Στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού επιτίθενται στο νησιωτικό φρούριο της Κρονστάνδης πάνω από τους πάγους του Φινλανδικού Κόλπου, μεταξύ 6 και 18 Μαρτίου 1921.
Victor Serge
Μια επιστολή και μερικές παρατηρήσεις για την Κρονστάνδη
Αγαπητοί σύντροφοι, ακολουθούν μερικές σελίδες συζήτησης για την Κροστάνδη 1921,[1] στις οποίες απαντώ ταυτόχρονα στον Λ.Ντ. Τρότσκι και στον Α. Τσίλιγκα[2]. Θα ήθελα να δω το New International, όπου ο σύντροφός μας Τρότσκι έχει επικρίνει αρκετές φορές τις απόψεις μου πάνω σε αυτό το σημαντικό θέμα.
Δημοσιεύοντας στο τεύχος του Αυγούστου μια επιστολή που σας έστειλα, τη συνοδεύσατε με σχόλια που δεν έπεσαν στην αντίληψή μου, καθώς δεν έλαβα το τεύχος αυτό. Λυπάμαι. Μου είπαν ότι θέσατε το ζήτημα της στάσης μου απέναντι στο POUM. Δεν θα παρέλειπα να σας απαντήσω ουσιαστικά. Δεδομένου ότι δεν γνωρίζω το κείμενό σας, περιορίζομαι σήμερα σε δύο παρατηρήσεις:
1. Ο σύντροφός μας Λ.Δ. Τρότσκι έγραψε πρόσφατα ότι «είναι απαραίτητο να μάθουμε να σκεφτόμαστε...». Σε αυτό το σημείο (όπως και σε πολλά άλλα) συμφωνώ απόλυτα με τη γνώμη του. Είναι ακόμη απαραίτητο, νομίζω, να μάθουμε να συζητάμε και αυτό σημαίνει να μην αναμειγνύουμε με τα ιστορικά ζητήματα τα ζητήματα της τρέχουσας πολιτικής∙ να μην εισάγουμε στη συζήτηση ενός ζητήματος που αφορά τη ρωσική επανάσταση του 1921 την πολεμική που αφορά την ισπανική επανάσταση του 1936-1938. Η μαρξική μέθοδος είναι πιο σοβαρή και πιο συγκεκριμένη∙ ή αν κάποιος επιθυμεί να συζητήσει, με σκοπό την ευρεία σύνθεση, όλα τα μεγάλα ζητήματα ταυτόχρονα, καλό είναι να ενημερώσει ευγενικά τον αναγνώστη και τον συνομιλητή του για το γεγονός∙ από την πλευρά μου θα δικαιολογήσω τον εαυτό μου.
2. Για το POUM, όμως. Αυτό το ηρωικό και διωκόμενο εργατικό κόμμα αντιπροσώπευε μόνο του τον επαναστατικό μαρξισμό στις τάξεις της ισπανικής επανάστασης. Έδωσε αποδείξεις διορατικότητας και ενός υπέροχου θάρρους. Βρισκόταν ακόμη περισσότερο αντιμέτωπο με το γεγονός ότι ακόμη και στις καλύτερες μέρες του η ακατανόητη και κτηνώδης στάση της Τρίτης Διεθνούς απέναντι στους αναρχικούς και τους συνδικαλιστές είχε κάνει τον μαρξισμό αντιδημοφιλή στο εργατικό κίνημα της Ισπανίας. Παρ’ όλα αυτά, δεν ήταν αλάνθαστο, κάθε άλλο. Και δεν διανοούμαι να το κατηγορήσω γι’ αυτό, γιατί δεν ξέρω κανέναν, πραγματικά κανέναν, αλάνθαστο εκεί κάτω. Από την άλλη πλευρά, τίποτα δεν είναι ευκολότερο από το να συναντηθούν μια ντουζίνα σύντροφοι, και στη συνέχεια να ανακοινώσουν ότι κατέχουν το μονοπώλιο της πλήρους αλήθειας, της μόνης σωστής θεωρίας, της αλάνθαστης συνταγής για το πώς να πετύχει η επανάσταση – και από εκεί και πέρα να καταγγείλουν ως προδότες, οπορτουνιστές και ανίκανους τους αγωνιστές που είναι αντιμέτωποι με αυτή την πραγματικότητα που τη συνθέτουν τα γεγονότα και οι μάζες. Αυτός ο τρόπος δράσης μου φαίνεται λανθασμένος και ενοχλητικός, ακόμη και αν συμβαίνει οι υπερασπιστές του να λένε πράγματα που είναι, από μόνα τους, απολύτως σωστά.
Παρίσι, 31 Οκτωβρίου 1938
Απάντηση στον Τρότσκι
Με ένα σημείωμα που δημοσιεύτηκε στην Αμερική στα τέλη Ιουλίου, ο Λέων Τρότσκι διευκρίνισε τελικά τις ευθύνες του στο επεισόδιο της Κροστάνδης. Οι πολιτικές ευθύνες, όπως ανέκαθεν δήλωνε, είναι αυτές της Κεντρικής Επιτροπής του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος, η οποία πήρε την απόφαση να «καταστείλει την εξέγερση με στρατιωτική βία, αν το φρούριο δεν μπορούσε να οδηγηθεί σε παράδοση πρώτα με ειρηνικές διαπραγματεύσεις και μετά με τελεσίγραφο». Ο Τρότσκι προσθέτει: «Δεν έχω αγγίξει ποτέ αυτό το ζήτημα. Όχι επειδή είχα κάτι να αποκρύψω, αλλά, αντίθετα, ακριβώς επειδή δεν είχα τίποτα να πω .... Προσωπικά δεν συμμετείχα ούτε στην καταστολή της εξέγερσης ούτε στις διώξεις που ακολούθησαν την καταστολή ...».
Ο Τρότσκι θυμάται τις διαφορές που τον χώριζαν τότε από τον Ζινόβιεφ, πρόεδρο του Σοβιέτ της Πετρούπολης. «Έκανα στην άκρη», γράφει, «εντελώς και επιδεικτικά από αυτή την υπόθεση».
Καλό θα είναι να το θυμόμαστε αυτό μετά από ορισμένες προσωπικές επιθέσεις που έγιναν εναντίον του Τρότσκι από κακή πίστη, άγνοια και σεχταριστικό πνεύμα. Διότι υπάρχει, τελικά, χώρος στην ιστορία για να διακρίνουμε μεταξύ των γενικών πολιτικών ευθυνών και των άμεσων προσωπικών ευθυνών.[3]
«Αν υπήρξαν άσκοπα θύματα», συνεχίζει ο Τρότσκι, «δεν γνωρίζω. Σε αυτό το θέμα εμπιστεύομαι τον Ντζερζίνσκι περισσότερο από τους όψιμους επικριτές του... Τα συμπεράσματα του Βικτόρ Σερζ σχετικά με αυτό το θέμα –από τρίτο χέρι– δεν έχουν καμία αξία στα μάτια μου...» Τα συμπεράσματα του Ντζερζίνσκι, όμως, είναι από έβδομο ή ένατο χέρι, γιατί ο επικεφαλής της Τσεκά δεν ήρθε εκείνη την εποχή στην Πετρούπολη και ο ίδιος ενημερώθηκε μόνο από μια ιεραρχική διαδρομή για την οποία θα μπορούσαν να ειπωθούν πολλά (και ο Τρότσκι το γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα). Όσο για μένα, που κατοικούσα στην Πετρούπολη, ζούσα ανάμεσα στους επικεφαλής της πόλης. Επισκέφτηκα αναρχικούς συντρόφους στη φυλακή Σπαλέρναγια, φυλακισμένους άλλωστε σε πείσμα κάθε κοινής λογικής, που έβλεπαν τους νικημένους της Κροστάνδης να φεύγουν κάθε μέρα για το σκοπευτήριο. Η καταστολή, επαναλαμβάνω, ήταν φρικτή. Σύμφωνα με τους σοβιετικούς ιστορικούς, η εξεγερμένη Κρονστάνδη διέθετε περίπου 16.000 μαχητές. Αρκετές χιλιάδες κατάφεραν να φτάσουν στη Φινλανδία πάνω απ’ τον πάγο. Οι υπόλοιποι, κατά εκατοντάδες και μάλλον κατά χιλιάδες, σφαγιάστηκαν στο τέλος της μάχης ή εκτελέστηκαν μετά. Πού είναι τα στατιστικά στοιχεία του Ντζερζίνσκι – και τι αξία έχουν αν υπάρχουν; Το μοναδικό γεγονός ότι ένας Τρότσκι, στην κορυφή της εξουσίας, δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να ενημερωθεί ακριβώς γι’ αυτή την καταστολή ενός εξεγερσιακού κινήματος των εργατών, το μοναδικό γεγονός ότι ένας Τρότσκι δεν γνώριζε αυτό που όλοι οι κομμουνιστές της βάσης γνώριζαν: ότι από απανθρωπιά είχε μόλις διαπραχθεί ένα άσκοπο έγκλημα εναντίον του προλεταριάτου και των αγροτών – αυτό το μοναδικό γεγονός, λέω, είναι εξαιρετικά σημαντικό. Είναι πράγματι στον τομέα της καταστολής που η Κεντρική Επιτροπή του Μπολσεβίκικου Κόμματος διέπραξε τα πιο σοβαρά λάθη από την αρχή της επανάστασης, λάθη που επρόκειτο να συμβάλουν πιο επικίνδυνα, αφενός στη γραφειοκρατικοποίηση του κόμματος και του κράτους και αφετέρου στον αφοπλισμό των μαζών και ειδικότερα των επαναστατών. Είναι καιρός να αναγνωριστεί αυτό.
Απάντηση στην Τσίλιγκα
Τι μεγαλύτερη αδικία μπορεί να φανταστεί κανείς απέναντι στη ρωσική επανάσταση από το να την κρίνουμε υπό το πρίσμα του σταλινισμού και μόνο; Του σταλινισμού που, είναι αλήθεια, αναδύθηκε από αυτήν, μόνο και μόνο για να τη σκοτώσει, αλλά στη διάρκεια δεκατριών ή δεκαπέντε χρόνων αγώνων, ευνοημένου από την ήττα του σοσιαλισμού στην Ευρώπη και την Ασία! Λέγεται συχνά ότι «το μικρόβιο όλου του σταλινισμού ήταν στον μπολσεβικισμό από την αρχή του». Λοιπόν, δεν έχω καμία αντίρρηση. Μόνο που ο Μπολσεβικισμός περιείχε επίσης πολλά άλλα μικρόβια, μια μάζα άλλων μικροβίων, και όσοι έζησαν τον ενθουσιασμό των πρώτων χρόνων της πρώτης νικηφόρας σοσιαλιστικής επανάστασης οφείλουν να μην το ξεχνούν. Το να κρίνουμε τον ζωντανό άνθρωπο από τα μικρόβια του θανάτου του που αποκαλύπτει η νεκροψία στο πτώμα –και τα οποία μπορεί να κουβαλάει μέσα του από τη γέννησή του– είναι αυτό πολύ λογικό;
«Ό,τι εξακολουθούσε να είναι σοσιαλιστικό και επαναστατικό σε αυτή τη Ρωσία του 1921, βρισκόταν στη βάση», γράφει ο Τσίλιγκα στην Révolution Prolétarienne της 10ης Νοεμβρίου. «Στεκόμενοι απέναντί της, ο Λένιν και ο Τρότσκι, σε συμφωνία με τον Στάλιν, με τον Ζινόβιεφ, τον Καγκάνοβιτς και άλλους, ανταποκρίθηκαν στις επιθυμίες και εξυπηρέτησαν τα συμφέροντα των γραφειοκρατικών στελεχών. Οι εργάτες αγωνίζονταν τότε για το σοσιαλισμό, τη διάλυση του οποίου επιδίωκε ήδη η γραφειοκρατία.».[4] Καταλαβαίνει κανείς, Τσίλιγκα, ότι δεν γνωρίζατε τη Ρωσία εκείνων των ημερών – εξ ου και το μέγεθος του λάθους σας.
Στην πραγματικότητα, μια μικρή άμεση επαφή με το λαό ήταν αρκετή για να πάρει κανείς μια ιδέα για το δράμα που, στην επανάσταση, χώριζε το Κομμουνιστικό Κόμμα (και μαζί του τα απομεινάρια των άλλων επαναστατικών ομάδων) από τις μάζες. Σε καμία στιγμή οι επαναστάτες εργάτες δεν αποτελούσαν περισσότερο από ένα ασήμαντο ποσοστό των ίδιων των μαζών. Το 1920-1921, ό,τι ήταν ενεργητικό, μαχητικό, έστω και λίγο σοσιαλιστικό στον εργατικό πληθυσμό και μεταξύ των προηγμένων στοιχείων στην ύπαιθρο είχε ήδη φύγει από το Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο δεν σταμάτησε, για τέσσερα χρόνια εμφυλίου πολέμου, να επιστρατεύει συνεχώς τους πρόθυμους – μέχρι και τους πιο αμφιταλαντευόμενους. Συνέβησαν πράγματα σαν κι αυτό: ένα εργοστάσιο που αριθμούσε χίλιους εργάτες, έδινε το μισό προσωπικό του στις διάφορες κινητοποιήσεις του κόμματος και κατέληγε να εργάζεται μόνο σε χαμηλή δυναμικότητα με τους πεντακόσιους που είχαν μείνει πίσω για την κοινωνική μάχη, εκατό από αυτούς πρώην καταστηματάρχες... Και επειδή, για να συνεχιστεί η επανάσταση, είναι απαραίτητο να συνεχιστούν οι θυσίες, το κόμμα καταλήγει να έρθει σε σύγκρουση με αυτή τη βάση. Δεν είναι η σύγκρουση της γραφειοκρατίας και των επαναστατών εργατών, είναι η σύγκρουση της οργάνωσης των επαναστατών και των καθυστερημένων, των οπισθοδρομικών, των λιγότερο συνειδητοποιημένων στοιχείων των εργαζόμενων μαζών. Καλυπτόμενη από αυτή τη σύγκρουση και τον κίνδυνο, η γραφειοκρατία αναμφίβολα ισχυροποιείται. Αλλά οι υγιείς αντιστάσεις που συναντά –εννοώ εκείνες που δεν βασίζονται στην αποθάρρυνση ή στο πνεύμα της αντίδρασης– προέρχονται από το εσωτερικό του κόμματος και των άλλων επαναστατικών ομάδων. Είναι μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα που προκύπτει μια σύγκρουση το 1920, όχι μεταξύ της βάσης –που η ίδια είναι ήδη πολύ καθυστερημένη– αλλά μεταξύ των στελεχών των ενεργών αγωνιστών και της γραφειοκρατικής ηγεσίας της Κεντρικής Επιτροπής. Το 1921, όλοι όσοι επιδιώκουν το σοσιαλισμό βρίσκονται μέσα στο κόμμα – ό,τι μένει έξω δεν αξίζει και πολλά για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Η χρονολογία μιλάει από μόνη της: είναι οι μη κομματικοί εργάτες αυτής της εποχής, που εντάσσονται στο κόμμα μέχρι και 2.000.000 το 1924, μετά το θάνατο του Λένιν, που εξασφαλίζουν τη νίκη της γραφειοκρατίας του. Σας διαβεβαιώνω, Τσίλιγκα, ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν σκέφτηκαν ποτέ την Τρίτη Διεθνή. Πολλοί από τους εξεγερμένους της Κροστάνδης τη σκέφτηκαν, αλλά αποτελούσαν αναμφισβήτητα μια ελίτ και, εξαπατημένοι από το ίδιο τους το πάθος, άνοιξαν παρά τη θέλησή τους τις πόρτες σε μια τρομακτική αντεπανάσταση. Η σταθερότητα του Μπολσεβίκικου Κόμματος, από την άλλη πλευρά, όσο άρρωστο κι αν ήταν, καθυστέρησε το Θερμιδόρ κατά πέντε έως δέκα χρόνια.
Ας θυμηθούμε ότι πολλές ανάλογες κινήσεις συνέβησαν την ίδια εποχή. Ο Μαχνό κρατούσε την ύπαιθρο. Η Κόκκινη Σιβηρία βρισκόταν σε πλήρη αναταραχή. Στην περιοχή του Ταμπόφ, ο αγροτικός στρατός του Αντόνοφ αριθμούσε περισσότερους από 50.000 άνδρες, με εξαιρετική οργάνωση. Με επικεφαλής τους δεξιούς σοσιαλεπαναστάτες, απαίτησε και αυτός το τέλος του καθεστώτος καταστολής και της «δικτατορίας των κομισάριων» – ανακήρυξε τη Συντακτική Συνέλευση. Ήταν η αγροτική αντεπανάσταση του πιο αυθεντικού είδους. Ο Τουχατσέφσκι την υπέταξε με δυσκολία το καλοκαίρι του 1921. Για να προσπαθήσουμε να συλλάβουμε ποιες θα ήταν οι συνέπειες μιας χρεοκοπίας του Μπολσεβίκικου Κόμματος την εποχή της Κρονστάνδης, είναι καλό να έχουμε στο μυαλό μας το θέαμα μιας απέραντης πεινασμένης Ρωσίας, στην οποία οι μεταφορές και η βιομηχανία κατέρρεαν, ενώ σχεδόν παντού εμφανιζόταν, υπό ποικίλες μορφές, όχι η Τρίτη Επανάσταση αλλά μια αγροτική Βανδέα.
Μετάφραση: elaliberta.gr
Victor Serge, “A Letter and Some Notes”, New International, τόμος V, τεύχος 2, Φεβρουάριος 1939, σσ. 53–55. Αναδημοσίευση: Marxists Internet Archive, 26 Μαΐου 2021, https://www.marxists.org/archive/serge/1939/02/letter.htm.
Σημειώσεις
[1] [Σ.τ.Μ.:] Βλ. τα κείμενα του Σερζ για την Κρονστάνδη: Βικτόρ Σερζ, «Κρονστάνδη ’21», e la libertà, 30 Δεκέμβριος 2024, https://www.elaliberta.gr/%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%B8%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%AF%CE%B1/%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1/7418-%CE%BA%CF%81%CE%BF%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CE%B7-%E2%80%9921.
[2] [Σ.τ.Μ.:] Ante Ciliga, «Η εξέγερση της Κρονστάνδης», e la libertà,1 Ιανουαρίου 2025, https://www.elaliberta.gr/lenin-100-years/9911-%CE%B7-%CE%B5%CE%BE%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CF%81%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CF%81%CE%BF%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CE%B7%CF%82.
[3] Καθώς ορισμένες από τις επιθέσεις στις οποίες αναφέρομαι προέρχονται από τον αναρχικό Τύπο, επιτρέψτε μου να παρακαλέσω να διευκρινίσω εδώ τη σκέψη μου με ένα πρόσφατο παράδειγμα: Αφού οι σύντροφοι του POUM και της CNT διώχθηκαν και δολοφονήθηκαν ατιμώρητα στην ισπανική δημοκρατία, ενώ η CNT συμμετείχε με διάφορες ιδιότητες σε μια αστική κυβέρνηση, η CNT φέρει προφανώς μερίδιο της πολιτικής ευθύνης για αυτά τα εγκλήματα κατά του εργατικού κινήματος, αν και θα ήταν άδικο να καταστήσουμε τους ηγέτες της προσωπικά υπεύθυνους γι’ αυτά.
[4] Ο Καγκάνοβιτς δεν υπήρχε σχεδόν ακόμα το 1921. Ο Στάλιν παρέμεινε στο παρασκήνιο. Δεν μου αρέσει να βλέπω, κάτω από την πένα ενός τόσο τίμιου συγγραφέα όπως ο Τσίλιγκα, αυτή τη συσσώρευση ονομάτων που ανήκουν σε διαφορετικές φάσεις της ιστορίας.