Ο Karol Modzelewski στο πρώτο Εθνικό Συνέδριο Αντιπροσώπων της Αλληλεγγύης (Solidarność), στο Γκντανσκ της Πολωνίας το 1981.
Ο Κάρολ Μοτζελέφσκι έσβησε την Κυριακή 28 Απριλίου 2019, σε ηλικία 81 ετών. Μαζί του σβήνει μια μεγάλη συνείδηση της δημοκρατικής Πολωνίας. Πορτρέτο μετά θάνατο και μνήμη συζητήσεων με έναν άνθρωπο που παρέμεινε πιστός στις πεποιθήσεις του και σεβαστός από όλους.
Jean-Yves Potel
Karol Modzelewski (1937-2019)
Ο Karol Modzelewski ήταν 81 ετών. Πρωτοπόρος της αντιπολίτευσης ήδη από το κίνημα του 1956, έγραψε το 1965, μαζί με το φίλο του Γιάτσεκ Κουρόν, την «Ανοιχτή Επιστολή προς το Κόμμα», της οποίας η απήχηση σημάδεψε μια ολόκληρη γενιά αμφισβητιών στην Πολωνία και πολύ πιο πέρα. Παραμένοντας πιστός στις αξίες της νεότητάς του, συμμετείχε σε όλους τους αγώνες στην Πολωνία κατά το δεύτερο ήμισυ του 20-ου αιώνα, όπως στην Solidarnosc («Αλληλεγγύη»), της οποίας υπήρξε ο εκπρόσωπος τύπου το 1980-1981, στράτευση που πλήρωσε κατόπιν με οκτώμισι χρόνια φυλακή.
Υπήρξε επίσης και μεγάλος ιστορικός του Μεσαίωνα, συγγραφέας πρωτότυπων ερευνών για τις σλαβικές πηγές της Ευρώπης. Και ήταν μάλιστα και αντιπρόεδρος της Ακαδημίας επιστημών στην Πολωνία.
Ο Κάρολ Μοτζελέφσκι παρέμεινε σε όλη του τη ζωή αριστερός, πράγμα που εκπλήσσει όλους αυτούς που ξέχασαν ή αγνοούν τους δημοκρατικούς αγώνες στις χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού». Ήδη από τη γέννησή του, έζησε όλη αυτή την τρομερή ιστορία στο ίδιο του το πετσί, καθώς γεννήθηκε στη Μόσχα το 1937, τη χρονιά ακριβώς της μεγάλης σταλινικής τρομοκρατίας. Ο φυσικός του πατέρας, που τον συνάντησε μόνο δύο φορές στη δεκαετία του 1950, είχε εξοριστεί στο Γκουλάγκ, όπως και ο παππούς του το ίδιο.
Το 1939, η μητέρα του συνδέθηκε με τον Ζύγκμουντ Μοτζελέφσκι, έναν πολωνό κομμουνιστή από τους πρώτους, που έβγαινε -αυτός- από τις σταλινικές φυλακές: για καιρό ήταν εξόριστος στη Γαλλία, όπου ήταν στέλεχος του γαλλικού ΚΚ, όταν ανεκλήθη στη Μόσχα, όπου βασανίστηκε και φυλακίστηκε για δύο χρόνια. Το ζευγάρι παντρεύτηκε, ο Ζύγκμουντ υιοθέτησε τον Κάρολ και, το 1945, εγκαταστάθηκαν στη Βαρσοβία, όπου ο ίδιος, ο Ζύγκμουντ Μοτζελέφσκι, ως ένας από τους ιδρυτές του νέου κομμουνιστικού καθεστώτος, κατείχε το πόστο του υπουργού εξωτερικών ώς το θάνατό του, το 1954.
Karol Modzelewski
Ο νεαρός Κάρολ επιλέγει να κάνει σπουδές ιστορίας. Ήδη είχε ερωτήματα για την πραγματικότητα του σταλινισμού (τον οποίο μόλις είχε καταγγείλει ο Νικίτα Κρουτσόφ σε μια μυστική εισήγησή του), όταν το 1956 συναντάει το Γιάτσεκ Κουρόν, ένα φοιτητή παιδαγωγικής λίγο πιο μεγάλο (είχε γεννηθεί το 1934), ο οποίος τον προσέλκυσε από το ριζοσπαστισμό και τη διορατικότητα των ιδεών του. Ήταν στο πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας, ενώ η χώρα δονείτο σε επαναστατικούς ρυθμούς (Οκτώβρης του 1956) με την πρωτοβουλία των εξεγερμένων εργατών από το εργοστάσιο FSO στο Ζέραν. Ο Κάρολ εξουσιοδοτήθηκε για να μιλήσει στο εργοστάσιο και να παρουσιάσει την υποστήριξη των κινητοποιημένων φοιτητών: εκεί συνάντησε τον Λεχόσλαβ Γκόζντικ, τον ηγέτη των εργατών. Αυτές οι δύο φιλίες κράτησαν μια ολόκληρη ζωή, κατ’εικόνα και των συνδεόμενων ιδεών τους.
Αποπροσανατολισμένη από τις μανούβρες του Βλάντυσλαβ Γκομούλκα, του νέου γραμματέα του Κόμματος, η κινητοποίηση του 1956 οδήγησε στη διαμόρφωση μιας αντιπολίτευσης διανοουμένων, που χαρακτηρίστηκε ως «ρεβιζιονιστική», ως κέντρου σκέψης του οποίου οι Κουρόν και Μοτζελέφσκι ενσάρκωναν την αριστερή πτέρυγα.
Το 1965, το κείμενό τους «Ανοιχτή Επιστολή προς το Πολωνικό Ενωμένο Εργατικό Κόμμα (POUP)», προτείνει μια επαναστατική μαρξιστική ανάλυση του υπαρκτού κομμουνιστικού συστήματος και καλεί σε επανάσταση. Αμέσως συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε τρία χρόνια φυλακή, καθώς οι συγγραφείς είχαν έρθει σε ρήξη με την ιδέα μιας μεταρρύθμισης του συστήματος αλά Κρουτσόφ. Και το κείμενό τους, που δημοσιεύτηκε σε πολλές χώρες έκανε το γύρο σε όλη την Ευρώπη! Έγινε αναφορά για τη νέα γενιά αντιπολιτευόμενων στην Πολωνία, αλλά και στην Τσεχοσλοβακία, στην Ιταλία, στη Γαλλία, κλπ., ...
Όταν εξέτισαν τα δύο τρίτα της ποινής τους και αποφυλακίστηκαν, ο Κουρόν και ο Μοτζελέφσκι ήρθαν αμέσως σε επαφή με τους νέους αμφισβητίες στο πανεπιστήμιο, ιδιαίτερα με τον Άνταμ Μίχνικ, και συμμετείχαν στη δράση τους. Το Μάρτιο του 1968, κρίθηκαν και πάλι υπεύθυνοι για τις ζυμώσεις που επεκτείνονταν σε όλα τα πανεπιστήμια, μετά από την απαγόρευση ενός θεατρικού έργου και τη σύλληψη φοιτητών, και συνελήφθησαν και πάλι και καταδικάστηκαν σε τρεισήμισι χρόνια φυλακή. Αποφυλακίστηκαν μόνο το 1971, μετά την αντικατάσταση του Γκομούλκα από τον Έντβαρντ Γκιέρεκ, μετά από νέο επεισόδιο εργατικής εξέγερσης, το Δεκέμβριο του 1970, αυτή τη φορά στο Γκντάνσκ και στο Στσέτσιν, που υπέστη σκληρή αστυνομική καταστολή (44 νεκροί).
Ο Κάρολ Μοντζελέφσκι μπόρεσε επί τέλους να ξεκινήσει μια καριέρα ιστορικού ειδικευμένου στο μεσαίωνα, αλλά απομονωμένος σε ένα επαρχιακό πανεπιστήμιο. Αφιερώθηκε στη διατριβή που είχε ξεκινήσει στη φυλακή, ενώ ταυτόχρονα υποστήριζε τους εργατικούς αγώνες και τις δημοκρατικές δράσεις, που ενισχύθηκαν μετά από νέες απεργίες το 1976, και τη δημιουργία μιας Επιτροπής Υποστήριξης των Εργατών (KOR), από τους φίλους του Γιάτζεκ Κουρόν και Άνταμ Μίχνικ. Το 1980 εντάχθηκε αμέσως στους απεργούς στα ναυπηγεία του Γκντάνσκ και συμμετείχε στην ίδρυση του νέου ανεξάρτητου συνδικάτου.
Εκλέχτηκε αντιπρόσωπος της επιτροπής του Βρόσκλαβ και έπαιξε ρόλο κλειδί στην εθνική διοργάνωση του συνδικάτου, επινοώντας ο ίδιος το όνομα «Αλληλεγγύη» («Solidarność»), του οποίου έγινε μάλιστα και εκπρόσωπος τύπου. Την εποχή εκείνη, γράφει ο ίδιος στα απομνημονεύματά του, «η ‘Αλληλεγγύη’ ήταν το μεγαλύτερο εργατικό κίνημα στην ιστορία της Πολωνίας και ίσως και όλης της ιστορίας στην Ευρώπη. Ήμουν ήδη τότε ώριμης ηλικίας και προσεκτικός, όμως στα μάτια μου το κίνημα εκείνο ήταν η ενσάρκωση του μύθου στον οποίο είχα πιστέψει από τα νιάτα μου». Το περιγράφει ως κάτι το ανεξέλεγκτο, ακόμα και από τον Λεχ Βαλέσα, και θεωρεί τα μέλη του ως «χιλιάδες περιπτώσεις Ιωάννας της Λορένης».
Το Δεκέμβρη του 1981, συλλαμβάνεται και πάλι ως μέλος της Εθνικής Επιτροπής του συνδικάτου και φυλακίζεται για δύο χρόνια. Το 1989, ήταν απολύτως φυσικό να εκλεγεί γερουσιαστής της Βρόκλαβ με τις λίστες των Επιτροπών Πολιτών που κατέβασε η «Αλληλεγγύη». Επικριτικός του νεοφιλελευθερισμού με τον οποίο εισήχθησαν ριζοσπαστικά μέτρα μετασχηματισμού της οικονομίας και κυρίως των κοινωνικών τους επιπτώσεων, αποσύρεται πολύ γρήγορα από άμεσες πολιτικές ευθύνες προτιμώντας την προεδρεία της Ακαδημίας Επιστημών. Από τότε διατηρεί μεγάλο κύρος, πνευματικό και ηθικό, για τη σύγχρονη πολωνική κοινωνία.
Αμείλικτος στις αρχές του, στην πρόσδεσή του στην εργατική τάξη και στους από κάτω, αυτό του στοίχισε του ίδιου μεγάλες συγκρούσεις με τους φίλους του, ακόμα και με τον Γιάτσεκ Κουρόν. Το 1981, όταν ο Λεχ Βαλέσα υπέγραψε συμφωνία με την εξουσία χωρίς να ρωτήσει τη βάση του συνδικάτου -η χώρα βρισκόταν στο χείλος γενικής απεργίας μετά από επίθεση κατά του συνδικάτου-, παραιτείται από το πόστο του εκπροσώπου τύπου, παρόλο που δέχεται, για τον Βαλέσα και τους συμβούλους του, ότι «η απόφασή τους να συνάψουν συμφωνία και να ακυρώσουν την απεργία θα μπορούσε να ήταν και σωστή».
Το ίδιο και το 1989, τη στιγμή της επιλογής της «θεραπείας σοκ» για επιστροφή στην αγορά, από μια κυβέρνηση που προερχόταν από την «Αλληλεγγύη» και στην οποία ο Κουρόν ήταν υπουργός εργασίας. Ξεκινούσε από τη διαπίστωση ότι η πολιτική αυτή έπληττε κυρίως την παλιά κοινωνική βάση του συνδικάτου απέναντι στην οποία η κυβέρνηση έπρεπε να είχε «ως καθήκον να την υπηρετήσει». Αρνιόταν την ιδέα ότι δεν υπήρχε εναλλακτική και αναφερόταν, για αυτό, σε πολιτικές βαθμιαίας αλλαγής και κεϋνσιανών συνταγών.
Ο Κάρολ Μοτζελέφσκι ήταν διανοούμενος και αγωνιστής, όχι πολιτικός. Δεν υπήρξε «σύμβουλος» της «Αλληλεγγύης». Ήταν εκλεγμένος της στέλεχος. Η επιρροή του ήταν πάντα πολύ μεγάλη, συζητούσε και αμφισβητούσε, ήταν ελεύθερο πνεύμα, δεν ήταν ιδεολόγος. Σε όλη του τη ζωή υπήρξε αντάρτης, ήθελε να αλλάξει επαναστατικά τον κόσμο δίνοντας το λόγο και την εξουσία στους ανθρώπους του λαού, στους πολίτες. Το έψαξε αυτό με τρόπους μη βίαιους και δημοκρατικούς, απέναντι σε μια διχτατορία. Συνέβαλε στην απελευθέρωση της χώρας του. Αλλά τώρα, έλεγε πρόσφατα, αυτό που έχουμε είναι «ελευθερία χωρίς αδελφότητα» και το κατέκρινε έντονα. Οι αναλύσεις του και η κριτική του των σημερινών εθνο-συντηρητικών στην εξουσία ήταν πολύ έντονες και διορατικές. Μια μεγάλη φωνή έτσι σιώπησε.
Πέρυσι, όταν είχαμε μια πολύ μεγάλη συζήτηση, όπως το συνηθίζαμε, τον ρωτούσα τί απολογισμό κάνει για τις αλλαγές που έγιναν εικοσιπέντε χρόνια μετά το «πρόγραμμα Μπαλτσέροβιτς» [δηλαδή τη νεοφιλελεύθερη «θεραπεία σοκ» που επεβλήθη από το 1989 -ΣτΜ].
Συνομιλία με τον Κάρολ Μοτζελέβσκι
Jean-Yves Potel: Η Πολωνία επιδεικνύει τώρα εξαιρετικά οικονομικά αποτελέσματα. Το κατά κεφαλήν εισόδημα έχει ανέβει πάρα πολύ σε σχέση με τη δεκαετία του 1980, είναι μια χώρα δημοκρατική, μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μακροχρόνια, υπάρχει σαφής πρόοδος. Αλλά, αν είναι έτσι, πώς εξηγείς την εθνικιστική συντηρητική τρέλα των τελευταίων χρόνων;
Karol Modzelewski: Πιστεύω ότι πληρώνουμε το αντίτιμο για τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν για αυτές τις αλλαγές. Ο εκσυγχρονισμός της Πολωνίας έγινε με νεοφιλελεύθερες συνταγές, όπως και παντού στον κόσμο την ίδια εποχή. Δεν καταφέραμε να αντιταχθούμε σε αυτό με αποτελεσματικό τρόπο. Η ευρωπαϊκή αριστερά και οι πολωνοί μετακομμουνιστές που την είχαν ως μοντέλο δεν μπόρεσαν να το εμποδίσουν. Στην Πολωνία αυτό σήμαινε ότι τα μεγάλα εργοστάσια που είχαν φτιάξει οι κομμουνιστές -μιλάω μόνο για τη βιομηχανία εδώ- στο μεγαλύτερο τμήμα τους κατακομματιάστηκαν. Οι εργάτες διασκορπίστηκαν.
Μερικοί ανακυκλώθηκαν σε μικρές επιχειρήσεις που γεννήθηκαν μέσα από τη νέα οικονομική δομή, πολλοί έμειναν στο περιθώριο. Τους βλέπω πολύ συχνά στη συνοικία μου. Είναι οι παλιοί της μεγάλης χαλυβουργίας της Χούτα Βαρσάβα. Ζουν με μικροδουλειές, με βραχυχρόνιες συμβάσεις, σέρνονται, πίνουν μπύρα ή βότκα και τα βάζουν με όλο τον κόσμο και κυρίως με την πολωνική δημοκρατία που τους πέταξε στο περιθώριο. Επίσης βλέπω και τα παιδιά τους, όπως και τα εγγόνια τους, που πολύ συχνά δεν καταφέρνουν να έχουν παρά «συμβάσεις σκουπίδια».
Όσοι γνώρισαν την «Αλληλεγγύη» της δεκαετία του 1980 έχουν μια φόρμουλα που τη λένε και την ξαναλένε: οι Σύντροφοι μας έκλεψαν τη νίκη μας. Οι πιο νέοι δεν το λένε, δεν ξέρουν τίποτα για τη νίκη αυτή, αλλά αισθάνονται ταπεινωμένοι από το καθεστώς. Βρέθηκαν έξω από το καράβι που λέγεται «εκσυγχρονισμός» και, πέρα από τις υλικές δυσκολίες, υφίστανται και την περιφρόνηση -που πονάει ιδιαίτερα. Περιφρόνηση για τους χαμένους, όσους είναι πιο κάτω και από το τίποτα. Έτσι συσσωρεύεται μια πολύ επιθετική στέρηση. Οι άνθρωποι αυτοί γενικά δεν ψηφίζουν και όταν το κάνουν διαλέγουν το PiS. Αυτοί είναι ο πυρήνας της εκλογικής του βάσης. Όμως, αυτό δεν αρκεί για να εξηγήσει κανείς την επιτυχία του κόμματος αυτού το 2015, γιατί επιπλέον και από αυτούς, μπόρεσε να προσελκύσει και ένα τμήμα της νεολαίας που επίσης ζει στη στέρηση.
Jean-Yves Potel: Το φαινόμενο δεν είναι μόνο στην Πολωνία. Το βλέπουμε το ίδιο περίπου παντού στην Ευρώπη, ακόμα και στη Γαλλία.
Karol Modzelewski: Ναι, είναι αλήθεια. Η δημοκρατία υποφέρει από την παγκοσμιοποίηση. Αυτή ενισχύει τις ανισότητες και αυξάνει τον αριθμό των ανθρώπων που δεν μετράνε πλέον, οι οποίοι θεωρούνται, αδίκως, ως αμελητέες ποσότητες. Και κυρίως, μετατρέπει τη δημοκρατία σε μια μορφή χωρίς περιεχόμενο, όπως τα σλάβικα πασχαλινά αυγά που τα έχουν αδειάσει. Δημοκρατία δεν υπάρχει πλέον παρά μόνο στο επίπεδο του κεντρικού κράτους, αλλά ούτε κι εκεί! Οι οικονομικές αποφάσεις από τις οποίες εξαρτώνται οι συνθήκες ζωής όλων μας παίρνονται από την κίνηση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Αυτό είναι που εξηγεί την αδυναμία, αν όχι την κατάρρευση, της δημοκρατίας.
Jean-Yves Potel: Μήπως πρόκειται για αναδίπλωση, για άρνηση του κόσμου;
Karol Modzelewski: Θα έλεγα μάλλον ότι οι γνώμες αποκρυσταλλώνονται γύρω από την υπεράσπιση ή την απόρριψη της δημοκρατίας. Οι οπαδοί του PiS αισθάνονται ότι η δημοκρατία τους πετάει. Για αυτούς, αυτή είναι που βρίσκεται στην πηγή της υποβάθμισης της ύπαρξής τους. Και αντιπαρατίθενται στους άλλους, προφανώς στην πλειοψηφία, που βλέπει στη δημοκρατία την ενσάρκωση της ελευθερίας. Στις εκλογές του 2015, η δημοκρατία έχασε πολύ και αυτό συνεχίζει.
Δεν μπορώ να σου πω πού πηγαίνουμε. Είναι σίγουρο ότι ο διαχωρισμός διαπερνάει τώρα όλα τα κοινωνικά στρώματα και ότι είναι πολύ σοβαρός. Γιατί παίρνει τη μορφή ενός πολιτιστικού διαχωρισμού ανάμεσα σε δύο κόσμους που δεν έχουν πλέον κοινή γλώσσα, ούτε δυνατότητα επικοινωνίας. Σαν να μην ανήκαμε πλέον στο ίδιο έθνος. Μια άβυσσος μας χωρίζει, χωρίζει τις οικογένειες, τις ομάδες φίλων ή τέως φίλων. Ούτε οι έννοιες ούτε οι αξίες δεν φαίνεται να είναι σε θέση να την καλύψουν. Είμαστε μπροστά σε μια κοινωνία που βρίσκεται πραγματικά σε κρίση, βαθιά άρρωστη. Και δεν πιστεύω ότι είμαστε οι μόνοι.
Μετάφραση στα ελληνικά από την ΤΠΤ
Τεταρτοδιεθνιστική Προγραμματική Τάση, 19 Μαΐου 2019
Jean-Yves Potel, «Avec Karol Modzelewski, disparaȋt une grande conscience de la Pologne démocratique», Mediapart, 30 Απριλίου 2019 )