Αναδημοσίευση από το Περιοδικό «Τέσσερα»

Ilya Budraitskis

Ρωσία: Τί αποαποικιοποίηση θέλουμε;

ΤΠΤ – «4»: Αποικιοκρατία, ιμπεριαλισμός, εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες, έχουν πάρει μια ιδιαίτερη επικαιρότητα. Και όχι μόνο για τους λαούς που αγωνίζονται κατά της αποικιοκρατίας. Ακόμα και για τους λαούς των ιμπεριαλιστικών χωρών. Ο Ιλύα Μπουντράιτσκις εξετάζει εδώ την έννοια της «αποαποικιοποίησης» και τη χρήση της στο πλαίσιο της Ρωσίας -για τους από τα κάτω, αλλά και τους από τα πάνω, όπως το έδειξε και η εισβολή στην Ουκρανία. Και, καθώς ακόμα και η αποαποικιοποίηση μπορεί να γίνει όπλο αποικιοκρατίας, το πρόγραμμα για «αποαποικιοποίηση» μπορεί να προσκρούσει σε σοβαρά εμπόδια… [Το πρωτότυπο κείμενο δημοσιεύτηκε στα ρωσικά στο Doxa, 26/1/2023, και μια αγγλική του μετάφραση στο Russia.Post, 1/22023]

Το αίτημα για «αποποικιοποίηση» συνεπάγεται μια ριζική αναθεώρηση του συνολικού σχεδίου για το σύγχρονο ρωσικό κράτος, το οποίο διεκδικεί ανοιχτά εδάφη χωρών που κάποτε αποτελούσαν μέρος της αυτοκρατορίας. Η αναθεώρηση αυτού του σχεδίου δεν αφορά μόνο την εξωτερική πολιτική, αλλά και την εσωτερική δομή της Ρωσικής Ομοσπονδίας – ένα άκρως συγκεντρωτικό κράτος, το οποίο καταστέλλει αυστηρά κάθε στοιχείο περιφερειακής αυτονομίας.

Πραγματική αλλαγή είναι δυνατή μόνο αν η «αποαποικιοποίηση» γίνει μια διαδικασία επανεπεξεργασίας από τους Ρώσους της ίδιας τους της ταυτότητας, του παρελθόντος και του παρόντος τους, τα αυτοκρατορικά και σοβινιστικά θεμέλια της οποίας οδήγησαν σε μεγάλο βαθμό στον σημερινό πόλεμο. Ωστόσο ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα «αποαποικιοποίησης» μπορεί να είναι συνεκτικό μόνο στο βαθμό που αντιμετωπίζει τα ακόλουθα ερωτήματα: Ποιος θα προβεί σε «αποαποικιοποίηση»; Τι θα έπρεπε να κάνει πιο συγκεκριμένα; Και γιατί χρησιμοποιούμε αυτή την έννοια και ποια καθολική (δηλαδή μη συνδεόμενη αποκλειστικά με τη Ρωσία) σημασία μπορεί να έχει; Με άλλα λόγια, ποιός θα «αποαποικιοποιήσει» ποιόν;

Η «αποαποικιοποίηση» ως γεωπολιτική

Σε όρους της θεωρίας διεθνών σχέσεων, «αποαποικιοποίηση» είναι η διαδικασία με την οποία οι πρώην αποικίες μετατρέπονται σε νέα κράτη, «μετα-αποικιακά», αποκτώντας νομική, οικονομική και πολιτιστική ανεξαρτησία από την πρώην μητρόπολη, με την κατάρρευση της αποικιακής της αυτοκρατορικής δύναμης. Το τέλος της αποικιοκρατίας δεν ήταν ποτέ αυτόματη διαδικασία: προκλήθηκε είτε από την άνοδο των απελευθερωτικών κινημάτων (βρετανική και γαλλική αποικιοκρατία) είτε από στρατιωτική ήττα (αυστροουγγρική και οθωμανική αυτοκρατορία), και σε πολλές περιπτώσεις ήταν ένας σύνθετος συνδυασμός και των δύο.

Καθώς η ιδεολογία των διάφορων ελίτ διαμορφώνεται σε όρους αυτοκρατορικής επιρροής, αυτό που αυτές βλέπουν στην αποαποικιοποίηση είναι απλώς ένα όπλο στα χέρια γεωπολιτικών ανταγωνιστών και τις ίδιες τις αποικίες που απελευθερώνονται τις θεωρούν απλώς ως έναν πόρο, είτε για να περιοριστεί η επιρροή των τέως μητροπόλεών τους είτε, αντίστροφα, ως νομιμοποιημένη ζώνη δικών τους πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα τέτοιων αντιλήψεων, δυνητικά πολύ επικίνδυνων: είναι η περίπτωση του Χίτλερ απέναντι στην Πολωνία ως «τεχνητού κράτους» κατά τη δεκαετία του ‘30, είναι η περίπτωση της Γαλλίας σε σχέση με την επώδυνη διαδικασία ανεξαρτητοποίησης της Αλγερίας κατά τη δεκαετία του 1960, και το ίδιο συμβαίνει έως και σήμερα με τα «νεο-οθωμανικά» κίνητρα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια.

Με αυτή την έννοια, ο ρωσικός ρεβανσισμός, που θεωρεί την ανάδυση των νέων μετασοβιετικών κρατών ως «γεωπολιτική καταστροφή», δεν αποτελεί εξαίρεση^[1]. Η ιδιαιτερότητά του, ωστόσο, βρίσκεται στο ότι το Κρεμλίνο έχει οικοδομήσει μια ολόκληρη θεωρία που ανάγει την αποαποικιοποίηση σε αποκλειστική αναμέτρηση δυνάμεων μεταξύ αντίπαλων αυτοκρατοριών [ιμπεριαλισμών] – της Ρωσίας και της Αμερικής («η συλλογική Δύση»).

Οι δημόσιες ομιλίες του Πούτιν^[2] δείχνουν ξεκάθαρα αυτή την ιστορική ακολουθία: Οι μπολσεβίκοι «δημιούργησαν» την Ουκρανία και επέτρεψαν σε πρώην «ιστορικά εδάφη» της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, όπως τα κράτη της Βαλτικής, να αποσχιστούν, καθώς η κρατική ισχύς της είχε μειωθεί μετά τις απώλειες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το ίδιο συνέβη και μετά από την ήττα στον Ψυχρό Πόλεμο, καθώς τότε, μετά το 1991, η «ιστορική Ρωσία» έχασε τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες της. Έχοντας χάσει εδάφη, η Ρωσία έχασε επίσης μέρος από την «κυριαρχίας» της, η οποία συλλαμβάνεται ως το σύνολο της συγκεντρωμένης εξουσίας στο εσωτερικό της χώρας. Έτσι, κάθε επέκταση των συνόρων σημαίνει εδραίωση της εξουσίας (τόσο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής), ενώ κάθε συρρίκνωσή τους σημαίνει αποδυνάμωση της εξουσίας. Και, καθώς ένας κόσμος που βασίζεται σε διαρκή αγώνα επιβίωσης δεν ανέχεται τα κενά, η μια αποικιακή δύναμη είναι πάντα έτοιμη να πάρει τη θέση της άλλης.

Πρόκειται για μια απολογία της αποκιοκρατίας, που όμως παραδόξως παραπέμπει σε ένα περίεργο πρόγραμμα «αποαποικιοποίησης» για μια νέα μοιρασιά του κόσμου. Καθώς ο Πούτιν βλέπει το διεθνές δίκαιο ως αποκλειστικά έναν πυλώνα στήριξης της δυτικής αποικιοκρατικής δύναμης της Δύσης, έτσι βλέπει και την παραβίαση του δικαίου αυτού ως μια απελευθερωτική πράξη, ως «ενίσχυση κυριαρχίας». Έτσι και η εισβολή στην Ουκρανία μπορεί να παρουσιαστεί ως η αρχή μιας νέας «αποαποικιοποίησης», καλώντας την Ασία, την Αφρική, ακόμα και την (υποδουλωμένη στους «Αγγλοσάξωνες») Ευρώπη, να την συνεχίσουν.

Το σημαντικό σε ένα τέτοιο υπόδειγμα είναι ότι δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην αποικιοκρατία (την άμεση κυριαρχία από μια μητρόπολη) και στη νεο-αποικιοκρατία (την de facto εξάρτηση τυπικά ανεξάρτητων κρατών), γιατί σύμφωνα με τη λογική αυτή κάποιες χώρες θα επιβάλλουν πάντα τη θέλησή τους σε άλλες. Αυτός είναι υποτίθεται ο αληθινός, σχεδόν «φυσικός», νόμος των διεθνών σχέσεων. Και το μόνο ερώτημα που τίθεται είναι αν θα υπάρχει μία αποικιοκρατική δύναμη στον κόσμο ή πολλές.

Δεδομένου ότι, για τον Πούτιν, τα οικουμενικά δικαιώματα και οι καθολικές έννοιες δεν είναι παρά μόνο μια μορφή της αποικιοκρατικής εξουσίας, έτσι η «αποαποικιοποίηση» είναι ταυτόχρονα και ένας επεκτατικός επανορισμός της ίδιας της έννοιας της αποικιοκρατίας. Μια τέτοια «αποαποικιοποίηση» σημαίνει, έτσι, ότι η αποικιοκρατία, απελευθερωμένη από το κέντρο της Δύσης, θα πάψει να είναι ένα απόλυτο κακό και θα γίνει, όπως πάντα ήταν, ένα ουδέτερο χαρακτηριστικό της ζωής.

Η επίθεση αυτή στην οικουμενικότητα θυμίζει εντυπωσιακά το πρόγραμμα «αποαποικιοποίησης» ως «επιστημολογικής ανυπακοής» που προτείνουν ορισμένοι σύγχρονοι θεωρητικοί της αποαποικιοκρατίας – για παράδειγμα ο Walter Mignolo. Ο Μινιόλο πιστεύει πως η διαίρεση του κόσμου σε «κράτη-πολιτισμούς», όπως η Κίνα, η Ρωσία και η Ινδία, θα οδηγούσε σε χειραφέτηση από τη δυτική οικουμενικότητα στις τέχνες και στις κοινωνικές επιστήμες^[3]. Μια τέτοια διάσπαση του κόσμου θα πρόσφερε μια «ποικιλομορφία» (ένα «pluriversum»: όρος που επινοήθηκε από τον συντηρητικό Carl Schmitt) αξιών και πολιτικών συστημάτων. Για τον Μινιόλο, η αποσύνδεση της γνώσης από το δυτικό οικουμενισμό επίσης συνεπάγεται αναθεώρηση και όλου του πολιτικού του φορτίου, όπως η δημοκρατία και τα πολιτικά δικαιώματα ή και το δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθεση. Αντί για ανεξάρτητα εθνικά κράτη, που ουσιαστικά απλώς αναπαράγουν το δυτικό πολιτικό μοντέλο, αυτό που χρειάζεται, σύμφωνα με τον Μινιόλο, είναι η μετάβαση προς αυτάρκεις «πολιτισμούς».

Αυτή η εκδοχή «αποαποικιοποίησης», που βλέπει κάθε οικουμενικότητα ως επινόηση της Δύσης, συγκλίνει όχι μόνο με τη συντηρητική σκέψη της περίφημης «Σύγκρουσης Πολιτισμών» του Huntington, αλλά και με την πολιτικοστρατιωτική πρακτική της Ρωσίας του Πούτιν. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι ο Πούτιν χρησιμοποιεί μια ρητορική «αποαποικιοποίησης», για να δικαιολογήσει την ανοιχτά αποικιοκρατική του στρατιωτική επίθεση, δείχνει σαφώς τα εννοιολογικά προβλήματα που ενέχει το ίδιο το «αποαποικιοκρατικό» πλαίσιο.

Εντωμεταξύ, το σύνθημα για «αποαποικιοποίηση της Ρωσίας» μετατράπηκε γρήγορα και σε προπαγανδιστικό εργαλείο της Δύσης, κατά τους τελευταίους μήνες. Για παράδειγμα, στις σελίδες του The Atlantic, ο Casey Michel, υποστηρίζει πως η Δύση πρέπει να ολοκληρώσει το έργο που ξεκίνησε το 1991 […] και να αποαποικιοποιήσει πλήρως τη Ρωσία^[4].

Όπως και πριν από έναν αιώνα, η «αυτοδιάθεση των λαών» χρησιμοποιήθηκε από τις αυτοκρατορίες που είχαν νικήσει ενάντια σε όσες ηττήθηκαν κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έτσι και τώρα η «αποαποικιοποίηση» θεωρείται από ορισμένους αμερικανούς πολιτικούς ως ένα πρόγραμμα για να τιμωρηθεί η Ρωσία μετά την αναπόφευκτη ήττα της στην Ουκρανία. Είναι δύσκολο να μην παρατηρήσει κανείς ότι, ζητώντας την «αποαποικιοποίηση» ενός εχθρού, η Δύση αγγίζει τελικά και τη δική της υποτροπή σε αποικιοκρατισμό.

Χάνοντας τη σύνδεσή της με κάποια κοινωνική ουσία χειραφέτησης (χάνοντας δηλαδή το οικουμενικό της νόημα), η «αποαποικιοποίηση» γίνεται έτσι γεωπολιτικό όπλο και κινδυνεύει να χάσει, επομένως, και κάθε συγκεκριμένο νόημα. Κάτι ανάλογο έχει ήδη γίνει με την «αποναζιστικοποίηση» -μια έννοια που έχει σήμερα ήδη εξαφανιστεί σχεδόν πλήρως από τη ρωσική προπαγάνδα. Μπορεί άραγε να φανταστεί κανείς κάτι πιο εκφραστικό της ουσίας της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατικής συνείδησης από την εργαλειοποίηση του αντιαποικιοκρατικού αγώνα;

Η «αποαποικιοποίηση» ως πολιτικό πρόγραμμα

Τόσο η άνευ όρων υποστήριξη του δικαιώματος της Ουκρανίας να αντισταθεί στη ρωσική επίθεση όσο και ο αγώνας για το μέλλον της Ρωσίας ως δημοκρατικής ομοσπονδίας (ή συνομοσπονδίας) απαιτούν μια σαφή κατανόηση του ότι η αποαποικιοποίηση αποτελεί διανοητικό και πολιτικό πρόγραμμα που εξορισμού δεν μπορεί να επιβληθεί από τα έξω. Η αποαποικιοποίηση δεν μπορεί να περιορίζεται στη δημιουργία ξεχωριστών κρατών ή αυτόνομων περιοχών, γιατί περιλαμβάνει την απελευθέρωση από το ίδιο το πλαίσιο αντίληψης και ταυτότητας του εαυτού που δημιούργησε η αυτοκρατορική εξουσία. Για να μπορέσει να έχει πραγματικά οικουμενική αξία, η αποαποικιοποίηση πρέπει να είναι το έργο των ίδιων των αποικιοκρατούμενων λαών, αλλά και των κληρονόμων των αποικιοκρατών.

Εάν ο αποικιοκρατικός οικουμενισμός βασίστηκε στη διατύπωση του αποικιοκράτη ως αφηρημένου «προσώπου», η αποαποικιοποίηση δεν μπορεί να αναχθεί σε μια απλή άρνηση του «προσώπου» αυτού, στο όνομα ιδιαίτερων «πολιτισμών» και απομονωμένων κοινοτήτων, με αμοιβαία αδιαπέραστες «αξίες». Αντίθετα, η αποαποικιοποίηση πρέπει να θεμελιωθεί σε έναν επανορισμό της οικουμενικότητας. Είναι αναγκαίο να σταματήσουμε να κατανοούμε το «οικουμενικό» ως κρατικό ή ως παγκόσμια αγορά, γιατί τόσο η αγορά όσο και το κράτος, την ώρα που διακηρύσσουν οικουμενικά «δικαιώματα», στην πραγματικότητα παράγουν συνεχώς ιεραρχίες και προνόμια. Το κύριο πρόβλημα είναι ότι ένας τέτοιος αποικιοκρατικός οικουμενισμός αναπαράγεται σχεδόν ασυνείδητα και δεν περιορίζεται σε ιδεολογικές κατασκευές που επιβάλλονται από τα πάνω.

Η ρωσική αυτοκρατορική συνείδηση, όπως και κάθε άλλη αυτοκρατορική συνείδηση, υποθέτει πως ο σχηματισμός του σύγχρονου κράτους και των στοιχείων του ήταν ιστορικά δικαιολογημένα. «Καθολικό», «πανανθρώπινο» (ή, στη σοβιετική περίοδο, «διεθνικό») επικαλύπτονται πλήρως από το «ρωσικό», ως σταθερές. Το αίτημα για αποαποικιοποίηση και για ριζική αναθεώρηση της συνείδησης αυτής σήμερα συνδέεται άμεσα με το πολιτικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκε το ρωσικό κράτος μετά την έναρξη της εισβολής στην Ουκρανία.

Η αποαποικιοποίηση του παρελθόντος -και, άρα, και του παρόντος- πρέπει να συνοδευτεί με μια αναθεώρηση της άποψης για την ιστορία ενός λαού, ως της διάπλασής του από ένα κράτος μέσα από άπειρους μετασχηματισμούς τμημάτων του σε ένα σύνολο. Η ιστορία της Ρωσίας, ξεκινώντας από τον Νικολάι Καραμζίν, παρουσιάζεται με αυτό τον τρόπο: το κράτος έδωσε «μορφή» στην κοινωνία και αυτό επέτρεψε στο λαό να εμφανιστεί στο ιστορικό προσκήνιο. Από τον 19ο αιώνα, και για το μεγαλύτερο τμήμα της σοβιετικής περιόδου, το κράτος παρουσιάστηκε ως μια ορθολογική δύναμη που «συγκέντρωνε» τα εδάφη και τα προστάτευε από τους εξωτερικούς εχθρούς.

Κατά το πρότυπο αυτό, η ύπαρξη του λαού, όπως και η διαμόρφωση της συνείδησής του, ήταν εφικτή μόνο μέσα από ένα συγκεντρωτικό κράτος, όπου ο χρόνος (το μέλλον) ταυτίζεται πλήρως με το χώρο (εδαφική επέκταση). Σε αυτή την απολογητική του κράτους, συγκλίνουν εντυπωσιακά διαφορετικές εκδοχές του, η συντηρητική-μοναρχική, η φιλελεύθερη-προοδευτική και η ιμπεριαλιστική-σταλινική.

Η αντιπαράθεση αυτή κράτους και λαού, ως υποκείμενου και ως αντικείμενου βίας αντίστοιχα, εμφανίζεται για πρώτη φορά στη σλαβόφιλη σκέψη και αναπτύσσεται κατόπιν με την παράδοση narodnik («λαϊκιστών») και με τους ρώσους μαρξιστές των αρχών του 20ου αιώνα, κυρίως με τον ιστορικό Mikhail Pokrovsky. Ο Ποκρόφσκι, στη μελέτη της ρωσικής ιστορίας^[5], έδειξε πόσο το δεσποτικό μοσχοβίτικο κράτος, μέσα από μια τεχνητή συγκεντροποίηση που επέβαλε από τα πάνω η άρχουσα τάξη, καθυστέρησε συστηματικά την κοινωνική ανάπτυξη. Η γενεαλογική αυτή προσέγγιση εντόπιζε τα θεμέλια της κοινωνικής προόδου σε ό,τι είχε ως τότε εκτοπιστεί, υποταχθεί ή καταργηθεί από το κράτος: στη Δημοκρατία του Νόβγκοροντ, στην εκκολαπτόμενη αστική κουλτούρα των ανεξάρτητων ηγεμονιών, στις αγροτικές εξεγέρσεις και στην αντίσταση των «υποταγμένων» λαών. Η επανάσταση, έτσι, αντιπροσώπευε την πλήρη ρήξη με το παλιό κράτος, όχι τη συνέχισή του ή μια «πραγμάτωσή» του σε νέες συνθήκες.

Η αποαποικιοποίηση παραπέμπει έτσι στην ανάγκη να ξαναδημιουργηθεί η χώρα και θέτει το ερώτημα: τί είναι αυτό που μας ενώνει μεταξύ μας, αν δεν είναι το συγκεντρωτικό κράτος και τα στοιχεία του, όπως η ομοιόμορφη εκπαίδευση και η κουλτούρα του ή η ομοιόμορφη γλώσσα; Ο καθένας μας πρέπει να το απαντήσει για λογαριασμό του.

Μετάφραση: ΤΠΤ – «4»

Περιοδικό «Τέσσερα», 8 Φεβρουαρίου 2023, https://tpt4.org/2023/02/08/ρωσία-τί-αποαποικιοποίηση-θέλουμε/

Илья Будрайтскис, «Какая деколонизация нам нужна?», DOXA, 26 Ιανουαρίου 2023, https://doxa.team/articles/decolonise-budraitskis.

Ilya Budraitskis, «What kind of decolonization do we need?», Russia.Post, 1 Φεβρουαρίου 2023, https://russiapost.info/politics/decolonization.

Σημειώσεις

 ^[1] «Путин назвал распад СССР трагедией», Ведомости, 12 Δεκεμβρίου 2021, https://www.vedomosti.ru/politics/news/2021/12/12/900206-raspad-sssr.

^[2] «Заседание Международного дискуссионного клуба “Валдай”», Президент России, 27 Οκτωβρίου 2022, http://kremlin.ru/events/president/news/69695.

^[3] Neil Larsen, “The Jargon of Decoloniality”, Catalyst, τόμος 6, τεύχος, 2 καλοκαίρι 2022, https://catalyst-journal.com/2022/09/the-jargon-of-decoloniality.

^[4] Casey Michel, “Decolonize Russia”, The Atlantic, 27 Μαΐου 2022, https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2022/05/russia-putin-colonization-ukraine-chechnya/639428/.

^[5] Покровский М. Н., Русская история в самом сжатом очерке, διαθέσιμο στο: Покровский Михаил Николаевич, http://pokrovsky.newgod.su/books/russkaya-istoriya-v-samom-szhatom-ocherke/.