Ο Jean Batou είναι μέλος της ηγεσίας της SolidaritéS - μιας αντικαπιταλιστικής, φεμινιστικής και οικολογικής οργάνωσης για τον σοσιαλισμό του 21ου αιώνα - στην Ελβετία. Είναι καθηγητής της Σύγχρονης Διεθνούς Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Λωζάνης και συγγραφέας πολλών βιβλίων και άρθρων σχετικά με την ιστορία της παγκοσμιοποίησης και των κοινωνικών κινημάτων.

Jean Batou

Το πράσινο λάβαρο του Μοχάμεντ

και η επέκταση του παγκόσμιου εμπορίου

Ο Μοχάμεντⁱ γεννήθηκε στη Μέκκα, περίπου το 570 μ.Χ. Η Κεντρική Αραβία βρισκόταν εκείνη τη στιγμή σε πλήρη εξέλιξη, η οποία τροφοδοτούνταν από τη ροή των καραβανιών που μετέφεραν αγαθά και πληροφορίες στον άξονα Βορρά-Νότου, από την Παλαιστίνη στην Υεμένη, και στο άξονα Ανατολής-Δύσης, από την Αιθιοπία προς τον Περσικό Κόλπο. Η γέννηση του Ισλάμ δεν μπορεί να κατανοηθεί έξω από αυτό το πλαίσιο. Στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα αυτού του σύμπαντος, οι δύο μεγάλες αυτοκρατορίες, η Βυζαντινή-Ρωμαϊκή (που εξακολουθούσε να ελέγχει τις περισσότερες από τις περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο) και η Σασσανιδική-Περσική, οι δύο πολιτισμοί της Αιθιοπίας (το βασίλειο του Αξούμ) και η «Ευδαίμων Αραβία» (Himyar ή Υεμένη), αποτελούσαν ισχυρό πόλο έλξης. Το Βυζάντιο ήταν εκείνη την εποχή ο σύμμαχος της χριστιανικής Αιθιοπίας, ενώ οι Σασσανίδες της Περσίας είχαν καταφέρει να επιβληθούν στην Νότια Αραβία, η οποία έχασε έτσι μέρος της κυριαρχίας της στην υπόλοιπη χερσόνησο. Από 540-629 ωστόσο, οι αδιάκοποι πόλεμοι μεταξύ Βυζαντινών και Περσών αποδυνάμωσαν την επιρροή τους πάνω στις επίμαχες περιοχές της Εύφορης Ημισελήνου, όπου είχε αρχίσει να αυξάνεται ο αριθμός των μεταναστών αραβικής καταγωγής.

Παίζοντας πλήρως το ρόλο των μεσαζόντων, οι φυλές των Βεδουίνων της Κεντρικής Αραβίας, εν μέρει νομάδες, ανέπτυξαν ένα δίκτυο αγορών και παζαριών, με την Μέκκα στο κέντρο. Ήταν σε επαφή με πολλούς χριστιανούς διαφωνούντες (Μονοφυσίτες, Νεστοριανούς, κλπ) της Εύφορης Ημισελήνου αλλά και της Αιθιοπίας και της Υεμένης, οι οποίοι διαφωνούσαν σχετικά με τη διπλή φύση, θεία και ανθρώπινη, του Χριστού, αλλά και με τους Ζωροαστριστές και τους Εβραίους της Περσίας¹.

Η Αραβία του Μοχάμεντ

«Η Εύφορη Ημισέληνος και οι γύρω περιοχές προσφέρουν περισσότερα τα σημεία επαφής με τους πιο απομακρυσμένους εμπορικούς δρόμους από οποιαδήποτε άλλη συγκρίσιμη περιοχή» της Ευρασίας². Επιπλέον, η σχετική ξηρασία τους - εκτός από τις μεγάλες προσχωσιγενείς πεδιάδες της - ήταν ευνοϊκή για την ημι-νομαδική ζωή των κτηνοτρόφων και των εμπόρων, οι οποίοι από κοινού ήταν σε θέση να αντισταθμίσουν την επιρροή της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων. Αυτή η κοινωνική αλχημεία ενθάρρυνε την άνθηση των μονοθεϊστικών θρησκειών – του Ζωροαστρισμού, του Ιουδαϊσμού και του Χριστιανισμού - που αντιστοιχούσαν καλύτερα στις ανάγκες των εμπορικών τάξεων, οι οποίες ανησυχούσαν περισσότερο για την ρύθμιση των διαπροσωπικών σχέσεων. Το άτομο που πλέον παρουσιάζεται ως πρόσωπο υπεύθυνο μιας μοναδικής ζωής (χωρίς πολλαπλές μετενσαρκώσεις), ενώπιον ενός και μόνο Θεού και μίας και μόνο κοινότητας, ενσάρκωνε την ίδια τη δικαιοσύνη, με ισότιμες φιλοδοξίες.

Στα όρια των μεγάλων γεωργικών κρατών, οι κοινωνίες των κτηνοτρόφων και των εμπόρων, οι οποίες επίσης συχνά συμμετείχαν σε λεηλασίες, έλεγχαν τις ανταλλαγές μεταξύ της Μεσογείου και των νότιων θαλασσών. Σίγουρα, ήταν νάνοι σε σύγκριση με τους μεγάλους γεωργικούς πολιτισμούς, αλλά κάθισαν στους ώμους των γιγάντων και μερικές φορές είδαν πιο μακρυά απ’ αυτούς. Η εξημέρωση της καμήλας τους εξασφάλιζε γάλα και ζώα για το καραβάνι (από τη σανσκριτική karhaba που σημαίνει καμήλα) και τους παρείχε ένα καθοριστικό στρατιωτικό προσόν, πέρα από το άλογο. Αυτές οι φυλές, όπως τα ξαδέλφια τους, που είχαν εγκατασταθεί στις οάσεις, είχαν μεγαλύτερο κύρος: ονόμαζαν τους εαυτούς τους Άραβες. Απολάμβαναν μια κοινωνική τάξη που δεν ήταν πολύ ιεραρχική, δεν είναι πολύ πολωμένη, και ως εκ τούτου την χαρακτήριζε η αλληλεγγύη: το άτομο θεωρούνταν εκεί υπεύθυνο για τις επιλογές του, σε τέτοιο βαθμό που η βία μεταξύ των ομάδων περιορίζονταν από τα αντίποινα που προκαλούσε.

«Κατά την παιδική ηλικία του Μοχάμεντ», σημειώνει ο Hodgson, «το μεγαλύτερο μέρος των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ της λεκάνης της Μεσογείου και του Ινδικού Ωκεανού περνούσε μέσα από τις γραμμές της γης που ελέγχονταν από τους Άραβες»³. Στο πνευματικό επίπεδο, ενώ οι Πέρσες, οι κηδεμόνες των Εβραίων, κέρδιζαν τη μια νίκη μετά την άλλη εναντίον του Βυζαντίου, οι βιβλικές ιδέες όλων των αποχρώσεων διαδίδονταν στην Κεντρική Αραβία κατά μήκος του δρόμου των καραβανιών. «Τώρα οι Άραβες στρέφονταν προς τις οικουμενικές θρησκείες, τις θρησκείες του ατόμου, εκείνες που, αντί να αφορούν την εθνική ομάδα, αποσκοπούσαν στην εξασφάλιση της σωτηρίας του κάθε ανθρώπινου όντος μέσα στην απαράμιλλη μοναδικότητά του»⁴. Ο Ιουδαϊσμός, είχε ήδη εξαπλωθεί σε ορισμένες οάσεις, αλλά και ο Χριστιανισμός, του οποίου οι ευσεβείς ερημίτες εξήπταν τη φαντασία των συγχρόνων τους, του έλειπαν όμως τοπικές ρίζες.

Ο παλιός Αλλάχ, η ενοποιημένη θεότητα των Βεδουίνων, που μέχρι τώρα δεν είχε καμία συγκεκριμένη λατρεία, θα μπορούσε να παραγκωνίσει τα αμέτρητα είδωλα της φυλής και «να ξαναγεννηθεί» ως ο αυθεντικός Θεός του βιβλίου; Ο Rodinson θεωρεί ότι αυτό ήταν η απαίτηση της εποχής: «ένα αραβικό κράτος, καθοδηγούμενο από τα αραβικά ιδανικά, προσαρμοσμένο μεν στις νέες συνθήκες, αλλά όχι αποκομμένο από το περιβάλλον των Βεδουίνων το οποίο όφειλε να ενσωματώσει, ένα κράτος ισότιμο σε κύρος με τις μεγάλες αυτοκρατορίες, αυτή ήταν η επιτακτική ανάγκη της εποχής εκείνης. Ο δρόμος ήταν ανοιχτός για τον μεγαλοφυή άνδρα που θα ανταποκρινόταν καλύτερα από κάθε άλλον σε μια τέτοια πρόκληση»⁵. Την αποστολή αυτή θα αναλάμβανε η Μέκκα, η οποία έλεγχε τον άξονα Βορρά-Νότου της Χετζάζης – της κεντρικής διασταύρωσης των συναλλαγών της Δυτικής και Κεντρικής Αραβίας, σε ίση απόσταση από τη Συρία, την Περσία και την Υεμένη. Θα πρέπει να πούμε ότι ο τόπος λατρείας, της Κάʽμπα, ήδη υπό την εποπτεία του Αλλάχ, προσέφερε ένα καταφύγιο για τις πολλές ειδωλολατρικές θεότητες σε ολόκληρη την περιοχή, προσελκύοντας ακόμα και χριστιανούς για προσκύνημα.

Τα πρώτα βήματα του προφήτη

Στις αρχές του 7ου αιώνα, η Αραβία επωφελήθηκε από την πολιτική αποδυνάμωση των γειτόνων της, στο πλαίσιο μιας αλματώδους ανάπτυξης των εμπορικών συναλλαγών στο έδαφός της. Στο πολιτιστικό επίπεδο, αυτή η ζωτικότητα είχε ως αποτέλεσμα την άνθιση της προ-ισλαμικής ποίησης που συνέβαλε στην ανάπτυξη μιας κοινής γλώσσας, ξεκινώντας από διάφορες διαλέκτους. Αυτές οι ωδές προορίζονταν για απαγγελία, ρυθμικές και με τυποποιημένο μέτρο. Απεικόνιζαν παραστατικά τη ζωή, τα ιδανικά και τα συναισθήματα των Αράβων αυτής της εποχής⁶. Το ποίημα Ο τρελός και η Λάιλα⁷ χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα: αναφέρεται στην αδύνατη αγάπη που μπορεί να οδηγήσει στην κοινωνική αδικία, στην τρέλα, αλλά και στην πνευματικότητα:

«Το βράδυ το πρόσωπό της φώτισε το σκοτάδι σαν τη λάμπα ενός μοναχού που αποσύρεται από τον κόσμο.»

Αυτοί οι εμπνευσμένοι ποιητές, ακριβώς όπως οι Χριστιανοί ερημίτες, δεν έχουν σχέση, όπως θα δούμε, με το πεπρωμένο του Μοχάμεντ (θα πρέπει μάλλον να τον αποκαλούμε Μουχάμαντ - Μεχμέτ για τους Τούρκους, Μαμαντού για τους Αφρικανούς). Γεννήθηκε σε μια όχι από τις δυνατές πατριές της ισχυρής φυλής των Κουράις, η οποίοι είχαν υπό τον έλεγχό τους τον ναό της Μέκκας, και σύμφωνα με τον θρύλο κυριαρχούσαν στις κύριες εμπορικές οδούς της Χετζάζης. Έχοντας χάσει τον πατέρα του και τη μητέρα του σε νεαρή ηλικία, τον ανέλαβε ο παππούς του, κι ύστερα ο θείος του, ο Αμπού Τάλιμπ, ένας εύπορος έμπορος, πριν παντρευτεί στην ηλικία των είκοσι πέντε ετών μια πλούσια χήρα δεκαπέντε χρόνια μεγαλύτερή του, την Χαντίτζα, με την οποία απέκτησε τέσσερις κόρες.

Οι ιστορικοί γνωρίζουν περισσότερα για τον Μοχάμεντ απ’ ο,τι για τον Ιησού⁸. Περιγράφεται καθαρά ως κάποιος μετρίου αναστήματος, με πλατιούς ώμους και με ισχυρή δομή οστών και συμπαγή κατασκευή. Με μεγάλο κεφάλι, μακρύ λεπτό πρόσωπο, ζωηρά σκούρα μάτια, προσεκτικός και ισορροπημένος, ικανός να διαπραγματεύεται για μεγάλο χρονικό διάστημα, καθώς και να προχωρά γρήγορα σε δράση. Έγινε γρήγορα ένας επιτυχημένος έμπορος, σε τέτοιο βαθμό που η γλώσσα του παρέμεινε εμποτισμένη από αυτό: έτσι το Κοράνι αναδεικνύει την τελική κρίση ως «ξεκαθάρισμα λογαριασμού» (21:1)ⁱⁱ. Αυτή η υλική επιτυχία, ωστόσο, δεν φάνηκε να του προσφέρει επαρκή ικανοποίηση: η ανικανότητά του να δώσει στη σύζυγό του ένα αρσενικό διάδοχο τον προβλημάτιζε· η εθελοντική παραίτηση του από οποιεσδήποτε εξωσυζυγικές σχέση χωρίς αμφιβολία τον απογοήτευαν, σε έναν κόσμο όπου οι νέοι άνδρες ζούσαν πολύ ελεύθερη σεξουαλική ζωή· και ιδιαίτερα, υπέφερε από το γεγονός ότι δεν μπορούσε να αξιοποιήσει τις εξαιρετικές πνευματικές και πολιτικές αρετές του.

Στα ίχνη των Αράβων προδρόμων του μονοθεϊσμού (Hanifⁱⁱⁱ), αλλά και των Εβραίων και Χριστιανών μυστικιστών, ο Μοχάμεντ πέρασε πολλές ώρες διαλογισμού σε μια σπηλιά στο λόφο Χίρα, κοντά στην Μέκκα. Εκεί ήταν που ένα βράδυ έλαβε «την Αληθινή Ενόραση... όπως ακριβώς προβάλει η αυγή», όπως ο ίδιος αργότερα, εμπιστεύτηκε στη μέλλουσα σύζυγό του, ʽΑϊσα. Ήταν πρώτα απ’ όλα μια φωνή που του είπε: «Είσαι ο απόστολος του Θεού! (...) Μετά την αίσθηση μιας υπερφυσικής παρουσίας, τα ασαφή οράματα, το άκουσμα απλών φράσεων, ήρθαν οι μακρές ακολουθίες καλά οργανωμένων λέξεων, παρουσιάζοντας μια σαφή έννοια, ένα μήνυμα». Τέλος, το ισχυρό Ον τον διέταξε να απαγγείλει: «Στο όνομα του Θεού...» Είχαν μόλις ανακοινωθεί οι πρώτες λέξεις αυτού που θα γινόταν το Κοράνι. «Αυτά όλα εκτυλίσσονταν μέσα στο νου ενός και μόνον ανθρώπου», σχολιάζει Rodinson, «εκεί μέσα όμως αντικατοπτρίζονταν και αναμοχλεύονταν τα προβλήματα ενός ολόκληρου κόσμου· και ήταν τέτοιες οι ιστορικές συνθήκες, ώστε το προϊόν όλης της διανοητικής αυτής δραστηριότητας να είναι ικανό να συγκλονίσει όχι μόνο την Αραβία, αλλά και πέρα από αυτήν, όλη την υφήλιο.»⁹

Ο κοινωνικός λόγος του αρχικού Ισλάμ

Κάθε μονοθεϊστική πίστη τείνει να προβάλει την αρχή της ισότητας για κάθε άτομο και την υποταγή του στο θέλημα του Θεού, αλλά και τη σωτηρία του ή την τελική του κρίση στο τέλος του χρόνου, χωρίς να παίρνει υπόψη την περιουσία του. Αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο για το Ισλάμ, το οποίο απορρίπτει ακόμη και το Χριστιανικό δόγμα της Αγίας Τριάδας στο όνομα της απόλυτης μοναδικότητας του Αλλάχ. Έτσι, το Κοράνι παρουσιάζει στους πιστούς, με ένα πολύχρωμο τρόπο, τα βάσανα της κόλασης και τις απολαύσεις του Παραδείσου. «Το άτομο», όπως υπογραμμίζει Rodinson, «έπαιρνε μια προσωπική και εξέχουσα αξία. Δεχόταν τις φροντίδες του Υπέρτατου Όντος, ήταν δημιούργημά του και θα κρινόταν ανεξάρτητα από συγγένεια, οικογένεια, φυλή»¹⁰.

Από τις τελευταίες δεκαετίες του 6ου αιώνα, σημειώνει ο Hodgson, η αύξηση του πλούτου των εμπόρων της Μέκκας «απείλησε την φυλετική αλληλεγγύη και, σε κάθε περίπτωση, υπονόμευσε το ιδανικό των Βεδουίνων, ενός γενναιόδωρου ανδρός για τον οποίο ο πλούτος ήταν μια ευπρόσδεκτη αλλά σχετικά εφήμερη διάκριση»¹¹. Έτσι, τα πιο ελεύθερα πνεύματα, που απέρριπταν την κυριαρχία των ηγετικών στρωμάτων της κοινωνίας της Μέκκας, ήταν αυτά τα οποία στράφηκαν πρώτα προς τον Μοχάμεντ: ανάμεσά τους, υπήρχαν νέοι από καλές οικογένειες που εξεγείρονταν εναντίον των μεγαλυτέρων τους, αλλά και μέλη των φατριών με την μικρότερη επιρροή, αυτοί που δεν ήταν από την Μέκκα, άτομα που δεν ανήκαν σε κάποια φυλή, ακόμη και απελεύθεροι δούλοι. Επιπλέον, ο προφήτης πήρε το μέρος των φτωχών και των ορφανών, προειδοποιώντας τους πλούσιους Κουράις, την αλαζονεία των οποίων περιφρονούσε:

«Προσέχετε! Δεν τιμάτε τα ορφανά!

Δεν ενθαρρύνετε τους ανθρώπους να παρέχουν τροφή στους φτωχούς!

Καταβροχθίζετε λαίμαργα την κληρονομιά σας!

Αγαπάτε τον πλούτο με ένα απεριόριστο πάθος!»

(Κοράνι, 89:17-20)^iv

Στην αρχή των αποκαλυπτικών θρησκειών, οι διαταγές του Υπέρτατου Όντος κοινοποιούνται στους ανθρώπους μέσω ενός προφήτη, η θέση του οποίου νομιμοποιεί τη φιλοδοξία του να είναι η υπέρτατη πνευματική δύναμη: «Πώς θα μπορούσε ένας άνθρωπος στον οποίο μιλούσε απευθείας ο Θεός», γράφει ο Rodinson, «να συμμορφώνεται με τις αποφάσεις μιας τυχαίας γερουσίας (μάλαʼ); Πώς μπορούσαν οι εντολές του Υπέρτατου Όντος να συζητούνται στους κύκλους της αριστοκρατίας της Μέκκας;»¹² Εκτός αυτού, ο Μοχάμεντ δεν είχε αναπτύξει «μια κριτική στάση [ο Rodinson γράφει: έστω και «σιωπηρώς επαναστατική»] απέναντι στους πλούσιους και τους ισχυρούς, δηλαδή απέναντι στους κομφορμιστές»;¹³ Τα μέτρα καταστολής λοιπόν, χτύπησαν τους περίπου σαράντα οπαδούς του Μοχάμεντ, ιδίως τους πιο ευάλωτους από αυτούς: έτσι, τα αφεντικά του μαύρου σκλάβου Μπιλάλ τον άφηναν εκτεθειμένο τις πιο ζεστές ώρες της ημέρας, με ένα βράχο πάνω στο στήθος του. Σε αυτή την βαριά ατμόσφαιρα, ο προφήτης εξακολουθούσε ωστόσο να κερδίζει μερικούς μαθητές, όπως τον ʽΟμαρ ιμπν αλ-Χάταμπ, ο οποίος θα τον διαδεχθεί αργότερα ως δεύτερος χαλίφης^v. Κάποιοι μετανάστευσαν στην Αβησσυνία, αν και η πλειοψηφία εξακολούθησε να απολαμβάνει την υποστήριξη της πατριάς τους: ο Μοχάμεντ προστατευόταν από την Μπάνου Χάσιμ, ιδίως από το θείο του, τον Αμπού Τάλιμπ ο οποίος είχε πολύ μεγάλη επιρροή. Μετά τον θάνατο του τελευταίου, το 619, και τον θάνατο της πρώτης σύζυγό του, της Χαντίτζα, αυτή η ευαίσθητη ισορροπία έσπασε.

Το 622 και ενώ το Βυζάντιο που λιμοκτονούσε πολιορκούνταν από τους Πέρσες και τους Αβάρους μέσα σε μια ατμόσφαιρα Αποκάλυψης, η μικρή ομάδα των πιστών πήρε το δρόμο προς την Μεδίνα, 350 χιλιόμετρα βορειοδυτικά: αυτό ήταν η Εγίρα^vi, δηλαδή η έναρξη του μουσουλμανικού ημερολογίου. Εδώ, στην νέα κοινωνική οργάνωση ηγούνταν ο Μοχάμεντ, ο οποίος ενθαρρυμένος από τη φωνή του Αλλάχ, συνέχισε να υπερασπίζεται τα συμφέροντα των ορφανών, των ζητιάνων και των ταξιδιωτών. Συνέστησε την καλή αντιμετώπιση των σκλάβων και αν ήταν δυνατόν την απελευθέρωσή τους· η δουλεία ήταν ακόμα απαγορευμένη μεταξύ των πιστών. Το 632, όταν ίδιος ο προφήτης, λίγους μήνες πριν από το θάνατό του, οδήγησε το πρώτο προσκύνημα στη Μέκκα (Χατζ), επέμεινε για την ισότητα όλων των ανθρώπων ενώπιον του Αλλάχ, ανεξαρτήτως αν ήταν πλούσιοι ή φτωχοί, Άραβες ή όχι, εμπνέοντας την αρκετά γενική απόρριψη του ρατσισμού από το Ισλάμ.

Κάτω από το πράσινο λάβαρο του εμπορίου

Ο Hodgson επιμένει στο γεγονός ότι στην κοινότητά τους οι πιστοί - εκείνοι που αποδέχθηκαν την αποκάλυψη - είχαν από τώρα και στο εξής ενωθεί μεταξύ τους, στο πλαίσιο της Ούμμα (από τη λέξη Umm, μητέρα) με δεσμούς που υπερέβαιναν τα φυλετικά εμπόδια¹⁴. Στην Μεδίνα, ο Μοχάμεντ προσπάθησε να εξοπλίσει αυτήν την κοινότητα, με σαφείς κανόνες, αλλά και με οικονομικά μέσα, ιδίως μέσω των φόρων, παρέχοντας έτσι τα θεμέλια μιας νέας κοινωνικής τάξης.

Αναλάμβανε τη διαιτησία στις συγκρούσεις μεταξύ των ειδωλολατρικών πατριών και επωφελήθηκε στην αρχή από μια κάπως ευμενή στάση των ισχυρών εβραϊκών φυλών, από τις οποίες δανείστηκε ορισμένες τελετουργίες: την προσευχή του μεσημεριού που στρεφόταν προς την Ιερουσαλήμ και τη νηστεία του Γιομ Κιπούρ. Ο Αλλάχ επέτρεψε επίσης την κατανάλωση των τροφίμων των ανθρώπων της Βίβλου και τον γάμο με τις γυναίκες τους. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, επέκτεινε την πολιτική επιρροή του, φροντίζοντας για την ανεξαρτησία από τους υποστηρικτές του μέσω μιας σειράς «επιδρομών» εναντίον των καραβανιών από τη Μέκκα (ο ιδιωτικός πόλεμος την εποχή εκείνη ήταν μια απολύτως αποδεκτή πρακτική).

Φαίνεται ότι υπήρχαν μερικοί αντίπαλοι μεταξύ των φυλών των Βεδουίνων, οι οποίοι με τον καιρό μεταστράφηκαν ή εξοντώθηκαν. Αυτή ήταν η περίπτωση της ποιήτριας ʽΑσμάʼ, η οποία δολοφονήθηκε στον ύπνο της. Είχε διακηρύξει: «αναθεματισμένοι των Μαλίκ και των Ναμπίτ (...) Υπακούτε σ’ έναν ξένο που δεν είναι από τα μέρη σας, (...) Δεν θα βρεθεί κάποιος έντιμος άνθρωπος (...) να θέσει τέρμα στις ελπίδες των αφελών;»¹⁵

Από την άλλη πλευρά, οι Εβραίοι είχαν πιο απειλητικές πολιτικές φιλοδοξίες και μεγαλύτερη ιδεολογική συνοχή. Αντιμετώπιζαν τις θρησκευτικές ιδέες του Μοχάμεντ με περιφρόνηση, και αυτός τους προκαλούσε, διεκδικώντας την κοινή προγονική προέλευση του Ισλάμ: δεν κατάγονταν οι Άραβες από τον Ισμαʽήλ, τον γιο του Αβραάμ (Ibrahim), αυτού που είχε ιδρύσει τις θρησκείες της Βίβλου; Επίσης έσπασε μαζί τους, θεσπίζοντας την νηστεία του Ραμαζανιού, απορρίπτοντας ορισμένες από τις απαγορεύσεις τους για κάποιες τροφές (ωστόσο, απαγόρευσε το κρασί, το οποίο συνδέεται με παγανιστικές θρησκείες), στη συνέχεια, απαιτώντας από τους πιστούς να προσευχηθούν προς τη Μέκκα. Τους νίκησε με μια σειρά απελάσεων, απαλλοτριώσεων και σφαγών, μεταξύ των οποίων και η σφαγή των Μπάνου Κουράιζα, το 627, που άφησε αρκετές εκατοντάδες νεκρούς. Κράτησε, επίσης, απόσταση από τους χριστιανούς με την αναγνώριση του Ιησού ως προφήτη, ομολογουμένως σε θέση να κάνει θαύματα, αλλά παρ’ όλα αυτά ενός ανθρώπου σαν τους άλλους ανθρώπους.

Κυριαρχώντας στην Μεδίνα και στην πολύ δραστήρια εμπορική οδό από Βορρά προς Χετζάτζη, από όπου αντλούσε όλο και περισσότερους πόρους, η παράταξη του Μοχάμεντ δημιουργούσε ένα άλυτο πρόβλημα για τους πλούσιους εμπόρους της Μέκκας, οι οποίοι δεν μπορούσαν να τον νικήσουν με ένοπλες δυνάμεις. Αυτό συνέβαινε επειδή το αναδυόμενο νέο κράτος, το οποίο όφειλε την ισχυρή συνοχή του στην μουσουλμανική ιδεολογία, καθοδηγούνταν από έναν εξαιρετικό άνθρωπο που μπορούσε να συμβιβάσει το μακροπρόθεσμο όραμα με μια αίσθηση ευκαιρίας. Και επειδή επίσης περιβάλλονταν από σοφούς συμβούλους, ιδίως τους δύο πεθερούς και διαδόχους του, τον Άμπου Μπακρ και τον ʽΟμαρ ιμπν αλ-Χάταμπ, οι οποίοι μερικές φορές έρχονταν σε αντίθεση με τον ξάδελφό του ʽΑλι, σύζυγο της κόρης του Φατίμα.

Το 628, ο Μοχάμεντ ανακοίνωσε ότι προτίθεται να αρχίσει την πνευματική κατάκτηση της Μέκκας μπαίνοντας επικεφαλής μιας ειρηνικής πορείας. Η επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία, παρά τις ταπεινωτικές παραχωρήσεις που αποδέχτηκε: από το 629, οι μουσουλμάνοι είχαν τη δυνατότητα να μπουν στην πόλη για το προσκύνημα. Το 630, ωστόσο, προετοίμασε μια μεγάλη στρατιωτική εκστρατεία για να εκφοβίσει τους τελευταίους αντιπάλους του: η αριστοκρατία της Μέκκας, διαιρούμενη, απέφυγε μια αναμέτρηση, παραδόθηκε και στη συνέχεια προσηλυτίστηκε. Έτσι η Μεδίνα έγινε η πρωτεύουσα της Αραβίας, ενωμένη γύρω απ’ τον προφήτη της, γύρω από τον οποίο συσπειρώθηκαν τώρα και οι μεγάλες οικογένειες των Κουράις. Στο απόγειο της δύναμής του, ο Αγγελιοφόρος του Αλλάχ πέθανε στις 6 Ιουνίου 632.

Την ίδια στιγμή, ένα εξαντλημένο Βυζάντιο απέκτησε και πάλι το πλεονέκτημα επί των Περσών, τους οποίους τελικά νίκησε. Οι στρατοί των πρώτων χαλίφηδων (κληρονόμων του προφήτη), οι οποίοι δεν μπορούσαν πλέον να ζητάνε λύτρα για την απελευθέρωση εξισλαμισμένων Αράβων, άδραξαν την ευκαιρία για να εξαπολύσουν μια εκστρατεία κατάκτησης τού τότε γνωστού κόσμου. Όπως γράφει ο Rodinson, θα προχωρήσουν με την ταχύτητα αστραπής: «Έναν αιώνα μετά την ημέρα που ο άσημος καμηλιέρης Μωάμεθ είχε αρχίσει να συγκεντρώνει γύρω του, μέσα στο σπίτι του, μερικούς φτωχούς κατοίκους της Μέκκας, οι διάδοχοί του έλεγχαν ήδη όλες τις περιοχές από τις παρυφές του Λίγηρα έως και πέραν του Ινδού, κι από το Πουατιέ έως την Σαμαρκάνδη.¹⁶» Σύμφωνα τον φιλόσοφο Ερνστ Μπλοχ: «Η πράσινη σημαία σύντομα κυμάτιζε πάνω από ένα κίνημα που ήταν ομοιογενές, πάνω από την εμπορική, πολεμοχαρή και θρησκευτική καταιγίδα» που αναποδογύρισε τον κόσμο της Μέσης Ανατολής και της Μεσογείου: από τώρα και στο εξής, το Ισλάμ - το οποίο ήταν τότε η ιδεολογία της νεωτερικότητας - θα καθορίζει την επέκταση των αγορών, «από την πτώση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέχρι την άνοδο της Βενετίας, και ακόμη και της Αγγλίας».¹⁷

Το Κοράνι και οι γυναίκες

«Οι άντρες έχουν εξουσία πάνω στις γυναίκες»· έχουν το δικαίωμα να τις επιπλήξουν, ακόμη και να τις χτυπήσουν (Κοράνι, 4:34)^vii. Η πολυγαμία περιορίζεται σε τέσσερις γυναίκες (εκτός από τον προφήτη), υπό την προϋπόθεση ότι ο σύζυγος αισθάνεται ικανός να τις φροντίζει επί ίσοις όροις. Αυτό, βέβαια, αφορούσε μόνο μια μειοψηφία αρκετά εύπορων πιστών.

Οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά στο πρώιμο Ισλάμ. Αμφισβητούσαν, συμβούλευαν και αγωνίζονταν. Έτσι η ʽΑϊσια, μια από τις συζύγους του Μοχάμεντ, εξέφρασε την έκπληξή της που ο Αλλάχ μίλησε μόνο για τους άνδρες, προκαλώντας μια τροποποίηση της αποκάλυψης, που τώρα απευθυνόταν και στα δύο φύλα. Ο γενικός κανόνας, όμως, ήταν να παίρνουν το μισό μερίδιο της κληρονομιάς [σε σχέση με την κληρονομιά του άντρα], επειδή δεν έχουν σημαντική ευθύνη για την οικογένειά τους (Κοράνι, 4:11).^viii

Η σεξουαλική επιθυμία των γυναικών φημίζεται ως δέκα φορές ανώτερη από εκείνη των ανδρών. Αυτό δεν αποτελεί πηγή ενοχής - στον ουρανό, κάθε οργασμός θα διαρκεί τουλάχιστον είκοσι τέσσερα χρόνια - αλλά πρέπει να εντάσσεται μέσα στα αυστηρά πλαίσια του πατριαρχικού γάμου. Το Κοράνι δεν αναφέρει την κλειτοριδεκτομή.

Όσον αφορά την κάλυψη με πέπλο, ένας στίχος του Κορανίου συνιστά στις γυναίκες να κρύβουν το στήθος τους με το σάλι τους (24:31)· άλλος τους παραγγέλλει να δένουν σφιχτά το φόρεμα τους (33:59). Προτείνει επίσης για τις συζύγους του προφήτη, να βρίσκονταν πίσω από μια κουρτίνα όταν τους απευθύνονται. (33:53).^ix Η παράδοση υποστηρίζει ότι το σώμα των γυναικών πρέπει να κρύβεται, εκτός από το πρόσωπό τους και τα χέρια τους (αυτό είναι, ωστόσο, ένα χαντίθ του οποίου η αλυσίδα μετάδοσης δεν είναι καλά εδραιωμένη).

Η μοιχεία πρέπει να αποδεικνύεται από τέσσερις συγκλίνουσες μαρτυρίες, προκειμένου να υπάρξει τιμωρία (4:15)^x. Ο λιθοβολισμός δεν αναφέρεται στο Κοράνι αλλά στην Παλαιά Διαθήκη (Δευτερονόμιον, 22:23-24)^xi. Μερικά χαντίθ αναφέρονται σ’ αυτόν, αλλά η αξιοπιστία τους είναι αμφίβολη.

Ένα Ισλάμ των φτωχών;

«Το Κοράνιο (...) μετέδιδε από γενιά σε γενιά το μήνυμα ενός καταπιεσμένου ανθρώπου, που αγανάκτησε σε μια δεδομένη στιγμή κατά της αδικίας και της καταδυνάστευσης. Το χαώδες κείμενό του εμπεριέχει λοιδορίες και προκλήσεις κατά των ισχυρών, εκκλήσεις για δικαιοσύνη και ισότητα μεταξύ των ανθρώπων. Βρέθηκαν άνθρωποι που άδραξαν κάποτε αυτά τα λόγια και τα έκαναν όπλα.»¹⁸

«Οι γηγενείς Άραβες (...) αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν ως ισότιμούς τους όλους τους κατακτημένους, πολλοί από τους οποίους ταυτίζονταν τώρα εντελώς μαζί τους. Το επαναστατικό κίνημα που επέβαλε αυτή την ισότητα θριάμβευε στο όνομα των ίδιων ακριβώς αξιών που επέτρεψαν στους Άραβες να νικήσουν. (...) Τι ίδιο θα έκαναν πολλά άλλα κινήματα (...) ανά τους αιώνες (...) Στη ρίζα αυτών των επιτυχημένων ή όχι κινήσεων των λίγο πολύ δικαιωμένων και λίγο πολύ ανεπαρκών αντιλήψεων, ήταν ο άλλοτε άσημος καμηλιέρης μιας ταπεινής οικογένειας των Κουραϊσιτών. (...)»¹⁹

«Οι ιδέες έχουν τη δική τους προσωπική ζωή, μια ζωή κατεξοχήν επαναστατική. Από τη στιγμή που θα ριζωθούν καλά μέσα στη μνήμα των ανθρώπων, που θα γραφούν πάνω στον πάπυρο, την περγαμηνή ή έστω, όπως στην περίπτωση του Κορανίου, πάνω στις ωμοπλάτες της καμήλας, οι ιδέες θα συνεχίσουν τη δράση τους μπροστά στην κατακραυγή των πολιτικών και κληρικών, οι οποίοι τις μεταχειρίστηκαν, τις διοχέτευσαν προς διάφορες κατευθύνσεις, εκπόνησαν κανόνες ηθικής προβλέποντας κάθε περίπτωση, έτσι ώστε να απομακρύνουν τυχόν επικίνδυνες επιπτώσεις στην οργάνωση μιας ευνομούμενη κοινωνίας.»²⁰

Πότε και πώς γράφτηκε το Κοράνι;

Υπάρχουν σημαντικές διαφωνίες μεταξύ των επιστημόνων σήμερα σχετικά με τις συγκεκριμένες λεπτομέρειες και την χρονική στιγμή της τελικής διατύπωσης του Κορανίου. Ολοκληρώθηκε ουσιαστικά, ενώ ζούσε ο Μοχάμεντ ή λίγο μετά το θάνατό του, ή περίπου 200 χρόνια αργότερα, και μετά την αραβική κατάκτηση; Για τον Maxime Rodinson: «Οι ομάδες των λέξεων τις οποίες πρόφερε ο Μωάμεθ ωσάν να του τις ενέπνεε ο Αλλάχ, δηλαδή οι αποκαλύψεις, συνιστούσαν την αποκαλούμενη “απαγγελία” κουρʼάν στα Αραβικά. Καταγράφηκαν πάνω σε ποικίλα αντικείμενα, ενόσω ακόμα ζούσε ο Μωάμεθ: τεμάχια δέρματος, πλατιά κόκκαλα καμήλας, όστρακα, μίσχους φοινικιάς κλπ. Επίσης, ενόσω ακόμα ζούσε, άρχισαν να συγκεντρώνονται τα σπαράγματα των απαγγελιών, έτσι ώστε να συγκροτήσουν τις σούρες ή κεφάλαια»²¹ σε «ένα βιβλίο (κιτάμπ) όπως ακριβώς τα ιουδαϊκά και τα χριστιανικά βιβλία.»²² «Ο ίδιος ο Μωάμεθ ανέλαβε μια αναθεώρηση αυτών των γραπτών».²³

Για τον John Wansbrough: το ξαναγράψιμο του Κορανίου ήταν μια μακρά διαδικασία, που σημαδεύτηκε από πολλές αντιπαραθέσεις με τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό, και η τελική εκδοχή του είναι αργότερα από το 800 μ.Χ.²⁴ Επιπλέον, η Patricia Κορόνα (1987) έχει προχωρήσει ακόμη περισσότερο, αμφισβητώντας ότι ο Μοχάμεντ και το Ισλάμ προέρχεται από την Μέκκα.²⁵

Το εμπόριο και οι θρησκείες της ατομικής σωτηρίας

«Εφ’ όσον [ο άνθρωπος] ήταν δεμένος, θα λέγαμε, οργανικά στη γενιά του, τη φυλή του, το χωριό του, την πόλη του, δεν ήταν τίποτα περισσότερο, σε μια αυστηρά ιεραρχική κοινωνία, από ένα ανταλλάξιμο στοιχείο, καρφωμένος στον τόπο που τού είχε ανατεθεί από το πεπρωμένο για μια λειτουργία που ήταν πάντα η ίδια· ο άνθρωπος εξαρτιόταν από την ιδέα μιας ζωής πέρα από τον τάφο παρόμοιας ή παράλληλης μ’ αυτήν εδώ. Εκεί πάνω, οι κοινωνικές ενότητες αυτού του κόσμου θα συνεχίσουν να οργανώνουν τα χλωμά φαντάσματα που θα ζούσαν μια συρρικνωμένη ύπαρξη. Σε αυτά τα εδάφη πέρα από τον θάνατο, οι σκιές των υπηρετών θα εξυπηρετούσαν τα φαντάσματα των κυρίων, τα φαντάσματα των αγροτών θα καλλιεργούσαν τη γη τους και οι τεχνίτες, πέρα από τον τάφο θα τους παρείχαν όλα αυτά που χρειάζονταν. Ικανότητα και ανικανότητα σε αυτή τη γη δεν έκανε μεγάλη διαφορά. (...)»

«Αλλά όταν ήρθε η ώρα του διεθνούς εμπορίου μεγάλης κλίμακας που ανέμειξε λαούς, ανθρώπους και ιδέες, όταν συγκροτήθηκαν κοινωνίες όπου το χρήμα έγινε το μέτρο όλων των πραγμάτων, όπου η χρηματική οικονομία έσπασε τα σύνορα μεταξύ των διαφόρων εθνοτικών ομάδων, όπου ο καθένας θα μπορούσε να κάνει την προσωπική του περιουσία, όπου η αξία του ατόμου σε αυτόν τον κόσμο εξαρτιόταν από την θέση που δημιουργούσε για τον εαυτό του με τις δικές του προσπάθειες, οι άνθρωποι άρχισαν να ελπίζουν ότι ο καθένας θα έχει ένα πεπρωμένο στο δικά του μέτρα. Κατά συνέπεια, εμφανίστηκαν προφήτες οι οποίοι (...) υποσχέθηκαν ατομικά [στον πλούσιο] μια τιμωρία πρώτα απ’ όλα σε αυτόν τον κόσμο, κι ύστερα στον άλλο. Από τότε οι κοινωνίες και οι κοινότητες που συγκροτήθηκαν, δίδασκαν στα μέλη τους πώς να επιτύχουν μια ευχάριστη κατάσταση στον άλλο κόσμο και πώς να σώσουν τον εαυτό τους ατομικά.» (Maxime Rodinson, Muhammad, 1996)

Μετάφραση: e la libertà

Πηγή: Jean Batou, «The green banner of Mohamed and the expansion of world trade», International Viewpoint, 15 Σεπτεμβρίου 2010.

Σημειώσεις