Εργατικό κίνημα, κινητοποιήσεις και κρατικός καπιταλισμός στη Λευκορωσία, τρία χρόνια μετά
ΠΗΓΗ: https://commons.com.ua
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: elaliberta.gr
Την περασμένη εβδομάδα, δύο ακτιβιστές εργάτες από το διυλιστήριο πετρελαίου Naftan συνελήφθησαν από τη λευκορωσική υπηρεσία ασφαλείας KGB με την κατηγορία της υπονόμευσης της εθνικής ασφάλειας [1]. Οι συλληφθέντες Βόλχα Μπριτίκαβα και Αλιαξάντρ Κουχαρονάκ έχουν ήδη περάσει μικρά χρονικά διαστήματα στη φυλακή επειδή άσκησαν κριτική στην κυβέρνηση Λουκασένκο και συμμετείχαν σε αντικυβερνητικές διαδηλώσεις. Είναι μεταξύ των τελευταίων θυμάτων της συνεχιζόμενης καταστολής κατά των εργατικών οργανώσεων και των ακτιβιστών που συμμετείχαν στις διαδηλώσεις σε όλη τη χώρα πριν από τρία χρόνια, τον Αύγουστο του 2020. Πάνω από 40 μέλη εργατικών οργανώσεων βρίσκονται σήμερα στη Λευκορωσία στη φυλακή [2], δεκάδες άλλοι αναγκάστηκαν να αναζητήσουν καταφύγιο στο εξωτερικό και πολλοί εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν σε καθημερινή βάση διώξεις και απολύσεις που έχουν πολιτικά κίνητρα. Αυτό το κύμα αστυνομικής βίας αποτελεί μια ζοφερή αντίδραση της άρχουσας ελίτ της Λευκορωσίας στη μαζική εργατική αναταραχή που συγκλόνισε τη χώρα πριν από τρία χρόνια, μετά τις αμφισβητούμενες προεδρικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στις 9 Αυγούστου 2020.
Ο Αύγουστος του 2020 σηματοδότησε την κορύφωση των μαζικών διαδηλώσεων που θα μείνουν στην ιστορία ως το μεγαλύτερο γεγονός μαζικής ανυπακοής και σίγουρα ως η πιο θεαματική επίδειξη αστυνομικής βίας στην ιστορία της ανεξάρτητης Λευκορωσίας [3]. Οι διαμαρτυρίες για τις εκλογές του 2020 ξεχώρισαν και από μια ακόμη άποψη: οι οργανώσεις των εργαζομένων συμμετείχαν σε αυτές ως ξεχωριστός συλλογικός φορέας μαζί με άλλες κοινωνικές ομάδες που τόνιζαν τον διακριτό τους ρόλο: γυναίκες, εργαζόμενοι/ες στον τομέα της υγείας, συνταξιούχοι, ειδικοί της πληροφορικής και άλλοι. Η συμμετοχή των εργαζομένων στις μαζικές διαμαρτυρίες για τις εκλογές δεν ήταν κάτι καινούργιο στην κοινωνική ιστορία της Λευκορωσίας, αλλά το 2020 πήρε πρωτοφανή έκταση- ήταν ασυνήθιστη, ωστόσο, σε σύγκριση με τις εκλογικές διαδηλώσεις και τις διαδηλώσεις κατά της διαφθοράς σε άλλες μετασοβιετικές χώρες, συμπεριλαμβανομένων των λεγόμενων "πολύχρωμων επαναστάσεων" στη Γεωργία και την Ουκρανία, καθώς και των διαδηλώσεων κατά του Πούτιν στη Ρωσία [4].
"Πορεία των παρτιζάνων" στο Μινσκ, που οργανώθηκε ως δράση αλληλεγγύης στους απεργούς των εργοστασίων του Μινσκ, Οκτώβριος 2020. Φωτ: TUT.by
Καθώς παρακολουθούσα εκείνα τα φθινοπωρινά γεγονότα στη Λευκορωσία, είχα ήδη ολοκληρώσει τη διατριβή μου σχετικά με το εργατικό κίνημα και την κρατική ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων στη χώρα αυτή [5]. Οι βασικές μου γνώσεις για την κοινωνική ιστορία της Λευκορωσίας μου ενέπνεαν ένα απαισιόδοξο συναίσθημα σχετικά με τις προοπτικές επιτυχίας των διαδηλωτών, όπως τις φαντάζονταν οι πολιτικοί τους ηγέτες. Δεν περίμενα ότι ο Λουκασένκο θα παραιτηθεί, αλλά στο τέλος της πρώτης εβδομάδας των διαδηλώσεων πίστευα ότι υπήρχε η δυνατότητα για μια θετική αλλαγή στη χώρα και ότι αυτή θα μπορούσε να προέλθει από το εργατικό κίνημα [6]. Πράγματι, οι εργαζόμενοι στην BelAZ, την MAZ και σε πολλές άλλες βιομηχανικές επιχειρήσεις κατάφεραν να αυτοοργανωθούν και να αναγκάσουν τα αφεντικά τους και τους τοπικούς πολιτικούς να ακούσουν τα αιτήματά τους, αποθαρρύνοντας για λίγο τις τεράστιες κρατικο-καπιταλιστικές ελίτ.
Σε αντίθεση με τις διαδηλώσεις στους δρόμους, οι εργατικές αναταραχές στους χώρους εργασίας είχαν τη δυνατότητα να αποσπάσουν παραχωρήσεις που αφορούσαν τα δικαιώματα των εργαζομένων και τον γενικότερο εκδημοκρατισμό. Οι εξελίξεις των επόμενων τριών μηνών έδειξαν ότι η απαισιοδοξία μου ήταν δικαιολογημένη και ότι οι ελπίδες ακόμη και για μέτριες προοδευτικές αλλαγές είχαν διαψευστεί [7]. Επιπλέον, η ανελέητη και βίαιη καταστολή της εξέγερσης που διέταξε ο Λουκασένκο και υποστηρίχθηκε από τη Μόσχα άνοιξε το δρόμο για τη συμμετοχή της Λευκορωσίας στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία [8]. Η δεινή θέση των Λευκορώσων εργατών καθορίστηκε όχι μόνο από την κακοήθη μετεξέλιξη του αυταρχικού λαϊκισμού του Λουκασένκο, αλλά και από την αναζωπύρωση του ρωσικού ιμπεριαλισμού.
Ο διαδηλωτής Ρομάν Ζάιτσεφ χτυπήθηκε στο στήθος από χειροβομβίδα κρότου λάμψης
κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων στο Μινσκ, Αύγουστος 2020. Φωτογραφία: Reuters
Ωστόσο, αξίζει να μελετήσουμε αυτές τις εξαιρετικές εβδομάδες και μήνες με σκοπό να προσδιορίσουμε τις αδυναμίες και τη δύναμη των εργαζομένων στην αντιπαράθεση με αυταρχικά καθεστώτα. Πρώτα απ' όλα, ας εξετάσουμε το ίδιο το γεγονός της συμμετοχής των εργαζομένων σε αντικυβερνητικές διαδηλώσεις με ξεχωριστή συλλογική ταυτότητα. Αυτό μπορεί να ακούγεται αντιφατικό, καθώς η προπαγάνδα της Λευκορωσίας παρουσίαζε τους εργαζόμενους ως έναν από τους πυλώνες υποστήριξης του λαϊκισμού του Λουκασένκο. Πράγματι, σε αντίθεση με άλλες μετασοβιετικές χώρες, η Λευκορωσία διατήρησε μια σημαντική βιομηχανική εργατική τάξη συγκεντρωμένη σε κρατικές βιομηχανικές επιχειρήσεις παραγωγής μηχανημάτων και χημικής βιομηχανίας που βρίσκονται στην πρωτεύουσα Μινσκ και σε κάθε περιφερειακό κέντρο. Μια ολόκληρη συνοικία του Μινσκ, η συνοικία Partizanski, φιλοξενεί γιγαντιαίες επιχειρήσεις παραγωγής μηχανημάτων, όπως το εργοστάσιο τρακτέρ του Μινσκ και το εργοστάσιο αυτοκινήτων του Μινσκ. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που οι εργαζόμενοι από αυτές και άλλες επιχειρήσεις έκαναν πορεία κατά μήκος του κεντρικού δρόμου της συνοικίας για να ενωθούν με το πλήθος που διαμαρτυρόταν στην κεντρική πλατεία της πόλης.
Έτσι, η δομική δύναμη της εργατικής τάξης σε μια βιομηχανική χώρα εξηγεί εν μέρει τη δυναμική διαμαρτυρίας. Τι γίνεται με το πνεύμα διαμαρτυρίας και την οργανωτική δύναμη; Εδώ είναι που έρχεται στο προσκήνιο η αντίφαση του λεγόμενου λευκορωσικού μοντέλου μετασοβιετικής ανάπτυξης [9]. Παραδοσιακά, οι εργαζόμενοι αντιδρούσαν ενεργά στην κυβέρνηση, ξεκινώντας με μαζικές διαμαρτυρίες το τελευταίο έτος της σοβιετικής κυριαρχίας. Οι Λευκορώσοι εργάτες βγήκαν στους δρόμους το 1991 για να διαμαρτυρηθούν κατά των αυξήσεων των τιμών και τελικά κατά της κομμουνιστικής γραφειοκρατίας, (διαμαρτυρίες) που είχαν έντονη ομοιότητα με τα γεγονότα του 2020. Η δημοκρατία βρισκόταν στα πρόθυρα του στρατιωτικού νόμου και το κύρος του κομμουνιστικού κόμματος είχε υπονομευθεί.
Μαζική απεργία των εργατών του εργοστασίου τρακτέρ του Μινσκ, Οκτώβριος 2020. Φωτογραφία: από ελεύθερες πηγές
Αυτές οι διαμαρτυρίες γέννησαν ένα ισχυρό μεταρρυθμιστικό κίνημα στο παραδοσιακό συνδικάτο που περιλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος των μετασοβιετικών εργαζομένων, τη Λευκορωσική Ομοσπονδία Συνδικάτων και έφεραν επίσης στη ζωή αρκετά ριζοσπαστικά ανεξάρτητα συνδικάτα. Ο Βόλχα Μπριτίκαβα προέρχεται από αυτή την παράδοση, καθώς είναι ένας από τους ηγέτες του Λευκορωσικού Ανεξάρτητου Συνδικάτου που ιδρύθηκε το 1991 μετά τις απεργίες στα ορυχεία ποτάσας του Σαλιχόρσκ. Αυτά τα αναμορφωμένα και νεοεμφανιζόμενα εργατικά συνδικάτα έδωσαν στην εργατική τάξη της Λευκορωσίας οργανωτικές δυνατότητες και μια εμπειρία αυτοοργάνωσης. Οι εργατικές διαμαρτυρίες ήταν συχνές στη δεκαετία του '90, ακόμη και μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Λουκασένκο το 1994. Μετά από μια τέτοια διαμαρτυρία το 1995, ο νέος πρόεδρος προειδοποίησε: αν ο κόσμος καταλάβει την κεντρική πλατεία, θα έρθουν τανκς. Παραλίγο να συμβεί αυτό το 2020.
Η λαϊκιστική στροφή του Λουκασένκο ήταν εν μέρει μια απάντηση στην απειλή των λαϊκών διαδηλώσεων με κοινωνικά αιτήματα και εν μέρει μια προληπτική επίθεση για να προλάβει την εμφάνιση ανεξάρτητων πολιτικών αντιπάλων. Η απόφασή του να σταματήσει την ιδιωτικοποίηση των κρατικών περιουσιακών στοιχείων ήταν τόσο μια μερική παραχώρηση στην αγωνιστική διάθεση των εργαζομένων όσο και μια προσπάθεια να αποτρέψει τη δημιουργία μιας πολιτικά ανεξάρτητης τάξης μεγάλων καπιταλιστών, γνωστών ως ολιγαρχών στη γειτονική Ρωσία και την Ουκρανία. Η πολιτική στρατηγική του Λουκασένκο ήταν αυτή του Καισαρισμού (Ceasarist rule) , όπως την αντιλαμβάνεται ο Αντόνιο Γκράμσι [10]: ο νέος πρόεδρος οικοδόμησε την εκτελεστική του εξουσία για να παγώσει την ισορροπία των εκκολαπτόμενων ταξικών δυνάμεων, αυτή της νέας αστικής τάξης και του προλεταριάτου που εξακολουθούσε να κατέχει σημαντική δομική και συνεταιριστική δύναμη.
Ο Πρόεδρος της Λευκορωσίας Ολεκσάντρ Λουκασένκο. Φωτογραφία: president.gov.by
Τα συνδικάτα, ωστόσο, παρέμειναν ένας από τους πιο επικίνδυνους αντιπάλους. Ο επικεφαλής της Ομοσπονδίας Συνδικάτων της Λευκορωσίας που περιλαμβάνει τους περισσότερους εργαζόμενους της χώρας, ο Ουλαντζιμίρ Χαντσάρικ, διεκδίκησε την προεδρία το 2001 και έχασε από τον Λουκασένκο σε αμφισβητούμενες εκλογές. Έκτοτε η προεδρική διοίκηση του Λουκασένκo ξεκίνησε μια διπλή επίθεση κατά των συνδικάτων. Επέβαλε ένα έμπιστο πρόσωπο στην κορυφή της Ομοσπονδίας Συνδικάτων και εξέδωσε έκτακτο διάταγμα που εισήγαγε συμβάσεις εργασίας μικρής διάρκειας σε όλες τις βιομηχανίες. Έτσι, η μεγαλύτερη συνδικαλιστική ομοσπονδία έγινε ουσιαστικά παράρτημα της προεδρικής διοίκησης και τα διαφωνούντα συνδικάτα περιθωριοποιήθηκαν νομικά. Οι συμβάσεις εργασίας διάρκειας 1 έως 5 ετών μαζί με μια σειρά από αντίστοιχα έκτακτα διατάγματα εισήγαγαν μια γραφειοκρατικά ελεγχόμενη εργασιακή επισφάλεια που κατέστησε τους εργαζόμενους πλήρως εξαρτημένους από τη διοίκηση. Έτσι, οι εργαζόμενοι κατέληξαν σε ένα σύστημα διευθυντικού δεσποτισμού χειρότερο από εκείνο της Σοβιετικής Ένωσης, αφού στερήθηκαν την απασχόληση και την εργασιακή ασφάλεια. Η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε σύντομα από την ποινικοποίηση της ανεργίας που οδήγησε σε κινητοποιήσεις το 2017 [11] . Το σύστημα των συμβάσεων βραχυχρόνιας διάρκειας εισήχθη τελικά στον νέο Εργατικό Κώδικα λίγο πριν από τις πρόσφατες κινητοποιήσεις μαζί με άλλα μέτρα που υποβαθμίζουν τα δικαιώματα των εργαζομένων.
Ο λαϊκισμός του Λουκασένκο στηρίχθηκε στη διατήρηση των δομικών συνθηκών της εργατικής τάξης, αλλά στην αφαίρεση της πολιτικής εκπροσώπησης των εργαζομένων. Καθώς η Ομοσπονδία Συνδικάτων συνεργάστηκε με την προεδρική διοίκηση, οι διαφωνούσες εργατικές οργανώσεις περιθωριοποιήθηκαν. Η περιθωριοποίηση των αντιπολιτευόμενων συνδικάτων, εν τω μεταξύ, τα ώθησε να στηριχθούν στη διεθνή αλληλεγγύη και στην εξάρτηση από τις δυτικές επιχορηγήσεις. Τα μέλη τους μειώθηκαν κατακόρυφα και έχασαν την πρόσβαση στους χώρους εργασίας στις περισσότερες επιχειρήσεις, με αξιοσημείωτη εξαίρεση το Ανεξάρτητο Συνδικάτο στη χημική βιομηχανία. Ουσιαστικά, τα ανεξάρτητα συνδικάτα μετατράπηκαν σε ΜΚΟ που προωθούν τα εργασιακά δικαιώματα με πολύ περιορισμένη βάση στις μεγάλες επιχειρήσεις. Η πολιτική τους ατζέντα ήταν μια συμμαχία με την πολιτική αντιπολίτευση, αν και ορισμένα διατήρησαν δεσμούς με σοσιαλιστικές ομάδες. Αυτό εξηγεί την αδυναμία των εργαζομένων ως συλλογικού συμμετέχοντος στις διαδηλώσεις του 2020.
Το εργοστάσιο "Grodno Azot" έγινε ένα από τα κέντρα της απεργίας, αλλά οι εργασίες εκεί δεν σταμάτησαν, Λευκορωσία, Οκτώβριος, 2020. Φωτ: TUT.by
Οι περισσότεροι εργαζόμενοι προσήλθαν στις κινητοποιήσεις για τις εκλογές του 2020 ως άτομα και όχι ως μέλη αντίστοιχων εργατικών οργανώσεων. Με εξαίρεση την περίπτωση της Ανεξάρτητης Ένωσης Μεταλλωρύχων, οι περισσότερες εργατικές κινητοποιήσεις στη μηχανουργία συντονίζονταν από αυθόρμητα εμφανιζόμενες απεργιακές επιτροπές με περιορισμένα μέλη μερικών δεκάδων ατόμων [12]. Παρόλο που τα εργασιακά δικαιώματα ήταν παρόντα στην ατζέντα αυτών των απεργιακών επιτροπών, δανείστηκαν τον κατάλογο των πολιτικών αιτημάτων από τους ηγέτες της πολιτικής αντιπολίτευσης που δεν είχαν σχέσεις με το εργατικό κίνημα και ακολουθούσαν μια ιδεολογική στρατηγική λαϊκισμού [13].
Έτσι, η αρχική ώθηση του κύματος της εργατικής κινητοποίησης είχε περιορισμένη βάση. Οι μισές από τις διαμαρτυρίες συνέβησαν τις πρώτες δύο εβδομάδες μετά την έναρξη των κινητοποιήσεων που περιελάμβαναν περίπου 80 επιχειρήσεις σε όλη τη χώρα. Ωστόσο, αφότου έγινε σαφές ότι η Ομοσπονδία Συνδικάτων παρέμενε υπό τον έλεγχο της προεδρικής διοίκησης, οι εργαζόμενοι απειλούνταν με απολύσεις και κρατούνταν μέσα στις επιχειρήσεις, το κύμα υποχώρησε: οι αυθόρμητες στάσεις εργασίας έδωσαν τη θέση τους στην πρακτική Λευκης Απεργίας (work-to-rule) [14] και τελικά συρρικνώθηκαν σε μεμονωμένες συμβολικές πράξεις διαμαρτυρίας [15]. Η γενική απεργία που είχαν εξαγγείλει οι ηγέτες της αντιπολίτευσης στα τέλη Οκτωβρίου δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Σύντομα εξέχοντες εργατικοί ηγέτες κατέληξαν στη φυλακή ή στην εξορία.
Η ήττα του κύματος της εργατικής εξέγερσης και των ευρύτερων δημοκρατικών διαμαρτυριών άνοιξε το δρόμο για τη μετεξέλιξη του λαϊκιστικού μοντέλου του Καισαρισμού του Λουκασένκo σε μια εντελώς αυταρχική διακυβέρνηση που υποστηρίζεται από την αστυνομική βία. Παράλληλα με την ανεπιτυχή προσπάθεια εξισορρόπησης στο εσωτερικό, η γεωπολιτική εξισορρόπηση κατέρρευσε επίσης, καθώς η Λευκορωσία τέθηκε σε ασύμμετρη εξάρτηση από τη Ρωσία και έγινε ουσιαστικά συνένοχος στις ιμπεριαλιστικές της προσπάθειες.
https://commons.com.ua/en/pracya-protesti-ta-derzhavnij-kapitalizm-v-bilorusi/
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] https://peopleandnature.wordpress.com/2023/08/14/belarus-oil-refinery-trade-union-leaders-arrested/
[2] https://www.salidarnast.info/prisoners
[3] https://nec.ro/publication_library/dramaturgy-of-populism-post-electoral-protest-ideologies-in-belarus/
[4] https://www.rosalux.de/en/news/id/43290/workers-struggles-in-ukraine-and-belarus
[5] https://www.etd.ceu.edu/2020/artiukh_volodymyr.htm
[6] https://lefteast.org/partisans-or-workers-belarusian-protest/
[7] https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0391b03c-4694-4b22-9458-62bfb394cb67/download_file?file_format=application/pdf&safe_filename=Artiukh_2021_The_anatomy_of_impatience.pdf&type_of_work=Journal+article
[8] https://www.focaalblog.com/tag/imperialism/
[9] https://www.opendemocracy.net/en/odr/electoral-unrest-under-lukashenkas-tired-rule-in-belarus/
[10] https://brill.com/display/title/33428?language=en
[11] https://www.academia.edu/49983138/The_People_against_State_Populism_Belarusian_Protests_against_the_Social_Parasite_Law_
[12] https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0391b03c-4694-4b22-9458-62bfb394cb67/download_file?file_format=application/pdf&safe_filename=Artiukh_2021_The_anatomy_of_impatience.pdf&type_of_work=Journal+article
[13] https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0391b03c-4694-4b22-9458-62bfb394cb67/download_file?file_format=application/pdf&safe_filename=Artiukh_2021_The_anatomy_of_impatience.pdf&type_of_work=Journal+article
[14] https://en.wikipedia.org/wiki/Work-to-rule
[15] https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0391b03c-4694-4b22-9458-62bfb394cb67/download_file?file_format=application/pdf&safe_filename=Artiukh_2021_The_anatomy_of_impatience.pdf&type_of_work=Journal+article
