Πέμπτη, 28 Δεκεμβρίου 2017 16:40

Από την καρδιά του σκότους: Ανατομία μιας πορείας στην Πολωνία

Από την καρδιά του σκότους: Ανατομία μιας πορείας στην Πολωνία

Η επετειακή Πορεία Ανεξαρτησίας στην Πολωνία [11 Νοεμβρίου] μπήκε για άλλη μια φορά στα διεθνή πρωτοσέλιδα1. «Οι φασιστές διαδηλώνουν στη Βαρσοβία για την Πολωνική Ημέρα Ανεξαρτησίας», «Λευκή Ευρώπη: 60.000 εθνικιστές διαδηλώνουν την ημέρα της ανεξαρτησίας της Πολωνίας», «Τεράστια ακροδεξιά πορεία ανεξαρτησίας στην Πολωνία που συγκλόνισε το διαδίκτυο» κλπ2. Πολλές από τις διαμάχες περιορίστηκαν στον τρόπο τον οποίο μέλη της συντηρητικής πολωνικής κυβέρνησης, με επικεφαλής το κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS / Prawo i Sprawiedliwość), υπερασπίστηκαν αρχικά την πορεία ως «μεγάλη γιορτή» και «όμορφο θέαμα».

Η άνοδος του λεγόμενου λαϊκισμού και της ακροδεξιάς τα τελευταία χρόνια υπήρξε μια παγκόσμια τάση. Έχουμε γράψει γι' αυτό πριν - «οι αντιδραστικές ιδεολογίες τροφοδοτούνται πάντα με την κοινωνική αποσύνθεση, την εξατομίκευση και την αυξανόμενη ανασφάλεια»3. Αλλά για να εξηγήσουμε την τρέχουσα κοινωνική και πολιτική κατάσταση στην Πολωνία, πρέπει να εξετάσουμε τις ιδιαιτερότητες. Και τα παράπονα και οι επιθυμίες εκείνων που διαδηλώνουν κάτω από τις κόκκινες και τις λευκές σημαίες, με φωτοβολίδες στα χέρια τους, παρέχουν μια αρκετά καλή αφετηρία - σε γενικές γραμμές αυτά περιστρέφονται γύρω από τη μετανάστευση, τη θρησκεία και τον ιμπεριαλισμό. Η εξήγηση της δυναμικής της Πορείας της Ανεξαρτησίας, του μεγαλύτερου ακροδεξιού γεγονότος στην Ευρώπη, μπορεί επίσης να μας δώσει κάποια εικόνα για τις συνέπειες της καπιταλιστικής κρίσης.

Μετανάστευση

Σε όλη την πρόσφατη ιστορία της, η Πολωνία έχει βιώσει δραστικές δημογραφικές αλλαγές. Από την πολυπολιτισμική Δεύτερη Δημοκρατία της Μεσοπολεμικής περιόδου (με περίπου το 30% του πληθυσμού της να αποτελείται από εθνοτικές μειονότητες) στο ομογενές έθνος που είναι σήμερα (περίπου το 97% εθνοτικά Πολωνοί το 2011) - οι αλλαγές των συνόρων, οι πόλεμοι και η γενοκτονία έχουν αφήσει όλα τα σημάδια τους. Ωστόσο, παρόλο που σήμερα δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου Μουσουλμάνοι ή Εβραίοι στην Πολωνία, η ισλαμοφοβία και ο αντισημιτισμός αυξάνονται.

Κατά τη διάρκεια της Πορείας Ανεξαρτησίας παρουσιάστηκε ένα πανό που απεικόνιζε τους πρόσφυγες ως τον Δούρειο Ίππο της Ευρώπης. Στην εθνικιστική ομιλία το κύμα της μετανάστευσης από την κατεστραμμένη από τον πόλεμο Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική έχει γίνει συνώνυμο της μυστικής ισλαμικής κατάκτησης. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις στη Δύση που αναφέρθηκαν στα πολωνικά μέσα ενημέρωσης χρησιμεύουν ως υποτιθέμενα αποδεικτικά στοιχεία. Η δεξιά χρησιμοποιεί το επιχείρημα ότι η τρομοκρατία δεν έχει ακόμη εξαπλωθεί στην Πολωνία εξαιτίας της απροθυμίας της να δεχθεί πρόσφυγες. Η πορεία του 2016 είχε ως σύνθημα «Πολωνία, προπύργιο της Ευρώπης». Το νόημα είναι προφανές: πρόκειται για άλλη μια πολιορκία της Βιέννης και η Πολωνία για άλλη μια φορά σώζει την Ευρώπη από την ξένη εισβολή, διασώζοντας τον χριστιανικό πολιτισμό4. Φυσικά στην πραγματικότητα σχεδόν κανείς από τους πρόσφυγες δεν πηγαίνει στην Πολωνία και οι τρομοκρατικές επιθέσεις κατά κύριο λόγο γίνονται στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, ενώ οι χώρες που πλήττονται στη Δύση είναι κυρίως αυτές που εμπλέκονται σήμερα σε στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον ομάδων όπως η ISIS. Η ρομαντική εικόνα της Πολωνίας ως σωτήρα της Ευρώπης είναι προς το παρόν απλή ρητορεία, με σκοπό να δώσει στο εθνικιστικό κίνημα μια αίσθηση ιστορικής βαρύτητας. Παρ' όλα αυτά, προσφέρει στην κυβέρνηση του PiS μια καλή προπαγάνδα - έχει κάνει το προσφυγικό ζήτημα μέρος της διαμάχης της με την Ευρωπαϊκή Ένωση, αρνούμενη οποιεσδήποτε τυχόν συμφωνίες επανεγκατάστασης. Το αφήγημα αυτό δεν είναι δυστυχώς χωρίς επιπτώσεις - πυροδότησε επιθέσεις σε τζαμιά στη Βαρσοβία και το Πόζναν και δημιούργησε μια ατμόσφαιρα που έμοιαζε με πογκρόμ στην πόλη Ełk, ύστερα από τον θάνατο ενός νεαρού Πολωνού σε αψιμαχία με έναν Τυνήσιο εργαζόμενο σε ένα τοπικό κατάστημα κεμπάπ.

Ο αντισημιτισμός από την άλλη πλευρά έχει μια μακρά και σύνθετη ιστορία στην Πολωνία, αλλά εξακολουθεί να χρησιμεύει ως ένα είδος «σοσιαλισμού των ηλιθίων»5. Όταν κάποιος απ’ τους παλιότερους συμμετέχοντες ρωτήθηκε σε συνέντευξη σε δημόσιο τηλεοπτικό κανάλι γιατί παίρνει μέρος στην πορεία, απάντησε: «για να απομακρυνθεί από την εξουσία ... ο Εβραίος»6. Ενώ ένα από τα κύρια συνθήματα της πορείας ήταν «οι δρόμοι μας, οι κατοικίες μας»7. Σε μια πόλη που υποφέρει από επανιδιωτικοποίηση και εξώσεις, τέτοια συνθήματα βρίσκουν απήχηση (επί του παρόντος τα ακίνητα στη Βαρσοβία τα οποία κατασχέθηκαν κάτω από την Πολωνική Λαϊκή Δημοκρατία επιστρέφονται στους προηγούμενους ιδιοκτήτες και η διαδικασία προσφέρεται για καταχρήσεις και διατυπώσεις αξιώσεων από την πλευρά των υποτιθέμενων ιδιοκτητών ακινήτων). Η θεωρία της συνωμοσίας των Εβραίων που ελέγχουν τον κόσμο επειδή έχουν πολιτική δύναμη και περιουσία δεν είναι μοναδική στην Πολωνία και συνοδεύει τις περισσότερες μορφές ρατσισμού παγκοσμίως. Πολλοί από τους Πολωνούς ακροδεξιούς συμμερίζονται την άποψη των Ούγγρων ομολόγων τους, ότι η αριστερά, τα ΛΟΑΤ κινήματα κ.λπ. χρηματοδοτούνται από τα κεφάλαια του Τζορτζ Σόρος για να αποσταθεροποιήσει την κατάσταση στην Ανατολική Ευρώπη. Αυτές δεν είναι πλέον περιθωριακές συνωμοσίες εντούτοις, καθώς ακόμη και το κύριο δημόσιο τηλεοπτικό κανάλι της Πολωνίας τώρα προτείνει, με στοιχεία από «εμπειρογνώμονες», πολιτικούς του PiS και κάποιον ιερέα, ότι η ίδια η προσφυγική κρίση μπορεί να είναι μια συνωμοσία του Σόρος, ο οποίος «ως αντίπαλος των εθνικών κρατών και του χριστιανισμού», θέλει να ξεκινήσει μια «πολιτιστική επανάσταση» στην Ευρώπη...8

Το ζήτημα της μετανάστευσης δεν τελειώνει με τους πρόσφυγες και τις θεωρίες συνωμοσίας. Ποιος άλλος ήταν ο στόχος του εθνικιστικού μίσους στην πορεία; οι Ουκρανοί. Η Πολωνία αντιμετωπίζει σήμερα σημαντικές δημογραφικές αλλαγές. Μετά την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004, περίπου 2 εκατομμύρια, συχνά νέοι, Πολωνοί έχουν εγκαταλείψει τη χώρα. Εκτός από τις καταναγκαστικές απελάσεις κατά τη διάρκεια και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτό είναι το μεγαλύτερο κύμα μετανάστευσης που γνώρισε η Πολωνία από τις αρχές του 20ου αιώνα (όταν περίπου 3,5 εκατομμύρια αποχώρησαν για τις ΗΠΑ)9. Πολλοί φεύγουν για να αναζητήσουν καλύτερες θέσεις εργασίας και, μαζί με μια σχεδόν στάσιμη πληθυσμιακή ανάπτυξη και έναν ταχέως γηράσκοντα πληθυσμό, οι φόβοι για έλλειψη εργατικού δυναμικού στην Πολωνία δεν είναι αβάσιμοι. Ωστόσο, σπάνια αναφέρεται ότι το 2016 ο αριθμός των πρώτων αδειών διαμονής που εκδόθηκαν σε μη κοινοτικούς πολίτες ήταν υψηλότερος στο Ηνωμένο Βασίλειο (865.894) και στη συνέχεια στην Πολωνία (585.969)10. Αν και αρνείται να δεχθεί πρόσφυγες, η Πολωνία δέχεται ταυτόχρονα μεγάλο αριθμό μεταναστών - κυρίως από την Ουκρανία (87,5% των αδειών διαμονής) και κυρίως για λόγους απασχόλησης (84,3%)11. Με άλλα λόγια, η έλλειψη εργατικού δυναμικού καλύπτεται από Ουκρανούς μετανάστες οι οποίοι, μερικές φορές διαφεύγοντας επίσης από πόλεμο, είναι πρόθυμοι να δεχθούν χαμηλότερους μισθούς και χειρότερες συνθήκες εργασίας. Και έτσι ο κύκλος ολοκληρώνεται – οι Ουκρανοί στην Πολωνία παίζουν παρόμοιο ρόλο με τους Πολωνούς στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτό που συμβαίνει στη συνέχεια είναι ότι, όπως και στο Ηνωμένο Βασίλειο υπάρχει τώρα δυσαρέσκεια για τους Πολωνούς που «κλέβουν βρετανικές θέσεις εργασίας» ή «επιβιώνουν από τις παροχές», στην Πολωνία υπάρχει τώρα δυσαρέσκεια για τους Ουκρανούς για «κλοπή των πολωνικών θέσεων εργασίας» και για την παροχή κρατικών παροχών. Αντί να αναγνωρίσουν την ομοιότητα της κατάστασής τους, οι εργαζόμενοι στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου από τους εθνικιστές όλων των πλευρών.

Θρησκεία

Η φετινή πορεία βάδισε κάτω από το σύνθημα «Θέλουμε τον Θεό». Είναι ο τίτλος ενός παλιού καθολικού ύμνου και, όταν ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ επισκέφθηκε τη Βαρσοβία το 1979, ήταν αυτός ο ψαλμός που τον ακολούθησε. Αλλά η χρήση του κατά τη διάρκεια της πορείας, εκτός από την ανάδειξη του θρησκευτικού και καθολικού χαρακτήρα του σύγχρονου εθνικιστικού κινήματος, έχει επίσης μια άλλη σημασία - είναι επίσης η ίδια έκφραση που χρησιμοποίησε ο Τραμπ κατά την πρόσφατη επίσκεψή του στην Πολωνία, βασιζόμενος στα λόγια του Πάπα Ιωάννη Παύλου ΙΙ: «Καθώς στέκομαι σήμερα εδώ μπροστά σε αυτό το απίστευτο πλήθος, αυτό το πιστό έθνος, μπορούμε ακόμα να ακούσουμε εκείνες τις φωνές που αντηχούν μέσω της ιστορίας. Το μήνυμά τους σήμερα είναι τόσο αληθινό όσο ποτέ. Ο λαός της Πολωνίας, ο λαός της Αμερικής και ο λαός της Ευρώπης εξακολουθούν να φωνάζουν “θέλουμε τον Θεό”.»12 Η Εκκλησία είναι βαθιά συνδεδεμένη με τον πολωνικό εθνικισμό και αξίζει να εξηγήσουμε εν συντομία πώς ο ρόλος της στην πολωνική κοινωνία απλώς αυξήθηκε μετά το 1989.

Μετά την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Πολωνίας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το κράτος προσπάθησε να περιορίσει την επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας με τη δήμευση της περιουσίας της και την επίθεση στην επιρροή της στην πολιτική και την εκπαίδευση. Ωστόσο, αυτό δεν σήμαινε ακριβώς ότι πήρε μια καθ’ εαυτή αντιθρησκευτική θέση. Στα χρόνια της σταλινικής καταστολής (1948-1956), καμία ένωση δεν ήταν ανεξάρτητη από το κυβερνών Κόμμα, αλλά η θρησκεία έγινε χρήσιμο εργαλείο στα χέρια του κράτους, καθώς είχε σοβαρή δύναμη σε τμήματα της πολωνικής κοινωνίας που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να εδραιώσουν το νέο καθεστώς. Στα χρόνια 1949-1956 προωθήθηκε ενεργά ένα κίνημα πατριωτών ιερέων, αυτοί οι πατριώτες ιερείς μαζί με οργανώσεις όπως ο Σύλλογος PAX προώθησαν μια εθνική εκδοχή του καθολικισμού, ανεξάρτητη από το Βατικανό και αντ' αυτού πιστού στο Κόμμα. Την ίδια στιγμή οι καθολικοί ιερείς που κατηγορήθηκαν για ανατροπή ή κατασκοπεία ρίχτηκαν σε φυλακές ή έγιναν θεαματικές δίκες (ο πιο φημισμένος καρδινάλιος ο Βισίνσκι τέθηκε υπό κράτηση από το 1953 ως το 1956). Μετά την αποσταλινοποίηση το 1956, η στάση του κράτους απέναντι στην Εκκλησία ήταν χαλαρή, αλλά η αρχή παρέμεινε η ίδια: όσο οι ιερείς δεν αμφισβήτησαν το δικαίωμα του Κόμματος να κυβερνήσει το έθνος, αφέθηκαν ήσυχοι. Όσοι δεν τήρησαν αυτήν την προφύλαξη μπορούσαν να αντιμετωπίσουν καταστολή (η πιο δραματική είναι η δολοφονία του ιερέα Jerzy Popiełuszko το 1984 από πράκτορες της Αστυνομίας Κρατικής Ασφάλειας).

Με άλλα λόγια, η Εκκλησία κατόρθωσε να διατηρήσει μέρος της θεσμικής της δύναμης καθ' όλη τη διάρκεια της Λαϊκής Δημοκρατίας (δεκαετίες του 1940 - 1980), αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι αυτό βοήθησε να αυξήσει την ηθική της δύναμη. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, εκατομμύρια άνθρωποι επευφημούσαν την επίσκεψη του Πολωνού Πάπα το 1979 και ακόμη και η φιλελεύθερη αντιπολίτευση της δεκαετίας του 1970, αν και αρχικά σκεπτικιστική απέναντι στη θρησκεία, βρήκε κοινό έδαφος με τους αντιπολιτευόμενους μέσα στην Εκκλησία. Όλα αυτά κορυφώθηκαν με το κίνημα γύρω από το συνδικάτο Solidarność, το οποίο ανακάτεψε το λόγο του βιομηχανικού συνδικαλισμού με καθολικές κοινωνικές διδασκαλίες. Μετά τη Συμφωνία Στρογγυλής Τραπέζης της Πολωνίας, αλλά ακόμα πριν από την τελική διάλυση της Λαϊκής Δημοκρατίας, εγκρίθηκε η «Πράξη της 17ης Μαΐου 1989 σχετικά με τη σχέση του κράτους με την Καθολική Εκκλησία» - αυτό σημάδεψε την αρχή της ανόδου της Εκκλησίας στην εξουσία. Για την Καθολική Εκκλησία, αλλά και για άλλες μικρότερες χριστιανικές εκκλησίες και εβραϊκούς θρησκευτικούς φορείς, δημιουργήθηκαν ειδικές θρησκευτικές επιτροπές για την επιστροφή ή την αποζημίωση για τα περιουσιακά στοιχεία που κατασχέθηκαν από το κράτος της Πολωνικής Λαϊκής Δημοκρατίας. Ως αποτέλεσμα, η Καθολική Εκκλησία στην Πολωνία έλαβε τεράστια χρηματικά ποσά, ακίνητα και γη. Το 1990 επανεισήχθησαν τα καθολικά θρησκευτικά μαθήματα στα κρατικά σχολεία, το 1991 δόθηκαν άδειες σε ιδιωτικούς καθολικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς (ο πιο διαβόητος ήταν το Radio Maryja, με επικεφαλής τον Καθολικό ιερέα Ταντέους Ρίτζικ, Ρεντεμπτοριστή13, εθνικιστή, εκατομμυριούχο) και το 1997 ήρθαν τα Καθολικά τηλεοπτικά κανάλια. Ενώ οι αμβλώσεις στη Λαϊκή Δημοκρατία της Πολωνίας ήταν, ως επί το πλείστον, προσβάσημες και προσιτές, τη δεκαετία του 1990 υπήρξαν νέοι περιοριστικοί νόμοι για τις αμβλώσεις που εισήχθησαν σε μεγάλο βαθμό χάρη στην επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας.

Η Πολωνία σήμερα είναι περίπου κατά 87% Καθολική. Όλες οι γενιές που γεννήθηκαν μετά το 1989 έχουν ζήσει τα εκπαιδευτικά τους χρόνια με τη θρησκεία να υπάρχει στα σπίτια, τα σχολεία, τους δημόσιους χώρους και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η Πολωνική Εκκλησία, εκτός από την παροχή κάποιας κοσμοθεωρίας (η οποία τείνει να είναι συντηρητική στη φύση της), προσφέρει επίσης κοινωνικούς δεσμούς. Προσφέρει μια αίσθηση σταθερότητας σε μια οικονομία που χαρακτηρίζεται από κοινωνική αποσύνθεση και διάλυση. Και οι πατριώτες παπάδες του σήμερα, εκείνοι που είναι εκεί έξω ευλογώντας τα πανό των ακροδεξιών Ούλτρας των γηπέδων και κάνοντας οργισμένα κηρύγματα για πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, καλώντας τον κόσμο να δράσει, υποδεικνύουν επίσης τον εχθρό: τους κομμουνιστές, τους αλλοδαπούς, τις φεμινίστριες, τους ομοφυλόφιλους και την «ιδεολογία του φύλου». Το σύνθημα «Θέλουμε τον Θεό» είναι μια συντηρητική αντίδραση στις ανησυχίες του σύγχρονου κόσμου και περιλαμβάνει επίσης τον σιωπηλό στίχο: «και εδώ είναι αυτό που δεν θέλουμε...»

Ιμπεριαλισμός

Η Πολωνική-Λιθουανική Κοινοπολιτεία του 18ου αιώνα περιβαλλόταν από τρεις εχθρικές αυτοκρατορίες, από τη Ρωσία, τη Πρωσία και την Αυστρία των Αψβούργων. Το 1795 πραγματοποιήθηκε ο τελικός διαχωρισμός της Κοινοπολιτείας, εξαφανίζοντας την Πολωνία από το χάρτη για 123 χρόνια. Μετά τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, σε έναν απολύτως ιμπεριαλιστικό κόσμο, η Πολωνία (επαν)έκτησε την επίσημη ανεξαρτησία της, κυρίως χάρη στις επαναστάσεις στη Ρωσία και τη Γερμανία. Αλλά η Δεύτερη Πολωνική Δημοκρατία περιβαλλόταν από δυο εχθρικούς ιμπεριαλισμούς, από τη Βαϊμάρη της Γερμανίας (που σύντομα έγινε η Γερμανία του Χίτλερ) και από την ΕΣΣΔ του Στάλιν. Το 1939, η Πολωνία χωρίστηκε και πάλι, αυτή τη φορά κάτω από το σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ και καταλήφθηκε βίαια μέχρι το 1945. Η Πολωνική Λαϊκή Δημοκρατία ήρθε σύντομα μετά, αλλά παρέμεινε υπό τη σφαίρα επιρροής της ΕΣΣΔ μέχρι το 1989, όταν γεννήθηκε η Τρίτη Πολωνική Δημοκρατία. Σήμερα η Πολωνία παραμένει περιτριγυρισμένη από δυο ιμπεριαλισμούς, από τη Ρωσία και τη Γερμανία/ΕΕ και για άλλη μια φορά η πολωνική άρχουσα τάξη είναι επιφυλακτική απέναντι στις εξωτερικές απειλές, ιδιαίτερα μετά τη Ρωσική στρατιωτική επέμβαση στην Ουκρανία το 2014.

Στην Πολωνία, η ιστορία είναι πάντα παρούσα. Η φετινή Πορεία Ανεξαρτησίας στις 11 Νοεμβρίου γιόρτασε την 99η επέτειο της ανεξαρτησίας της Πολωνίας. Τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε η καθιέρωση μιας σειράς νέων εθνικών και κρατικών εορτών: το 2009 η Εθνική Ημέρα Μνήμης της Αναστήλωσης της Βαρσοβίας (1 Αυγούστου), το 2011 η Εθνική Ημέρα Μνήμης των «Καταραμένων Στρατιωτών» (1 Μαρτίου)14 και το 2015 η Ημέρα Εθνικής Νίκης επί της Γερμανίας του Χίτλερ (8 Μαΐου). Η ιστορία δεν αναβιώνεται μόνο με συμβολικούς όρους: ο Πολωνός υπουργός Εξωτερικών δήλωσε πρόσφατα ότι η Γερμανία πρέπει να καταβάλει στην Πολωνία μέχρι 1 τρισεκατομμύριο δολάρια ως αποζημιώσεις για απώλειες κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου15 και τώρα υπάρχει μια νέα διαμάχη με την Ουκρανία για τη Σφαγή της Βολυνία του 1943-44 (όταν περίπου 100.000 Πολωνοί δολοφονήθηκαν από τον Ουκρανικό Επαναστατικό Στρατό)16. Αυτές οι διαμάχες πέρα από την ιστορία ρίχνουν λάδι στη φωτιά των διπλωματικών εντάσεων. Πιο πρόσφατα γεγονότα, όπως το αεροπορικό δυστύχημα στο Σμολένσκ το 2010, στο οποίο έχασαν τη ζωή ο τότε πρόεδρος της Πολωνίας Λεχ Κατσίνσκι καθώς και πολλοί άλλοι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι, επιδεινώνουν την κατάσταση (ο τότε πρωθυπουργός της Πολωνίας και σημερινός Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ κατηγορείται τώρα για προδοσία, ενώ οι θεωρίες συνωμοσίας γύρω από τη ρωσική ευθύνη για τη συντριβή εξακολουθούν να εξαπλώνονται)17. Προσθέτοντας σ’ αυτές και τη διαμάχη με την ΕΕ σχετικά με τις ποσοστώσεις των μεταναστών και τις μεταρρυθμίσεις των δικαστηρίων και των μέσων ενημέρωσης που ξεκίνησε η κυβέρνηση του PiS, διπλωματικά φαίνεται ότι η Πολωνία βρίσκεται σε σύγκρουση με τους περισσότερους γείτονές της: την Ουκρανία, τη Γερμανία, τη Ρωσία και την ΕΕ.

Κάτω από όλες αυτές τις διπλωματικές εντάσεις είναι συγκρούσεις για παραγογικούς πόρους. Το φυσικό αέριο αποτελεί ένα σημαντικό σημείο τριβής εδώ. Οι διαμάχες Ρωσίας-Ουκρανίας των τελευταίων δύο ετών για το φυσικό αέριο δίνουν βάση στις ανησυχίες της Πολωνίας για τις προμήθειες της. Η Πολωνία αντιτάχθηκε από την αρχή στο Nord Stream 2, την προγραμματισμένη επέκταση του υποθαλάσσιου αγωγού φυσικού αερίου μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας. Ο Ράντεκ Σικόρσκι, τότε υπουργός εξωτερικών της Πολωνίας, συνέκρινε τη συμφωνία αγωγών μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας με το σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ του 1939 - καθώς φέρεται ότι καθιστά πιο πιθανό τον ενεργειακό εκβιασμό μέσω της αύξησης των δυνατοτήτων διακοπής της παροχής φυσικού αερίου στην Ανατολική Ευρώπη18. Σήμερα η Πολωνία έχει μια συμφωνία με τη Gazprom, αλλά λήγει το 2022. Προκειμένου να διαφοροποιηθεί από το ρωσικό φυσικό αέριο, η πολωνική κυβέρνηση τώρα κοιτάζει προς τις ΗΠΑ. Η επίσκεψη του Τραμπ στην Πολωνία δεν ήταν μόνο για επίδειξη, καθώς στη Βαρσοβία συμμετείχε επίσης στη σύνοδο κορυφής της Πρωτοβουλίας Τρεις Θάλασσες. Η Πρωτοβουλία Τρεις Θάλασσες (Trójmorze στα πολωνικά) αποτελείται από 12 χώρες στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη και μέχρι στιγμής έχει προτείνει δύο σχέδια: 1) αυτοκινητόδρομο Βορρά-Νότου τη «Via Carpatia» που συνδέει τη Κλάιπεντα στη Λιθουανία με τη Θεσσαλονίκη στην Ελλάδα (ενδεχομένως με τη βοήθεια της Κίνας19). και 2) τερματικά εισαγωγής υγροποιημένου φυσικού αερίου και αγωγούς φυσικού αερίου. Η πρωτοβουλία Τρεις Θάλασσες αποτελεί απάντηση στους περιορισμούς της Ομάδας του Βίσεγκραντ20 και μια ευκαιρία για την Πολωνία να αυξήσει τις εξαγωγές της σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (και ως εκ τούτου την οικονομική τους εξάρτηση από την Πολωνία). Πρόκειται για μια ανανεωμένη αναβίωση των σχεδίων για το Intermarium (Międzymorze στην πολωνική γλώσσα) που προωθήθηκε από τον Γιόζεφ Πιλσούντσκι στις αρχές του 20ου αιώνα. Το Intermarium επρόκειτο να είναι μια ομοσπονδία χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, υπό την ηγεσία της Πολωνίας, με σκοπό να διασπάσει τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Ο αυταρχικός ηγέτης Πιλσούντσκι αποτελεί πρότυπο πολλών πολιτικών στην Πολωνία σήμερα, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Γιαροσλάβ Κατσίνσκι, του ηγέτη του PiS, ο οποίος μόλις πρόσφατα δήλωσε: «Ο αδελφός μου και εγώ θεωρούμε ότι είμαστε οπαδοί της σκέψης του Πιλσούντσκι»21. Τον Ιούνιο του 2017, ο νέος τερματικός σταθμός υγροποιημένου φυσικού αερίου της Πολωνίας στη Σβινούιστσιε (ο οποίος πήρε το όνομά του από τον αποθανόντα Λεχ Κατσίνσκι) παρέλαβε την πρώτη του μεταφορά αποστολής υγροποιημένου φυσικού αερίου από τις ΗΠΑ. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του τον Ιούλιο, ο Τραμπ υποσχέθηκε περισσότερες αποστολές υγροποιημένου φυσικού αερίου στο μέλλον. Πότε και αν μια μακροπρόθεσμη συμφωνία για τις προμήθειες υγροποιημένου φυσικού αερίου των ΗΠΑ τεθεί σε ισχύ εξαρτάται από το πόσο προσιτή και κερδοφόρα θα είναι για την Πολωνία και αν όχι, η Πρωτοβουλία Τρεις Θάλασσες μπορεί να βρει το πρώτο σοβαρό της εμπόδιο και ακόμη και να καταλήξει σε αποτυχία, όπως έγινε πριν με το σχέδιο για το Intermarium.

Η ενεργειακή ασφάλεια δεν είναι το μόνο πράγμα που υπολογίζει το PiS. Εκτός από το φυσικό αέριο, φέτος η Πολωνία έχει επίσης υποδεχθεί αμερικανικά στρατεύματα και τανκς στο έδαφός της. Μαζί με πρωτοβουλίες όπως η Ταξιαρχία Λιθουανίας-Πολωνίας-Ουκρανίας (που ιδρύθηκε το 2014) και η Εδαφική Άμυνα (που ιδρύθηκε το 2017), το κράτος θέλει σαφώς να αυξήσει τις στρατιωτικές ικανότητές του, ιδίως στα ανατολικά σύνορα (και πάλι, Κριμαία και Ανατολική Ουκρανία). Στη συνέχεια, η Πολωνία, με τις ελπίδες της να γίνει νέο κέντρο φυσικού αερίου για την ΕΕ, και να ενισχύσει την άμυνα της από εσωτερικές και εξωτερικές απειλές, προτίθεται να γίνει ένας τοπικός ιμπεριαλιστικός παίκτης και μια εναλλακτική λύση τόσο απέναντι στη Γερμανία όσο και στη Ρωσία. Για την κυβέρνηση, ο εθνικισμός όπως αυτός που εκφράστηκε στην Πορεία της Ανεξαρτησίας - η Πολωνίας που επιστρέφει στις δόξες του παρελθόντος, η ύπαρξης μιας μεγάλης ευρωπαϊκής δύναμης όπως της πολωνικής-λιθουανικής Κοινοπολιτείας και η αυξανόμενη εχθρότητα προς τη Γερμανία και τη Ρωσία - μπορεί να εξυπηρετήσει έναν χρήσιμο σκοπό (εφόσον οι διοργανωτές της πορείας είναι θεσμικά πολύ αδύναμοι). Ένας από τους αξιωματούχους που είναι αρμόδιοι για την ίδρυση της Εδαφικής Άμυνας δήλωσε ότι «ο στόχος της εδαφικής άμυνας πρέπει να είναι η ενίσχυση των πατριωτικών και χριστιανικών βάσεων του πολωνικού αμυντικού συστήματος και των ενόπλων δυνάμεων έτσι ώστε ο πατριωτισμός και η πίστη των Πολωνών στρατιωτών να είναι οι καλύτερες εγγυήσεις για την ασφάλειά μας» και η ONR [Obóz Narodowo Radykalny / Εθνικό Ριζοσπαστικό Στρατόπεδο], μια από τις ομάδες που διοργανώνουν την Πορεία Ανεξαρτησίας, έχει ήδη εκφράσει την επιθυμία της να θεωρηθεί «σχηματισμός για την ασφάλεια της χώρας», γεγονός που θα επιτρέψει στα μέλη της να ενταχθούν στη Δύναμη Εδαφικής Άμυνας22.

... η καπιταλιστική κρίση

Οι απόηχοι της οικονομικής κρίσης μετά το χρηματοπιστωτικό κραχ που ξέσπασε το 2007/2008 εξακολουθούν να ακούγονται σήμερα στην Ευρώπη. Κρίση του ευρώ, κρίση προσφύγων, Brexit. Όπως γράψαμε το 2016, «όλες οι απόπειρες να σπάσουν τον κύκλο της και να δημιουργήσουν μια νέα περίοδο ανάκαμψης και ανάπτυξης έχουν αποτύχει. Αντίθετα, η ίδια η κρίση καθορίζει τις πολιτικές εξελίξεις στο βαθμό που οι ηγέτες μας τείνουν να χάσουν τον έλεγχο της κατάστασης.»23 Το ίδιο ισχύει για την Πολωνία. Έκανε αποδιοπομπαίους τράγους τους μετανάστες και τους πρόσφυγες, ενώ ταυτόχρονα επωφελήθηκε από την εργασία των Ουκρανών. Στρέφεται προς τη θρησκεία, για τη σταθερότητα σε μια εγγενώς ασταθή παγκόσμια οικονομία. Και τελικά, δημιουργεί διπλωματικές εντάσεις, ενώ ξέρει ότι αν συνέβαινε πόλεμος, η Πολωνία δεν θα τα πήγαινε πολύ καλύτερα από ό,τι στο παρελθόν.

Στις μικρές πόλεις της Πολωνίας, όπου οι ευκαιρίες είναι λιγοστές και οι θέσεις εργασίας είναι άθλιες, τα εκκλησιαστικά και ποδοσφαιρικά στάδια παρέχουν μια αίσθηση κοινωνικής συμμετοχής. Συμπληρώνουν την ανάγκη για κοινωνικότητα και συνδέουν τους πολιτικούς και τους κοινωνικούς δεσμούς που κάθε χρόνο καθιστούν δυνατή την Πορεία της Ανεξαρτησίας. Το μεγαλύτερο ακροδεξιό γεγονός στην Ευρώπη δεν είναι ένα αίνιγμα, τα αίτια του μπορούν να ανιχνευθούν στις εξελίξεις στην Πολωνία τα τελευταία χρόνια και δεν είναι τυχαίο ότι έχει αυξηθεί σε μέγεθος μόνο μετά την οικονομική κατάρρευση. Δεν είναι όλοι στην πορεία «φασίστες», αλλά όλοι έχουν εξαπατηθεί ότι ο εθνικισμός παρέχει κατά κάποιον τρόπο διέξοδο από την τρέχουσα κρίση. Η κυβέρνηση είναι εφησυχασμένη, ακόμη και σε ό,τι αφορά την υπεράσπιση της πορείας, επειδή γνωρίζει ότι μεταξύ των συμμετεχόντων της είναι μερικοί από τους πρώτους ανθρώπους που θα προσφερθούν εθελοντικά εάν απειληθεί το πολωνικό κράτος (ανεξάρτητα από το αν η απειλή θα είναι πραγματική ή θα είναι μάλλον από το εσωτερικό παρά από το εξωτερικό). Ένα τέτοιο κίνημα, το οποίο δεν αμφισβητεί τη λογική του χρήματος, την τάξη και το κράτος, μπορεί μόνο να αντικαταστήσει μια κυρίαρχη κλίκα με μια άλλη, ανεξάρτητα από το πόσο «αντι-συστημική» υποτίθεται ότι είναι. Και κατά τη διαδικασία, ο εθνικισμός θα στοχεύει πάντοτε τα πιο ευάλωτα τμήματα της κοινωνίας που μπορεί να τα κάνει αποδιοπομπαίους τράγους (η «εθνική επανάσταση» που προωθείται από ορισμένους ριζοσπάστες εθνικιστές, δεν είναι παρά μια εσωτερική εκκαθάριση - αν οι εκκαθαρίσεις δεν μπόρεσαν να λύσουν τα εσωτερικά προβλήματα της Ρωσίας του Στάλιν, δεν θα λύσουν τα εσωτερικά προβλήματα της Πολωνίας σήμερα).

Η «αποκομμουνιστοποίηση» που διεξάγεται από την σημερινή κυβέρνηση και τους υπηρέτες της όχι μόνο μετονομάζει δρόμους και κατεδαφίζει μνημεία, αλλά και σβήνει τη μνήμη των προηγούμενων κοινωνικών αγώνων. Σκοπεύει να αφαιρέσει από τον δημόσιο χώρο την έννοια του σοσιαλισμού, οποιαδήποτε εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό. Το επόμενο έτος είναι η εκατονταετηρίδα της πολωνικής ανεξαρτησίας. Οι εθνικιστές διοργανωτές αποκλείστηκαν από την Εθνική Επιτροπή Εορτασμού του Προέδρου Αντρέι Ντούντα. Είναι πολύ νωρίς για να πούμε τι θα έχει αυτό ως αποτέλεσμα για το μέλλον της Πορείας Ανεξαρτησίας. Αλλά πριν από 100 χρόνια, η πολωνική ανεξαρτησία δεν ήταν το μόνο πράγμα στον ορίζοντα. Όταν ξέσπασαν οι επαναστάσεις στη Ρωσία και τη Γερμανία και σταμάτησαν τον πόλεμο, ενέπνευσαν την παγκόσμια εργατική τάξη. Το 1918, εκατοντάδες εργατικά συμβούλια ξεπήδησαν σε ολόκληρη την Πολωνία. Αυτά τα συμβούλια, αντί να υποτάσσονται στο νέο ανεξάρτητο πολωνικό κράτος (το οποίο παρέμενε ένα καπιταλιστικό κράτος), σκιαγράφησαν μια πραγματική εναλλακτική λύση. Τα συμβούλια ένωσαν τους εργαζόμενους με διαφορές εθνικής καταγωγής, φύλου ή γεωγραφίας και αποσκοπούσαν να τερματίσουν τις τάξεις και τα κράτη και την κοινωνική αλλοτρίωση που προκάλεσαν. Πράγματι, αυτό το φάντασμα του κομμουνισμού στοιχειώνει την Πολωνία ακόμα και σήμερα, έστω και αν είναι φαιδρό. Στο κοινοβούλιο, οι εθνικιστές, οι συντηρητικοί και οι φιλελεύθεροι πολιτικοί κατηγορούν ο ένας τον άλλον ότι είναι «κομμουνιστές» όλη την ώρα - τα λόγια του Κομμουνιστικού Μανιφέστου είναι πιο αληθινά από ποτέ: «Ποιο κόμμα της αντιπολίτευσης δεν έχει κατηγορηθεί σαν κομμουνιστικό από τους αντιπάλους του που κυβερνούν, ποιο κόμμα της αντιπολίτευσης δεν αντέκρουσε με την κατηγορία του κομμουνισμού τους πιο προοδευτικούς αντιπολιτευόμενους, καθώς και τους αντιδραστικούς αντιπάλους του;».

Και πού είναι η εργατική τάξη σε όλα αυτά; Αναμφίβολα, πολλοί συμμετέχουν στην ίδια εθνικιστική και θρησκευτική φρενίτιδα. Αλλά υπάρχουν ενδείξεις αναγέννησης. Οι ειδικευμένοι γιατροί έδωσαν αγώνα με την κυβέρνηση για τις χαμηλές αμοιβές και τις υγειονομικές υπηρεσίες με χαμηλή αμοιβή (μόνο το 4,4% του ΑΕΠ της Πολωνίας δαπανάται για τις υπηρεσίες υγείας, μεταξύ των χαμηλότερων στον κόσμο) - ακόμη και καταφεύγοντας σε απεργίες πείνας κατά τη διαδικασία. Η πρόταση για περαιτέρω περιορισμό της πρόσβασης στην άμβλωση έκανε χιλιάδες γυναίκες σε όλη την Πολωνία να βγουν πέρυσι σε ένδειξη διαμαρτυρίας (το μεγαλύτερο κοινωνικό κίνημα μετά τις διαμαρτυρίες κατά της συνθήκης ACTA το 2012). Και οι εργαζόμενοι των ταχυδρομείων σε εθνικό επίπεδο εξακολουθούν να βρίσκονται σε διαμάχη με τη διοίκηση του Ταχυδρομείου και τις υποταγμένες συνδικαλιστικές οργανώσεις τους, έχοντας πραγματοποιήσει μια άλλη ανεξάρτητα οργανωμένη πορεία μόλις πρόσφατα στις 6 και 7 Δεκεμβρίου (και υπάρχουν ανεπίσημες αναφορές ότι σε μερικές πόλεις οι μετανάστες Ουκρανοί εργαζόμενοι στο ταχυδρομείο προσχώρησαν κι αυτοί στις διαμαρτυρίες). Με τον Ματέους Μοραβιέτσκι, τον πρώην τραπεζίτη εκατομμυριούχο και ο πρώην σύμβουλο του Τουσκ, που θα είναι ο νέος πρωθυπουργός της Πολωνίας αντικαθιστώντας την Μπεάτα Σίντλο, ο μύθος του PiS πως είναι το κόμμα της «κοινωνικής πρόνοιας» είναι βέβαιο ότι θα καταρρεύσει αργά ή γρήγορα. Μπορούμε να δουλέψουμε για να εξασφαλίσουμε ότι σύντομα θα ακολουθήσουν και οι εθνικιστικοί μύθοι.

Dyjbas

10 Δεκεμβρίου 2017

Μετάφραση: e la libertà

«From the Heart of Darkness: Anatomy of a March in Poland», libcom.org, 17 Δεκεμβρίου 2017. 

Σημειώσεις

1 Από το 2010, η Πορεία Ανεξαρτησίας οργανώθηκε από έναν συνασπισμό δύο εθνικιστικών οργανώσεων: Młodzież Wszechpolska και Obóz Narodowo-Radykalny (ONR). Αλλά η προέλευσή της μπορεί να εντοπιστεί ήδη από το 2006, αν όχι νωρίτερα, όταν ένας μικρός αριθμός εθνικιστών (λιγότεροι από εκατό) έκαναν πορεία στην πρωτεύουσα, πολλοί από τους οποίους κάτω από το πανό του ONR. Η συμμετοχή σε αυτές τις πορείες αυξήθηκε μόνο το 2009-2010. Μέχρι το 2012, οι αριθμοί αυξήθηκαν σε 25.000, και μέχρι το 2015 ακόμη και μέχρι 100.000. Η πορεία του 2017 λέγεται ότι έχει προσελκύσει 60.000 ανθρώπους. Μετά τις εκλογές του 2015, κατά τις οποίες το PiS ανήλθε στην εξουσία, υπήρξε μια άτυπη εκεχειρία μεταξύ των εθνικιστών και της κυβέρνησης για να γίνει η πορεία πιο ειρηνική και να αποφευχθούν βίαιες συγκρούσεις όπως τα προηγούμενα χρόνια (π.χ. η αστυνόμευση γίνεται τώρα μόνο από την περιφρούρηση της πορείας).

2 independent.co.uk ; theguardian.com ; jpost.com

3 Against Exploitation, Crisis and War - No War But the Class War! leftcom.org

4 Το 1683 η Οθωμανική Αυτοκρατορία επιτέθηκε εναντίον των Αψβούργων, καταλαμβάνοντας σχεδόν τη Βιέννη. Υπό τη διοίκηση του βασιλιά Ιωάννη Γ΄ Σομπιέσκι [Jan III Sobieski], οι στρατοί της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας, η Μοναρχία των Αψβούργων και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατάφεραν να αποκρούσουν τους Οθωμανούς. Η μάχη ήταν ένα βασικό γεγονός στον Μεγάλο τουρκικό πόλεμο (1683-1699) μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του Ιερού Συνασπισμού και τελείωσε με τη νίκη του Χριστιανικού Συνασπισμού. Η πολιορκία της Βιέννης έχει μεγάλη συμβολική αξία για τον πολωνικό εθνικισμό - τη στιγμή που ο Ιωάννης Γ΄ Σομπιέσκι «έσωσε την Ευρώπη από το Ισλαμικό Χαλιφάτο».

5 Η φράση «ο αντισημιτισμός είναι ο σοσιαλισμός των ηλιθίων» αποδίδεται συχνά στον γερμανό σοσιαλιστή August Bebel. Περιγράφει εκείνους που, αντί να αμφισβητούν το καπιταλιστικό σύστημα, κάνουν αποδιοπομπαίο τράγο τον Εβραίο καπιταλιστή. Αυτή η μορφή αντισημιτισμού τείνει να παρουσιάσει τους Εβραίους ως τραπεζίτες, ξένους ή γενικά κατόχους οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Πιο συγκεκριμένα, συναισθήματα όπως αυτό ήταν μια βάση για τη ναζιστική προπαγάνδα.

6 youtube.com

7 Αυτή είναι μια ειρωνική αναφορά σε ένα παλιό σύνθημα που αποδίδεται στους Εβραίους, όταν ήταν ακόμα μια σημαντική εθνοτική μειονότητα στην Πολωνία - «οι δρόμοι σας, οι κατοικίες μας» - που σημαίνει ότι οι Πολωνοί μπορούν να έχουν τους δρόμους, αλλά οι Ιουδαίοι έχουν τις στέγες.

8 TVP1, Pozarządowe «fabryki migrantów» tvp.info

9 Sueddeutsche Zeitung: Polska przeżywa największą falę emigracji od 100 lat dw.com

10 New high in first residence permits issued in the EU Member States in 2016 ec.europa.eu

11 Ibid .

12 «We Want God»: President Trump Defends Faith, Family, Freedom in Poland Speech www1.cbn.com

13 Οι Redemptorists ή το Εκκλησίασμα του Υπεραγίου Σωτήρος είναι ένα εκκλησίασμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας που χρονολογείται από το 1732. Η διακηρυγμένη αποστολή του είναι να διαδώσει το Ευαγγέλιο στους «φτωχούς και πιο εγκαταλελειμμένους».

14 Οι «καταραμένοι στρατιώτες» είναι ένας όρος ομπρέλα για τα μέλη του υπόγειου αντι-κομμουνιστικού κινήματος αντίστασης στην Πολωνία, που δραστηριοποιήθηκε κυρίως κατά τα έτη 1944-1946. Τα μέλη αυτού του κινήματος προέρχονταν από διάφορες πολιτικές οργανώσεις - συμπεριλαμβανομένων ληστών και ορισμένων μονάδων που ήταν ανοιχτά αντισημιτικές και συμμετείχαν στις δολοφονίες Εβραίων, Ουκρανών, Λευκορώσων και Πολωνών. Τόσο η φιλελεύθερη Civic Platform όσο και το συντηρητικό Κόμμα Νόμου και Δικαιοσύνης υποστήριξαν την πρωτοβουλία να δημιουργηθεί αυτή η Ημέρα Μνήμης των «Καταραμένων Στρατιωτών».

15 Germany must pay Poland up to $1 trillion in reparations, minister says independent.co.uk

16 Poland and Ukraine in spat over WWII exhumations dw.com

17 Smolensk plane crash divides Poland to this day dw.com

18 Russia Gas Pipeline Heightens East Europe’s Fears nytimes.com

19 China Openly Declares its Imperialist Ambitions leftcom.org

20 Η Ομάδα του Βίσεγκραντ είναι μια πολιτική συμμαχία τεσσάρων χωρών (της Τσεχικής Δημοκρατίας, της Ουγγαρίας, της Πολωνίας και της Σλοβακίας) που ιδρύθηκε το 1991, μετά τη διάλυση του Ανατολικού Μπλοκ. Ο αρχικός της στόχος ήταν η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και από το 2004 και οι τέσσερις χώρες είναι μέλη της ΕΕ. Η ομάδα του Βίσεγκραντ διαχωρίζεται αυτή τη στιγμή για το ζήτημα της ΕΕ και της Ρωσίας - οπότε για την Πολωνία η Πρωτοβουλία Τρεις Θάλασσες με τα δώδεκα κράτη μέλη τής παρέχει πιθανό πρόσθετο χώρο για γεωπολιτικούς ελιγμούς. Επισήμως η πρωτοβουλία των Τρεις Θάλασσες υποτίθεται ότι συμπληρώνει μόνο την ομάδα Βίσεγκραντ, αν θα την αντικαταστήσει στο μέλλον εξαρτάται από την επιτυχία της.

21 Jarosław Kaczyński: «Mój brat i ja uważaliśmy się za kontynuatorów myśli Piłsudskiego» wyborcza.pl

22 Obóz Narodowo-Radykalny formacją działającą na rzecz bezpieczeństwa kraju? newsweek.pl

23 There is No Capitalist Solution to a Deepening Economic Crisis leftcom.org

Τελευταία τροποποίηση στις Παρασκευή, 22 Νοεμβρίου 2019 17:01

Προσθήκη σχολίου

Το e la libertà.gr σέβεται όλες τις απόψεις, αλλά διατηρεί το δικαίωμά του να μην αναρτά σχόλια με υβριστικό, ρατσιστικό, σεξιστικό φασιστικό περιεχόμενο ή σχόλια μη σχετικά με το κείμενο.