victory Day 2010 Парад Победы”, Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=9cfACXjU8kc.

^[3] “Feat of the Nation”, Музей Победы, https://victorymuseum.ru/for-visitors/museum-for-china/en/excursions/guided-tour-to-the-exposition-feat-of-the-nation/.

^[4] «Обыкновенный нацизм», Музей Победы, https://victorymuseum.ru/playbill/exhibitions/vystavka-obyknovennyy-natsizm/.

^[5] “Conflict-related civilian casualties in Ukraine”, https://ukraine.un.org/sites/default/files/2022-02/Conflict-related%20civilian%20casualties%20as%20of%2031%20December%202021%20%28rev%2027%20January%202022%29%20corr%20EN_0.pdf.

^[6] «Обыкновенный NATOцизм», Музей Победы, https://victorymuseum.ru/playbill/exhibitions/obyknovennyy-natotsizm/.

^[7] «Zаветам Vерны», Музей Победы, https://victorymuseum.ru/playbill/exhibitions/zavetam-verny/.

^[8] Valerie Hopkins, “Inside Putin’s Celebration of War”, The New York Times, 22 Φεβρουαρίου 2023, https://www.nytimes.com/2023/02/22/world/europe/russia-ukraine-war-rally.html.