Nadir Djermoune

Η δημοκρατία, η συντακτική συνέλευση και η πρόκληση της μετάβασης

Είναι το πολιτικό ζήτημα γύρω απ’ το οποίο αρθρώνονται τώρα οι δράσεις και οι συζητήσεις στο λαϊκό κίνημα διαμαρτυρίας γνωστό ως «Χιράκ». Από τις 22 Φεβρουαρίου 2019, ημερομηνία εμφάνισης του κινήματος που καταλαμβάνει τους δρόμους και τον αλγερινό δημόσιο χώρο, το αίτημα έχει περάσει γρήγορα από την ηθική του διάσταση, την απόρριψη της υποψηφιότητας ενός ηλικιωμένου και άρρωστου προέδρου για την πέμπτη θητεία του, στα πολιτικά ζητήματα που στήριξαν αυτή την υποψηφιότητα και τις συνέπειές της σχετικά με την οργάνωση και τη δημοκρατική άσκηση της αλγερινής κυβέρνησης.

Αυτό που διακυβεύεται είναι ξεκάθαρο, σαφές και ακριβές: αφενός, υπάρχουν οι δυνάμεις που κατέχουν την εξουσία, που ενσαρκώνονται από το στρατιωτικό θεσμικό όργανο και τις κυβερνητικές δομές που άφησε ο πρόεδρος που έφυγε. Απαιτούν τη συνέχεια της δομής της εξουσίας, το σεβασμό των υφιστάμενων θεσμών μέσω της αυστηρής και τυπικής εφαρμογής του ισχύοντος συντάγματος, και ειδικότερα του άρθρου 102. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει μια αντιπολίτευση που απαιτεί μια ρήξη με το σημερινό καθεστώς και τη δέσμευση για τη μετάβαση σε μια νέα πολιτική δομή.

Αλλά αυτή η αντιπολίτευση παραμένει διασκορπισμένη οργανωτικά και με αποκλινουσες αντιλήψεις για την απαιτούμενη «ρήξη» και κατά συνέπεια για το δημοκρατικό μέλλον της χώρας. Υπάρχουν οι δυνάμεις που ζητούν μια μεταβατική κυβέρνηση που θα διοργανώσει τις εκλογές για νέο πρόεδρο και θα ξεκινήσει μεταρρυθμίσεις. Δυνάμεις που μπορούμε να ονομάσουμε «ρεφορμιστικές». Υπάρχουν εκείνοι που απαιτούν μια συντακτική διαδικασία και τη μετάβαση από μια συντακτική συνέλευση σε μια πραγματική δημοκρατική ρήξη και μια νέα δομή εξουσίας. Δυνάμεις που μπορούν να περιγραφούν ως «επαναστατικές». Αυτά είναι τα ερωτήματα που θέτει αυτή η μετάβαση.

Αλλά πριν εξετάσουμε τα ζητήματα που σχετίζονται με αυτή τη μετάβαση, ας επιστρέψουμε στη σημασία αυτής της λαϊκής και ιστορικής κινητοποίησης για την Αλγερία.

Η έννοια του Χιράκ [κινήματος]

Ανεξάρτητα από τα εμπόδια και τις δυσκολίες που μπορεί να μπλοκάρουν την πορεία του, το κίνημα που εμφανίστηκε στις 22 Φεβρουαρίου είναι ένα χωρίς όρια άνοιγμα προς ένα πραγματικό μέλλον και μια δημοκρατική δυνατότητα για την αλγερινή κοινωνία. Μια θεμελιώδης αυθόρμητη συνείδηση έχει ξεπεράσει τα ζήτηματα της ηττοπάθειας που συσσωρεύθηκαν από τα χρόνια που στοιχειώθηκαν από τον εμφύλιο πόλεμο, την αγωνία και τον φόβο ενός σκοτεινού μέλλοντος. Ένας ηφαιστειακός αναβρασμός έχει πετάξει το νεκρό βάρος των συσσωρευμένων ατυχιών. Σε αυτό το λαϊκό κίνημα, η δράση έχει απελευθερωθεί από αυτό που βάραινε πάνω της. Έχει μεταμορφωθεί σε ένα άλμα σε μια κοινότητα, σε μια κοινωνία στην οποία οι διαδηλώσεις μετατρέπονται σε χαρά και γιορτή.

Η δύναμη του κινήματος βρίσκεται σε αριθμιτική και εδαφική και εθνική ανάπτυξη. Υπάρχει σε αυτή τη δύναμη μια βούληση των εξεγερμένων να γίνουν οι κύριοι της ζωής τους και της ιστορίας τους, όχι μόνο όσον αφορά τις πολιτικές αποφάσεις αλλά και στην καθημερινότητά τους. «Μπαλάντ ντιάλνα, ν’ντίρου ραΐνα» λέει ένα από τα βασικά συνθήματα των διαδηλώσεων («Η χώρα είναι δική μας, κάνουμε ό,τι θέλουμε»). Είναι αυτή η δύναμη που παραμένει ο μόνος εγγυητής για ένα καλύτερο μέλλον και ο φρουρός ενάντια σε μια βάρβαρη μετατόπιση ή μια σκοτεινή παλινδρόμηση.

Σε αυτό το κίνημα, οι ήρωες και οι διάνοιες είναι συλλογικές. Το κίνημα δεν έχει μεγάλους ηγέτες ή επίσημους καθοδηγητές. Αλλά οι ηγετικές προσωπικότητες, τόσο οι θεωρητικοί όσο και οι άντρες και οι γυναίκες στη δράση, δεν στερούνται ιδιοφυΐας, ευρύτητας ή ικανότητας· όπως αυτή η στρατηγική που ονομάζεται «Σιλμίγια», (ειρηνική), η οποία έχει γίνει μια καλή τεχνική του αγώνα. Τα σώματα και οι φωνές των γυναικών, των ανδρών και των παιδιών μπλοκάρουν τους αστυνομικούς απέναντι σε κάθε προσπάθεια βίας, εισάγοντας μια ορισμένη ηθική διάσταση στην πολιτική αντιπαράθεση, ακόμη και αν η ισχυρή παρουσία κατασταλτικών δυνάμεων συνεχίζει να υπάρχει στους δρόμους του Αλγερίου, προστατεύοντας την «Casa d’El Mouradia» κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων. [«Casa d’El Mouradia» ονομάστηκε κοροϊδευτικά το προεδρικό μέγαρο από την ισπανική σειρά Casa de papel].

Η δύναμη του κινήματος έγκειται επίσης στην ομόφωνη καταγγελία της οργανωμένης κλοπής και της εκτεταμένης διαφθοράς του «συστήματος». «Εντντίτου, μπαλάντ για σερρακίν» («Κλέφτες, μας πήρατε τη χώρα»), λέει ένα άλλο εμβληματικό σύνθημα. Παρόλο που η καταγγελία αυτή εκφράζεται κυρίως σε ηθικό επίπεδο υποστηρίζοντας το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια και την ελευθερία, οι συζητήσεις και οι επικρίσεις κατά τη διάρκεια των πορειών αποκαλύπτουν τις βαθιές πηγές και τις οικονομικές βάσεις αυτής της οργανωμένης κλοπής. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός και η ιδιωτικοποίηση ολόκληρων τομέων προς όλες τις κατευθύνσεις καταγγέλλονται όλο και περισσότερο. Η κυριαρχία στην ιδιοποίηση του πλούτου της χώρας είναι μία από τις διεκδικήσεις που αναδεικύονται από τα συνθήματα. Προκαθορίζει ήδη το περιεχόμενο των συζητήσεων για την έξοδο από την κρίση.

Αυτή η συλλογική και αυθόρμητη δύναμη, ωστόσο, έχει τα όριά της. Το κίνημα δεν μπορεί παρά να γεννήσει τη δική του ηγεσία και να αναδυθεί ως εναλλακτική εξουσία. Αυτή είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβολή μιας επανάστασης ή, ενδεχομένως, για την επαρκή διαπραγμάτευση μιας μεταρρύθμισης του συστήματος. Παρόλο που αυτή η δυνατότητα περιλαμβάνεται στο ίδιο το κίνημα, η ανάδειξή της απαιτεί μια κριτική θεωρητική δράση για να της δώσει ένα νόημα και ένα δημοκρατικό και κοινωνικό μέλλον στο επίπεδο των αιτημάτων της.

Μεταρρύθμιση ή επανάσταση;

Ορισμένες θεωρητικές κριτικές περιορίζονται στο να τονίζουν την απουσία του επαναστατικού χαρακτήρα του κινήματος. Λέγεται ότι είναι ρεφορμιστικό λόγω της κοινωνιολογικής συνιστώσας του –των μεσαίων στρωμάτων και της νεολαίας– ή λόγω της απουσίας ενός πρωτοποριακού κόμματος που θα έφερνε την αναγκαία συνείδηση από έξω. Είναι πολύ εύκολο να χειραγωγηθεί και ακόμα και να βρεθεί στο έλεος συνομωσιών από το εσωτερικό ή το εξωτερικό.

Αυτές οι αναγνώσεις προέρχονται από μια στατική και τυπική λογική. Επειδή, δεν υπάρχει «επαναστατική» κίνηση εξ ορισμού ή ουσίας. Καμιά κατάληξη δεν είναι προβλέψιμη. Η κριτική δεν μπορεί να προχωρήσει με σωτηρία ή καταδίκη a priori.

Συχνά κινούμενα από μια αυθόρμητη συνείδηση, τα κινήματα διαμαρτυρίας αυτού του είδους ξεκινούν πάντα με άμεσες κοινωνικές, πολιτιστικές, οικονομικές ή πολιτικές διεκδικήσεις, χωρίς να αντιμετωπίζουν το ζήτημα της «μεταρρύθμισης» ή της «επανάστασης» του υφιστάμενου συστήματος. Μπορούν να επεκταθούν στον χρόνο και στον χώρο, εάν δεν ικανοποιηθούν τα αιτήματά τους, χωρίς να γίνει ποιοτικό άλμα στην πολιτική. Αυτό συμβαίνει επί του παρόντος με τα gilets jaunes [κίτρινα γυλέκα] στη Γαλλία. Μπορούν να ριζοσπαστικοποιηθούν γρήγορα μόνο για να διαλυθούν αργότερα. Αυτό συνέβη στην περίπτωση της Καβυλίας το 2001. Και μπορούν να κάνουν πολιτικά βήματα και να φτάσουν σε επαναστατικές ανακαλύψεις, χωρίς να προδικάζουν το πεδίο και τη φύση αυτής της επανάστασης. Όπως συνέβη στην Τυνησία το 2011.

Είναι πρωτίστως οι πολιτικές ελίτ και οι πρωτοπορίες οι οποίες, καθοδηγούμενες από μια κριτική συνείδηση, διατυπώνουν τα σχέδιά τους και τις εναλλακτικές τους λύσεις όσον αφορά τη «μεταρρύθμιση» ή την «επανάσταση». Αυτοί οι τύποι είναι απαραίτητες υποθετικές κατασκευές που ξεκινούν είτε από ένα προκαθορισμένο φιλοσοφικό σύστημα είτε από την άμεση επαφή με την πραγματικότητα και από μια ρεαλιστική κριτική της κατάστασης με σκοπό τη μετατροπή της.

Από αυτή την άποψη, το «σύστημα» που τόσο πολύ καταγγέλθηκε από τους Αλγερινούς διαδηλωτές προσπαθεί να διατηρήσει τον εαυτό του ξεκινώντας από τη συνταγματική του μήτρα η οποία του χρησιμεύει ως πολιτικό και ιδεολογικό στήριγμα. Το αίτημα για προσωρινή κυβέρνηση που θα διοργανώσει προεδρικές εκλογές, όπως επισημάνθηκε παραπάνω, βρίσκεται στο έδαφος ενός ριζοσπαστικού ρεφορμισμού. Οι πολιτικές δυνάμεις της αντιπολίτευσης, ουσιαστικά νεοφιλελεύθερες και ολιγαρχικές, απαιτούν μια παρένθεση από το ισχύον σύνταγμα προκειμένου να το επαναφέρουν μόλις εκλεγεί ένας πρόεδρος και στη συνέχεια να το μεταρρυθμίσουν αν χρειαστεί. Απορρίπτουν λοιπόν κάθε επαναστατική ρήξη με αυτό το «σύστημα». Απορρίπτουν το σύνθημα της Συντακτικής Συνέλευσης με διάφορα πρόσχημα, κυρίως τη βραδύτητα της συντακτικής διαδικασίας που θα ανοίξει μια ρωγμή για ένα «ξένο δάκτυλο» ή για την «ισλαμική βαρβαρότητα». Στην πραγματικότητα, αυτή η απόρριψη αποφεύγει κάθε ευρεία και διαφανή συζήτηση με όλες τις συνιστώσες της κοινωνίας σχετικά με το τόσο δυσφημισμένο «σύστημα».

Εδώ βρίσκεται ο επαναστατικός χαρακτήρας του συνθήματος της κυριαρχικής συντακτικής συνέλευσης. Γιατί ανοίγει το δρόμο, κάτω από αυτές τις συνθήκες, για μια ριζική και πραγματικά δημοκρατική αλλαγή του «συστήματος».

Δημοκρατία, μιά διαρκής οικοδόμηση

Άλλες φωνές θεωρούν ότι δεν εξυπηρετεί κάποιον σκοπό η διατύπωση μεταβατικών πολιτικών εναλλακτικών επιλογών, είτε πρόκειται για γενική απεργία είτε για συντακτική συνέλευση, καθώς οι διαδηλωτές δεν έχουν ακόμη διατυπώσει σαφώς ένα πρόγραμμα αμφισβήτησης της σημερινής κοινωνικής τάξης και δεν είναι οργανωμένοι σε εναλλακτική επαναστατική εξουσία. Η στιγμή δεν είναι ευνοϊκή για οποιαδήποτε δημοκρατική ή επαναστατική αλλαγή, μας λένε αυτές οι φωνές. Θα ήταν τότε αναγκαίο να περιμένουμε την κατασκευή αυτού του πρωτοποριακού κόμματος που θα κατευθύνει τις μάζες προς την κατάληψη της εξουσίας. Εν τω μεταξύ, θα πρέπει να βασιστούμε στα αιτήματα: το αίτημα για δημοκρατικές, οικονομικές και συνδικαλιστικές ελευθερίες από ένα de facto καθεστώς. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση, θα πρέπει να ζητήσουμε από τα εκατομμύρια των διαδηλωτών να εγκαταλείψουν τα πολιτικά τους αιτήματα, να σταθούν πίσω από τους μεταρρυθμιστές ή να παραμείνουν έξω από την πραγματική ιστορία που ξεδιπλώνεται μπροστά μας.

Είναι απαραίτητο να εγκαταλείψουμε αυτήν την ταυτολογία. Για να απαλλαγούμε από όλα αυτά, «γιετνάχχα-ου γκαά» όπως απαιτεί το σύνθημα εκατομμυρίων διαδηλωτών, να απαλλαγούμε αποτελεσματικά από αυτά, δηλαδή να απαλλαγούμε από τους κλέφτες, αλλά και από την καταπίεση και την εκμετάλλευση, είναι σίγουρα απαραίτητο να υπάρχουν στην εμπροσθοφυλακή κόμματα που μπορούν να φέρουν αυτή την κρίσιμη συνείδηση. Αλλά το ίδιο το κίνημα μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη δική του πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική χειραφέτηση. Είναι μέσα από τις διαμαρτυρίες που μπορεί να κατασκευαστεί ένα σχέδιο και μαζί του οι δομές που θα το υλοποιήσουν. Δεν είναι η απλή δημιουργία μιας κομματικής οργάνωσης που θα φέρει τη λύση από έξω.

Είναι αυτό το σημείο στο οποίο η έννοια της Συντακτικής Συνέλευσης παίρνει την πλήρη σημασία της. Διότι, επιδιώκοντας έναν επαναπροσδιορισμό της δημοκρατίας, έναν 2ο ή ακόμα και έναν 3ο στη συνέχεια, χρειάζεται μια ευρεία και διαφανή συζήτηση την οποία μπορεί να δομήσει η οργάνωση αυτής της συνέλευσης.

Αλλά η Συντακτική Συνέλευση δεν είναι η απόλυτη λύση. Είναι το σημείο εκκίνησης για μια δημοκρατική λύση, ιδιαίτερα ενόψει αυτής της κρίσης που δημιουργεί το κίνημα. Και η μορφή που θα πάρει αυτή η δημοκρατία, ή αυτή η δεύτερη δημοκρατία, όπως προβλέπει ένα μέρος του κινήματος, δεν ορίζεται a priori. Πρόκειται για ένα οικοδόμημα. Προκαθορίζοντας την εναλλακτική λύση θα πέφταμε ήδη στην παγίδα της Ουτοπίας.

Η δημοκρατία δεν έχει καθολική μορφή έκφρασης. Η σημερινή, με την άνιση έκφρασή της ανάλογα με τη χώρα, είναι μια κληρονομιά των ευρωπαϊκών λαών που εισήχθη τον 18ο και 19ο αιώνα από επαναστατικές διαδικασίες που ονομάζονται «αστικές δημοκρατικές επαναστάσεις», στο πλαίσιο ενός θριαμβεύοντος και αποικιακού καπιταλισμού. Αυτές οι δομές και οι θεσμοί διαχείρισης της πόλης δεν είναι σταθεροί. Εάν αυτή η μορφή δημοκρατικής διαχείρισης μπορεί να θεωρηθεί δεδομένη για όλη την ανθρωπότητα, πρέπει να αλλάξει. Έχει ήδη εξελιχθεί από την περιορισμένη ψηφοφορία στην καθολική ψηφοφορία, από τους λευκούς άνδρες στις γυναίκες και έγχρωμους ανθρώπους, από την αυτοδιάθεση έως τα κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα. Έχει επίσης γνωρίσει άλλες άμεσες αλλά εφήμερες μορφές, όπως εκείνες των «λαϊκών συμβουλίων».

Αλλά οι νέες δομές δεν μπορούν να δημιουργηθούν ex nihilo. Εάν οι άνδρες και οι γυναίκες κάνουν τη δική τους ιστορία, αλλά όχι κάτω από συνθήκες που έχουν επιλέξει, οι Αλγερινοί δημιουργούν τη δική τους ιστορία σε ένα πλαίσιο ενός καθυστερημένου καπιταλισμού που εξαρτάται από έναν άλλο παγκόσμιο καπιταλισμό που βρίσκεται σε κρίση. Είναι επίσης αυτό το πρόβλημα το οποίο η συζήτηση γύρω από μια συστατική συνέλευση θα προσπαθήσει να επιλύσει.

Η τεχνολογική και παραγωγική πραγματικότητα στην οποία εξελίσσεται δεν έχει ξεπεράσει πραγματικά τα μεγάλα προβλήματα και τις αντιφάσεις που εισήγαγε ο καπιταλισμός. Αυτό που είναι καινούριο, είναι η συνειδητοποίηση των δεσμών που υπάρχουν μεταξύ των μέσων επικοινωνίας και της συλλογικής συμπεριφοράς. Μια συνειδητοποίηση που έχει διαμορφωθεί χάρη στην τελειοποίηση της παγκοσμιοποίησης και την επέκταση των μέσων μαζικής ενημέρωσης.

Το πρόβλημα της μεθόδου - μέσω ενός συμπεράσματος

Οι πολιτικές προϋποθέσεις για οποιαδήποτε αλλαγή, ανεξάρτητα από τη μορφή της, ξεκινούν από μια ερώτηση του Γερμανού φιλοσόφου Βάλτερ Μπένγιαμιν σχετικά με τη θέση του έργου τέχνης: «αντί να ρωτήσουμε: ποια είναι η θέση ενός έργου σχετικά με τις σχέσεις παραγωγής της εποχής – είναι σύμφωνη μ’ αυτές, είναι αντιδραστική ή [...] επαναστατική; – στη θέση αυτού του ερωτήματος, ή το λιγότερο πριν απ’ αυτό, θα ήθελα να σας θέσω ένα άλλο. [...] “ποια είναι η θέση του [έργου τέχνης] μέσα σ’ αυτές τις σχέσεις;”»¹ Το ίδιο ερώτημα μπορεί να υπαγορεύει τη συμπεριφορά μας: ποια είναι η θέση της δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο και το σύνθημα της Συντακτικής Συνέλευσης με συγκεκριμένο τρόπο στους σημερινούς συσχετισμούς πολιτικής δύναμης; Αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε με αυτή τη συμβολή.

Μετάφραση: e la libertà

Ο Nadir Djermoune είναι ηγετικό στέλεχος του Parti Socialist des Travailleurs (PST) της Αλγερίας. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε αρχικά στην ιστοσελίδα του PST και αναδημοσιεύτηκε με ελάχιστες αλλαγές στην ιστοσελίδα του γαλλικού NPA (Nouveau Parti Anticapitaliste), απ’ όπου μεταφράστηκε στα αγγλικά για το International Viewpoint.

Το άρθρο στα γαλλικά:

Nadir Djermoune, «Algérie: la démocratie, la Constituante et l’enjeu de la transition», Parti Socialiste des Travailleurs, 27 Απριλίου 2019 και NPA [Nouveau Parti Anticapitaliste], 29 Απριλίου 2019.

Στα αγγλικά:

Nadir Djermoune, «Democracy, the constituent assembly and the challenge of transition», International Viewpoint, 28 Απριλίου 2019.

Σημειώσεις