Ivan Ovsyannikov

Αντίσταση στον πόλεμο και την καταστολή στη Ρωσία του Πούτιν

Συνέντευξη του Ρώσο σοσιαλιστή Ivan Ovsyannikov στον Ashley Smith.

Ρώσοι ακτιβιστές κάλεσαν σε διεθνείς ημέρες διαμαρτυρίας από τις 19 έως τις 24 Ιανουαρίου 2023 ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο του Πούτιν στην Ουκρανία και την πολιτική καταστολή στη Ρωσία. Χιλιάδες Ρώσοι προοδευτικοί, σοσιαλιστές, αναρχικοί και φεμινίστριες έχουν συλληφθεί, εκατοντάδες έχουν φυλακιστεί με μεγάλες ποινές και ένας ανυπολόγιστος αριθμός βρίσκεται υπό παρακολούθηση για την αντίθεσή τους στο καθεστώς. Ο Ashley Smith, μέλος του Tempest, παίρνει συνέντευξη από τον Ρώσο σοσιαλιστή, Ιβάν Οφσιάννικοφ, για τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, την αντίσταση σε αυτόν και την πολιτική καταστολή.

Άσλεϊ Σμιθ: Οι Ρώσοι ακτιβιστές έχουν καλέσει σε διεθνείς ημέρες δράσης από τις 19 έως τις 24 Ιανουαρίου 2023 για να απαιτήσουν την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων που φυλακίζονται από το καθεστώς Πούτιν. Ποιοι είναι κάποιοι από τους φυλακισμένους και γιατί έχουν φυλακιστεί;

Ιβάν Οφσιάννικοφ: Σήμερα υπάρχει περισσότερη πολιτική καταστολή από όσο μπορώ να θυμηθώ. Σύμφωνα με το πρόγραμμα για τα ανθρώπινα δικαιώματα OVD-info, πάνω από 20.000 άνθρωποι συνελήφθησαν σε διαδηλώσεις πέρυσι^[1] (οκτώ φορές περισσότεροι από ό,τι το 2020). Τετρακόσιοι ακτιβιστές κατά του πολέμου αντιμετωπίζουν ποινικές κατηγορίες^[2]. 120 από αυτούς βρίσκονται στη φυλακή ή σε κατ’ οίκον περιορισμό. Επομένως, όταν αναφέρουμε μερικά από τα ονόματα των πολιτικών κρατουμένων, δεν πρόκειται για εξαντλητικό κατάλογο, αλλά μόνο για επιλεγμένα παραδείγματα, που επιλέχθηκαν σε μεγάλο βαθμό τυχαία.

Αυτοί που το Ρωσικό Σοσιαλιστικό Κίνημα (RSM) ανέφερε στο κάλεσμά του για αλληλεγγύη^[3] αντιπροσωπεύουν ένα τμήμα της αριστερής κοινότητας, το οποίο (όπως και η ρωσική κοινωνία των πολιτών στο σύνολό της) καταστρέφεται συστηματικά από τις αρχές. Ο Κιρίλ Ουκράιντσεφ, που συνελήφθη τον Απρίλιο, είναι γνωστός αριστερός βίντεο-μπλόγκερ και ηγέτης του συνδικάτου Kurier, το οποίο υπερασπίζεται τα συμφέροντα μιας από τις πιο επισφαλείς ομάδες εργαζομένων – τους εργαζόμενους στο ντελίβερι.

Ο επίσημος λόγος της σύλληψής του ήταν η συμμετοχή του σε ειρηνικές διαμαρτυρίες εργαζομένων που απαγορεύονταν από τις αρχές. Ο πραγματικός λόγος είναι οι προσπάθειες (ευτυχώς, μέχρι στιγμής ανεπιτυχείς) να καμφθεί η αντίσταση των κούριερ και να σταλεί ένα μήνυμα στο συνδικαλιστικό κίνημα ότι οι απεργίες κατά τη διάρκεια του πολέμου είναι απαράδεκτες.

Ο δημοκράτης σοσιαλιστής Μιχαήλ Λομπάνοφ είναι ίσως ο πιο γνωστός πολιτικός της αντιπολίτευσης που βρίσκεται ακόμη στη Ρωσία. Το 2021, ο Λομπάνοφ –μαθηματικός και συνδικαλιστής ακτιβιστής– έγινε γνωστός με μια σαρωτική νίκη στις εκλογές της Δούμας της Μόσχας (η οποία εκλάπη με σκανδαλώδη νοθεία ψήφων). Πέρυσι, ο Λομπάνοφ οργάνωσε μια εκλογική πλατφόρμα με την ονομασία Nomination, η οποία υποστήριξε αντιπολεμικούς ακτιβιστές των πόλεων κατά τη διάρκεια των δημοτικών εκλογών στην πρωτεύουσα.

Έκτοτε, ο Λομπάνοφ συνελήφθη αρκετές φορές για τη στάση του, την τελευταία φορά λίγο πριν από το νέο έτος. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη φυλακή, ξυλοκοπήθηκε. Πριν από λίγες ημέρες, ο Λομπάνοφ αφέθηκε ελεύθερος, αλλά φοβόμαστε για την τύχη του. Στο ρωσικό πλαίσιο, αυτές οι συλλήψεις στέλνουν ένα σαφές μήνυμα – «φύγε από τη χώρα, αλλιώς θα πας φυλακή για πολύ καιρό».

Η Αλεξάντρα Σκοτσιλένκο είναι καλλιτέχνης και φεμινίστρια από την Αγία Πετρούπολη, η οποία συνελήφθη την άνοιξη επειδή αντικατέστησε τις ετικέτες τιμών σε καταστήματα με αντιπολεμικά φυλλάδια. Τώρα αντιμετωπίζει μακρά ποινή φυλάκισης για «διασπορά ψευδών πληροφοριών για τον στρατό». Η Σκοτσιλένκο αποτελεί σύμβολο της ειρηνικής διαμαρτυρίας, η οποία στη σημερινή Ρωσία έχει γίνει σχεδόν εξίσου επικίνδυνη με τις μαχητικές ενέργειες, όπως οι εμπρησμοί των γραφείων καταγραφής και κατάταξης του στρατού.

Οι κατηγορούμενοι στη λεγόμενη «υπόθεση Τιούμεν» είναι αρκετοί αναρχικοί που κατηγορούνται από τις αρχές για την προετοιμασία τρομοκρατικών επιθέσεων. Σύμφωνα με τους ανακριτές, οι νέοι επρόκειτο να ανατινάξουν γραφεία στρατιωτικής καταγραφής και κατάταξης, αστυνομικά τμήματα και σιδηροδρομικές γραμμές που μεταφέρουν όπλα στην Ουκρανία. Δεν υπάρχουν πραγματικές αποδείξεις γι’ αυτό, εκτός από μαρτυρίες που αποκτήθηκαν υπό βασανιστήρια^[4]. Η υπόθεση της Τιούμεν είναι ένα μόνο παράδειγμα των κυβερνητικών ενεργειών καταστολής εναντίον νεαρών αναρχικών σε διάφορες πόλεις της χώρας τα τελευταία χρόνια (π.χ. η υπόθεση του Δικτύου^[5], η υπόθεση των εφήβων του Καν^[6] και πολλές άλλες).

Επιλέξαμε να επισημάνουμε αυτές τις περιπτώσεις εν μέρει επειδή είναι πολύ λιγότερα γνωστά στον κόσμο για τους αριστερούς Ρώσους πολιτικούς κρατούμενους από ό,τι για προσωπικότητες όπως ο Αλεξέι Ναβάλνι (για τον οποίο, φυσικά, απαιτούμε επίσης να απελευθερωθεί). Μεταξύ άλλων, ελπίζουμε ότι η πληροφόρηση σχετικά με αυτή την καταστολή θα αναγκάσει τους αριστερούς στο εξωτερικό να πάρουν πιο σθεναρή θέση ενάντια στο καθεστώς του Πούτιν και τον πόλεμό του στην Ουκρανία.

Άσλεϊ Σμιθ: Εσείς ο ίδιος πρόσφατα εγκαταλείψατε τη χώρα για να αποφύγετε τις πολιτικές διώξεις. Ποιες είναι οι συνθήκες για την πολιτική διαφωνία; Πώς κατάφεραν οι άνθρωποι να συνεχίσουν να οργανώνονται υπό αυτές τις συνθήκες;

Ιβάν Οφσιάννικοφ: Θα ήθελα να πω ότι το κίνημα διαμαρτυρίας στη Ρωσία αναπτύσσεται παρά την καταστολή, αλλά, δυστυχώς, αυτό δεν ισχύει. Πριν από τον πόλεμο, η διαμαρτυρία ήταν ήδη εξαιρετικά επικίνδυνη, αλλά οι ακτιβιστές μπορούσαν να αισθάνονται σχετικά ασφαλείς εφόσον δεν παραβίαζαν τους σιωπηλούς κανόνες (οι οποίοι συνεχώς αυστηροποιούνταν). Σήμερα μπορεί να συλληφθεί κάποιος ή να απολυθεί για οποιαδήποτε, ακόμη και συγκαλυμμένη, κριτική στον πόλεμο ή άλλη εκδήλωση μη υπακοής.

Μερικές φορές δεν υπάρχει κανένας πραγματικός λόγος γι’ αυτό. Για παράδειγμα, πολλές φεμινίστριες της Αγίας Πετρούπολης (ιδίως η σύζυγός μου, Βαλέρια) κρατήθηκαν για αρκετές ημέρες ως ύποπτες για «τηλεφωνική τρομοκρατία». Αυτή η κατηγορία ήταν εντελώς επινοημένη από την αστυνομία για να απομονώσει πιθανούς διαδηλωτές την παραμονή σημαντικών επετείων για το καθεστώς. Για παράδειγμα, η Βαλέρια συνελήφθη μερικές ημέρες πριν από τα γενέθλια του Πούτιν.

Ακόμα και στις μη πολιτικές διαμαρτυρίες (για παράδειγμα, για την υπεράσπιση των πλατειών της πόλης ή των εργασιακών δικαιωμάτων), σήμερα οι περισσότερες έχουν τη μορφή εκκλήσεων προς τις αρχές, επειδή έχει καταστεί αδύνατο να βγει κανείς στους δρόμους – ανεξάρτητα από το θέμα ή το σύνθημα. Κάθε πράξη διαφωνίας θα συντριβεί.

Ωστόσο, η αντίσταση συνεχίζεται, αν και δεν έχουμε δει συγκεντρώσεις στους δρόμους τους τελευταίους μήνες. Οι ακτιβιστές κατά του πολέμου λειτουργούν κανάλια Telegram, διανέμουν φυλλάδια, κάνουν γκράφιτι και βοηθούν τους πολιτικούς κρατούμενους. Ορισμένοι συνδικαλιστές συνεχίζουν να οργανώνονται και μάλιστα να πραγματοποιούν συλλογικές δράσεις. Για παράδειγμα, τον Δεκέμβριο, το συνδικάτο Κούριερ πραγματοποίησε μια εντυπωσιακή διαπεριφερειακή απεργία. Μεμονωμένοι παράτολμοι έβαλαν φωτιά σε γραφεία στρατιωτικής καταγραφής και κατάταξης. Κατά τη διάρκεια του περασμένου έτους, υπήρξαν περίπου εκατό τέτοιες περιπτώσεις^[7].

Άσλεϊ Σμιθ: Η ιμπεριαλιστική εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία απέτυχε παταγωδώς. Για να σώσει την κατάσταση ανακάτεψε στρατηγούς, εξαπέλυσε κρατικές τρομοκρατικές επιθέσεις σε πολιτικούς στόχους στην Ουκρανία και προσπάθησε να εδραιώσει την εξουσία του στην ανατολική και νοτιοανατολική Ουκρανία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι θα εξαπολύσει επίθεση, πιθανώς από τη Λευκορωσία, σε μια ακόμη προσπάθεια να καταλάβει τη χώρα. Ποια είναι η στρατηγική του Πούτιν τώρα;

Ιβάν Οφσιάννικοφ: Δεν είμαι στρατιωτικός εμπειρογνώμονας. Επιπλέον, μετά τις 24 Φεβρουαρίου, ο ορθολογισμός του Πούτιν και της παρέας του, η ικανότητά τους να σκέφτονται στρατηγικά, δεν είναι πολύ εμφανής. Παρ’ όλα αυτά, είμαι βέβαιος ότι τους επόμενους μήνες θα δούμε μια νέα κλιμάκωση των εχθροπραξιών, μια νέα σειρά επιθέσεων εναντίον αμάχων και ένα νέο κύμα επιστρατεύσεων στη Ρωσία.

Ο Πούτιν δεν μπορεί να κάνει πίσω. Μια στρατιωτική ήττα θα σήμαινε σχεδόν σίγουρα την κατάρρευση του καθεστώτος του. Η Ουκρανία δεν θα συμφωνήσει ποτέ στην κατάληψη των εδαφών της, και (αν οι δυτικές χώρες την προμηθεύσουν με αρκετά όπλα) έχει όλες τις πιθανότητες να τα κερδίσει πίσω. Ως εκ τούτου, υπάρχει μικρή ελπίδα για οποιαδήποτε υποχώρηση ή παραχώρηση από τον Πούτιν, οι οποίες θα αποτελούσαν προϋποθέσεις για οποιαδήποτε διευθέτηση μέσω διαπραγματεύσεων.

Άσλεϊ Σμιθ: Ο Πούτιν επιστράτευσε πρόσφατα εκατοντάδες χιλιάδες για να ενισχύσει τις δυνάμεις κατοχής του στην Ουκρανία. Τι αντίκτυπο είχε αυτή η επιστράτευση στον κόσμο και στην πολιτική συνείδηση; Θα επιστρατεύσει περισσότερους ανθρώπους είτε για να διατηρήσει την κατοχή είτε για να εξαπολύσει νέα επίθεση; Τι αντίκτυπο θα είχε μια άλλη επιστράτευση στη στάση του κόσμου απέναντι στον πόλεμο;

Ιβάν Οφσιάννικοφ: Όπως είπα, ένα νέο κύμα επιστρατεύσεων θα έρθει σχεδόν σίγουρα. Όσον αφορά τα δημόσια αισθήματα, είναι δύσκολο να μιλήσουμε γι’ αυτά με βεβαιότητα. Οι δημοσκοπήσεις, ιδίως εκείνες που ρωτούν απευθείας τους ανθρώπους για τη στάση τους απέναντι στον πόλεμο, είναι παραπλανητικές. Κατά κανόνα, οι Ρώσοι φοβούνται να μιλήσουν στους ερευνητές για την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» ή τον Πούτιν. Η συντριπτική πλειονότητα αρνείται να επικοινωνήσει με τους ερευνητές, άλλοι αποφεύγουν τα πολιτικά ευαίσθητα θέματα και άλλοι πάλι λένε ψέματα. Μετά την ανακοίνωση της επιστράτευσης, πολλοί νέοι άνδρες απλώς δεν σήκωσαν το τηλέφωνο από έναν άγνωστο αριθμό.

Σύμφωνα με εταιρείες δημοσκοπήσεων ανεξάρτητες από το κράτος, περίπου το 30% των Ρώσων μπορεί να χαρακτηριστεί ως αντίπαλοι του πολέμου και περίπου το 50% ως υποστηρικτές^[8]. Ωστόσο, δεν είναι απολύτως σαφές τι σημαίνουν αυτά τα ποσοστά. Πολλοί που υποστήριξαν τον πόλεμο, λαχταρούν μια πρόωρη ειρήνη με οποιουσδήποτε όρους. Πολλοί από αυτούς που είναι κατά του πολέμου έχουν παραιτηθεί και έχουν σταματήσει να κάνουν οτιδήποτε.

Πιστεύω ότι μετά τον Φεβρουάριο, η ρωσική κοινωνία βρίσκεται σε σοκ, σύγχυση, κατάθλιψη και αποπολιτικοποίηση (την οποία το καθεστώς Πούτιν ενισχύει εδώ και δεκαετίες). Αυτές οι συνθήκες εμποδίζουν την αυτοοργάνωση ακόμη πιο αποτελεσματικά από το φόβο των αντιποίνων.

Η απάντηση της κοινωνίας στην επιστράτευση ήταν όλων των ειδών οι μορφές ατομικού σαμποτάζ. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι εγκατέλειψαν τη χώρα τον Οκτώβριο-Νοέμβριο, οι περισσότεροι σε γειτονικές χώρες όπως η Γεωργία, το Καζακστάν και η Τουρκία που δεν απαιτούσαν βίζα για την είσοδο. Πολλοί από αυτούς που δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα κρύβονται στην ύπαιθρο και έχουν εγκαταλείψει τη διεύθυνση κατοικίας τους για να ζήσουν με φίλους ή γνωστούς.

Όσοι έχουν επιστρατευτεί αρκετά συχνά εξεγείρονται, απαιτώντας καλύτερη υλική υποστήριξη ή επαρκείς περιόδους εκπαίδευσης. Παρόλο που αυτές οι διαμαρτυρίες δεν είναι αντιπολεμικές, είναι πιθανό να υπονομεύσουν την πειθαρχία του στρατού και, υπό ορισμένες συνθήκες, μπορούν να μετατραπούν σε κάτι περισσότερο. Είναι δύσκολο να πούμε κάτι συγκεκριμένο για τον αριθμό των λιποτακτών και των «αρνητών», καθώς μόνο ένα μικρό μέρος αυτών των περιπτώσεων φτάνει στα μέσα ενημέρωσης. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές τέτοιες ιστορίες.

Όλα αυτά μαρτυρούν την ανάπτυξη της πολιτικής συνείδησης; Ειλικρινά, είναι δύσκολο να το πούμε.

Άσλεϊ Σμιθ: Ποιες είναι οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες για τους ανθρώπους στη Ρωσία σήμερα; Αλλάζουν αυτές οι συνθήκες τη συνείδηση των ανθρώπων για τον πόλεμο; Πόσο σταθερή είναι η λαϊκή βάση του Πούτιν;

Ιβάν Οφσιάννικοφ: Οι συνθήκες είναι άσχημες για όλο και περισσότερους ανθρώπους. Ο πληθωρισμός, η έλλειψη ορισμένων εισαγόμενων αγαθών, η αποχώρηση πολλών δυτικών εταιρειών και η γενική ύφεση της ρωσικής οικονομίας λόγω των κυρώσεων έχουν τεράστιο αντίκτυπο. Η κατάσταση είναι ιδιαίτερα δύσκολη για τις οικογένειες των επιστρατευμένων. Έχουν χάσει τα αγαπημένα τους πρόσωπα και τους βιοπαλαιστές τους. Ωστόσο, η επιστράτευση και η μαζική έξοδος των ειδικών ανακούφισε κάπως την κατάσταση στην αγορά εργασίας. Οι θέσεις εργασίας αυξήθηκαν, ιδίως στη στρατιωτική βιομηχανία.

Δεν πιστεύω ότι η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης θα οδηγήσει από μόνη της σε εξέγερση. Οι Ρώσοι προσαρμόζονται καλά στις κρίσεις. Η «πεινασμένη δεκαετία του [19]90», όταν ο πληθυσμός επιβίωνε με πόρους από τη χειροτεχνία και τις εξοχικές κατοικίες, το έδειξε αυτό.

Ωστόσο, με το συνδυασμό των ηττών στο μέτωπο, την αύξηση του αριθμού των νεκρών και τη διάσπαση στην κορυφή του καθεστώτος και μεταξύ των ολιγαρχών, θα μπορούσε να αναπτυχθεί μια επαναστατική κατάσταση. Αυτό ακριβώς συνέβη τη δεκαετία του 1980, όταν ο αντιλαϊκός πόλεμος στο Αφγανιστάν, τα οικονομικά προβλήματα και οι καθυστερημένες μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ οδήγησαν στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ.

Άσλεϊ Σμιθ: Ποιες είναι οι προοπτικές της αντίστασης κατά του Πούτιν τόσο στη Ρωσία όσο και στη Λευκορωσία;

Ιβάν Οφσιάννικοφ: Νομίζω ότι, όπως έχει συμβεί περισσότερες από μία φορές στη ρωσική ιστορία, η στρατιωτική ήττα θα αποτελέσει καταλύτη για την αλλαγή. Αν συμβεί αυτό, η διαδικασία μπορεί να εξελιχθεί σύμφωνα με την κλασική φόρμουλα του Λένιν: η άρχουσα τάξη δεν μπορεί να κυβερνήσει με τον παλιό τρόπο και οι εργαζόμενες τάξεις δεν μπορούν να ζήσουν με τον παλιό τρόπο. Οι διασπάσεις και οι συγκρούσεις μεταξύ των ελίτ θα συνδυαστούν με την άνοδο του κινήματος διαμαρτυρίας και, πιθανότατα, με αυτονομιστικές ενέργειες στις εθνικές δημοκρατίες. Είμαι βέβαιος ότι το καθεστώς του Λουκασένκο θα πέσει την ίδια μέρα που θα κλονιστεί η εξουσία στη Ρωσία.

Άσλεϊ Σμιθ: Ποιες θέσεις πρέπει να υιοθετήσει η διεθνής Αριστερά για τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο της Ρωσίας, το ΝΑΤΟ και την Ουκρανία;

Ιβάν Οφσιάννικοφ: Το ΝΑΤΟ, φυσικά, είναι κακό. Αλλά θα πρέπει να θυμόμαστε ότι σε αυτή την περίπτωση, ο επιτιθέμενος είναι η Ρωσία του Πούτιν και όχι το ΝΑΤΟ. Η διεθνής Αριστερά πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι η νίκη του Πούτιν θα ήταν μια νίκη των ακροδεξιών πολιτικών δυνάμεων και καθεστώτων σε όλο τον κόσμο. Σε αντίθεση με τη γνώμη των «ειρηνιστών» που αντιτίθενται στη στρατιωτική βοήθεια προς την Ουκρανία, η υποχώρηση απέναντι στον επιτιθέμενο θα οδηγούσε στην κανονικοποίηση των εδαφικών κατακτήσεων και σε νέους επιθετικούς πολέμους σε όλο τον κόσμο.

Επιπλέον, η νίκη του Πούτιν θα σήμαινε τη διαιώνιση της δουλείας για τους λαούς της Ουκρανίας, της Ρωσίας, της Λευκορωσίας και άλλων μετασοβιετικών χωρών που βρίσκονται στην τροχιά του ρωσικού ιμπεριαλισμού. Θα διατηρούσε επίσης το βάρβαρο μοντέλο του ολιγαρχικού καπιταλισμού που βασίζεται στην μεγαλύτερη κοινωνική ανισότητα που έχει καταγραφεί, στη διαφθορά και στο εμπόριο υδρογονανθράκων που έχουμε στη Ρωσία.

Αναλύοντας την κατάσταση, η Αριστερά πρέπει να αξιοποιήσει την παράδοση της αντιφασιστικής αλληλεγγύης στον αγώνα ενάντια στην τυραννία. Αυτό σημαίνει ανυποχώρητη υποστήριξη στην Ουκρανία, καθώς και στα απελευθερωτικά κινήματα της Λευκορωσίας και της Ρωσίας.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Ivan Ovsyannikov, “Resisting war and repression in Putin’s Russia”, Tempest, 22 Ιανουαρίου 2023, https://www.tempestmag.org/2023/01/resisting-war-and-repression-in-putins-russia/.

Σημειώσεις

^[1] «Задержания и насилие со стороны представителей власти», ОВД-Инфо, https://data.ovdinfo.org/repressii-v-rossii-v-2022-godu#1.

^[2] «Антивоенное дело. Инфографика уголовного преследования за антивоенную позицию», ОВД-Инфо, https://data.ovdinfo.org/antivoennaya-infografika.

^[3] Russian Socialist Movement, “To remember is to fight!”, Tempest, 5 Ιανουαρίου 2023, https://www.tempestmag.org/2023/01/to-remember-is-to-fight/.

^[4] Павел Васильев, «“После каждого разряда током я должен был кричать, что люблю Путина”. Как устроено пыточное “Тюменское дело”», Медиазона, 18 Νοεμβρίου 2022, https://zona.media/article/2022/11/18/tyumen.

^[5] Andrey Kaganskikh, “‘The Network’: how Russian security services are targeting Russian anarchists and anti-fascists”, openDemocracy, 27 Απριλίου 2018, https://www.opendemocracy.net/en/odr/the-network/.

^[6] Ethan Shone, “Three Russian teenagers face prison on terror charges related to playing video game Minecraft - here’s what happened”, Yorkshire Evening Post, 9 Δεκεμβρίου 2020, https://www.yorkshireeveningpost.co.uk/read-this/three-russian-teenagers-face-prison-on-terror-charges-related-to-playing-video-game-minecraft-heres-what-happened-3062610.

^[7] «Военкомат в огне. Самая полная карта антивоенных поджогов», Медиазона, 13 Οκτωβρίου 2022, https://zona.media/article/2022/10/13/burn-map.

^[8] «Россия: примечательный сдвиг в отношении населения к войне», Eurasianet, 28 Νοεμβρίου 2022, https://russian.eurasianet.org/%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D1%81%D0%B4%D0%B2%D0%B8%D0%B3-%D0%B2-%D0%BE%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8-%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%BA-%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B5.