Το Χάρκοβο την περίοδο της γερμανικής κατοχής, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Τα γεγονότα στην Ουκρανία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έχουν επανέλθει σε μεγάλο βαθμό στην ανάλυση και τον σχολιασμό μετά την έναρξη του ρωσο-ουκρανικού πολέμου το 2014. Το Κρεμλίνο έχει αναβιώσει σταλινικές αφηγήσεις που στιγματίζουν σχεδόν κάθε έκφραση της επιθυμίας της Ουκρανίας για περισσότερη ελευθερία και ανεξαρτησία ως συνδεόμενη με φασίστες της εποχής του πολέμου. Στο εσωτερικό της Ουκρανίας οι ακροδεξιοί εθνικιστές έχουν δώσει μεγάλη προβολή στον εθνικισμό της εποχής του πολέμου, ιδίως στον Στεπάν Μπαντέρα ηγέτη μιας πτέρυγας της Οργάνωσης Ουκρανών Εθνικιστών (OUN / Organisation of Ukrainian Nationalists).
Παρ’ όλα αυτά, τα πραγματικά γεγονότα στην Ουκρανία (και την Ανατολική Ευρώπη) κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι γενικά ελάχιστα γνωστά και συχνά παρεξηγημένα, παρόλο που εδώ ο πόλεμος διήρκεσε περισσότερο και προκάλεσε καταστροφές πρωτοφανούς κλίμακας. Εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους ή έγιναν σκλάβοι εργάτες. Σε ορισμένες περιοχές η αντίσταση στον Χίτλερ και τον Στάλιν διήρκεσε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950.
Για να συμβάλει στην αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος αναδημοσιεύεται παρακάτω ένα άρθρο του κορυφαίου Ουκρανού μελετητή Bohdan Krawchenko πρώην διευθυντή του Καναδικού Ινστιτούτου Ουκρανικών Σπουδών. Ο Krawchenko ήταν ακτιβιστής της συλλογικότητας των εμιγκρέδων Ουκρανών σοσιαλιστών που εξέδωσαν το Meta και το Dialoh. Το άρθρο αυτό αποτέλεσε μέρος του βιβλίου του Κοινωνική αλλαγή και εθνική συνείδηση στην Ουκρανία του εικοστού αιώνα [Social Change and National Consciousness in Twentieth-Century Ukraine (1985)] και πρωτοεκδόθηκε στο ουκρανικό φοιτητικό περιοδικό Svichado London, τεύχος 4, 1985.
Bohdan Krawchenko
Η Ουκρανία στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο
Η Ουκρανία μόλις είχε αρχίσει να ανακάμπτει από τα τραύματα της δεκαετίας του 1930, όταν βυθίστηκε στο καζάνι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν η μεγαλύτερη σοβιετική δημοκρατία την οποία κατέλαβαν πλήρως οι Γερμανοί και την κράτησαν περισσότερο από όσο κράτησαν τα τμήματα της Ρωσίας που κατάφεραν να καταλάβουν. Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης σκοτώθηκαν 6,8 εκατομμύρια άνθρωποι, εκ των οποίων 600.000 ήταν Εβραίοι και 1,4 εκατομμύρια στρατιώτες που είτε έπεσαν στο μέτωπο είτε πέθαναν ως αιχμάλωτοι πολέμου. Επιπλέον, πάνω από δύο εκατομμύρια πολίτες της Δημοκρατίας στάλθηκαν στη Γερμανία ως «σκλάβοι εργάτες». Μέχρι το 1944, όταν τα γερμανικά στρατεύματα απομακρύνθηκαν από το σοβιετικό ουκρανικό έδαφος, η δημοκρατία ήταν κυριολεκτικά ερείπια. Πάνω από 700 πόλεις και κωμοπόλεις καταστράφηκαν – το 42% όλων των αστικών οικισμών. Οι άμεσες υλικές ζημιές ανήλθαν σε 285 δισεκατομμύρια ρούβλια (σε τιμές 1941) ή πάνω από το 40% των απωλειών της ΕΣΣΔ. Αλλά το πραγματικό κόστος του πολέμου για την Ουκρανική Δημοκρατία (ζημιές, πολεμική προσπάθεια, αγαθά που επιτάχθηκαν από τους Γερμανούς κ.λπ.) εκτιμάται στο αστρονομικό ποσό του ενός τρισεκατομμυρίου διακοσίων δισεκατομμυρίων ρουβλίων (σε τιμές 1941).
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ανέφερε ο Έντγκαρ Σνόου κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του στην Ουκρανία το 1945, «τον οποίο κάποιοι έχουν την τάση να αποκαλούν “ρωσικό θρίαμβο”, ήταν, στην πραγματικότητα και, με πολλούς καταστροφικούς τρόπους, πρώτα απ’ όλα ένας ουκρανικός πόλεμος. Καμία ευρωπαϊκή χώρα δεν υπέστη βαθύτερες πληγές στις πόλεις της, στις βιομηχανίες της, στα χωράφια της και στους ανθρώπους της». Παρά το φοβερό βάρος που επωμίστηκε η Ουκρανία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αυτή η περίοδος της ιστορίας της Ουκρανίας παραμένει σκοτεινή. Εδώ μπορούμε μόνο να συνοψίσουμε τις σημαντικότερες εξελίξεις στη σοβιετική Ουκρανία και να υποδείξουμε τον αντίκτυπό τους στην εθνική συνείδηση.
Η γερμανική προέλαση στην Ουκρανία ήταν ταχεία και θεαματική. Η εισβολή ξεκίνησε στις 22 Ιουνίου 1941 και στις 29 Αυγούστου το Χάρκοβο, που βρίσκεται στα ανατολικά σύνορα της Ουκρανίας με τη Ρωσία, είχε καταληφθεί. Η ταχεία ήττα των σοβιετικών στρατευμάτων μπορεί να γίνει κατανοητή ως φυσική συνέπεια των πολλών αδυναμιών του καθεστώτος του Στάλιν. Το χαμηλό ηθικό των στρατευμάτων, η μείωση των έμπειρων διοικητών κατά τις εκκαθαρίσεις και μια στρατιωτική οργάνωση τόσο γραφειοκρατική και άκαμπτη όσο και σε καιρό ειρήνης αποδιοργάνωσαν τη σοβιετική προσπάθεια.
Ουκρανή δίνει νερό σε Σοβιετικό αιχμάλωτο πολέμου.
Οι Γερμανοί αντιμετώπισαν έναν στρατό με λίγη θέληση. Ένας από τους στρατιώτες τους ανέφερε: «Μόνο μερικά μικρά ειδικά αποσπάσματα πολέμησαν πεισματικά. Η μεγάλη πλειοψηφία των κόκκινων στρατιωτών δεν κυριαρχήθηκε καθόλου από πνεύμα αντίστασης». Η εκτεταμένη ηττοπάθεια στον Κόκκινο Στρατό οφειλόταν εν μέρει στην προηγούμενη δυσαρέσκεια που προερχόταν από την εμπειρία του πληθυσμού κατά τη δεκαετία του 1930. Η γραφειοκρατική συγκέντρωση της λήψης στρατιωτικών αποφάσεων στα χέρια του Στάλιν συνέβαλε επίσης στην κατάρρευση. Αγνοώντας τις εκκλήσεις της ηγεσίας της Δημοκρατίας της Ουκρανίας για πιο ευέλικτους ελιγμούς και ανασυγκρότηση των δυνάμεων προκειμένου να συγκροτηθούν νέες γραμμές άμυνας, διέταξε τυχαίες, ασυντόνιστες επιθέσεις που είχαν ως αποτέλεσμα την περικύκλωση και την αιχμαλωσία ολόκληρων στρατιών. Ο ίδιος ο κόκκινος στρατός είχε υποστεί τρομερά πλήγματα στη μαχητική του ικανότητα κατά τη διάρκεια των εκκαθαρίσεων του 1936-8. Σχεδόν το 90% των πιο δοκιμασμένων και έμπειρων διοικητών μεραρχιών του στρατού είτε είχαν εκτελεστεί είτε είχαν πεθάνει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης πριν από τον πόλεμο. Αυτοί που αντικατέστησαν τους εκκαθαρισμένους αξιωματικούς ήταν άπειροι και λιγότερο ικανοί. Οι τοπικές αρχές που είχαν περιέλθει σε κατάσταση υποτέλειας από το γραφειοκρατικό σύστημα του Στάλιν, δεν επέδειξαν την απαραίτητη ανεξάρτητη πρωτοβουλία που απαιτούσε το σύστημα σε καταστάσεις κρίσης και υποχωρούσαν. Ως αποτέλεσμα αυτών των παραγόντων, πλήθη στρατιωτών αιχμαλωτίστηκαν από τους Γερμανούς. Κατά συνέπεια, στις αρχές Νοεμβρίου του 1941, οι Γερμανοί κρατούσαν 3,6 εκατομμύρια αιχμαλώτους πολέμου, μεταξύ των οποίων εκτιμάται ότι ήταν και 1,3 εκατομμύρια Ουκρανοί.
Μπροστά στη γερμανική προέλαση τέθηκε σε εφαρμογή το «στρατηγικό σχέδιο του Στάλιν». Αυτό συνίστατο στην καταστροφή του οτιδήποτε δεν μπορούσε να μεταφερθεί. Πόλεις, εργοστάσια και προμήθειες τροφίμων ανατινάχτηκαν. Δεκάδες χιλιάδες αιχμάλωτοι στα χέρια της NKVD εκτελέστηκαν. Σχεδόν το 45% όλων των βοοειδών των συλλογικών και κρατικών εκμεταλλεύσεων οδηγήθηκαν πέρα από τα σύνορα προς τη Ρωσία. Πάνω από 50.000 εργοστάσια και εγκαταστάσεις διαλύθηκαν και απομακρύνθηκαν. Όσον αφορά τους ανθρώπους, περίπου 3,5 εκατομμύρια άνδρες, γυναίκες και παιδιά μετακινήθηκαν στο εσωτερικό της Ρωσίας και της Κεντρικής Ασίας. Καθώς «οι δεσμοί και οι φιλίες αξιοποιήθηκαν για τη διαφυγή από τους Γερμανούς», έφυγε κυρίως το ηγετικό στρώμα – εξέχοντες κομματικοί και κρατικοί αξιωματούχοι, η εργατική αριστοκρατία και η «ανώτερη διανόηση». Δεδομένης της πολιτικής εξόντωσης που εφάρμοζαν οι Ναζί, η εκκένωση των ανθρώπων ήταν αναγκαία· ωστόσο, δυτικοί Ουκρανοί παρατηρητές σημείωσαν ότι η αποχώρηση των πιο γνωστών μελών της ουκρανικής διανόησης δημιούργησε ένα κενό ηγεσίας. Ο πληθυσμός δεν μπορούσε παρά να σκεφτεί ότι εγκαταλείφθηκε για να αντιμετωπίσει μόνος του τους Γερμανούς. Αυτό, σε συνδυασμό με τις εκτεταμένες καταστροφές που συνόδευσαν τη σοβιετική υποχώρηση «ενίσχυσε την οργή του πληθυσμού εναντίον του σοβιετικού καθεστώτος».
Το Κίεβο μετά την κατάληψή του από τις γερμανικές δυνάμεις
Η αρχική αντίδραση του άμαχου πληθυσμού απέναντι στους Γερμανούς δεν έχει ακόμη μελετηθεί με συστηματικό τρόπο. Ωστόσο, είναι ασφαλές να πούμε ότι η εικόνα των χαμογελαστών Ουκρανών με την εθνική ενδυμασία που υποδέχονται τους Γερμανούς «απελευθερωτές» με το παραδοσιακό ψωμί και το αλάτι είναι υπερβολική. Αυτό το στερεότυπο προωθήθηκε, μάλλον αποτελεσματικά, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ως απόδειξη ότι η αμερικανική εμμονή στον ψυχολογικό πόλεμο με στόχο τον σοβιετικό πληθυσμό θα απέδιδε τεράστια οφέλη. Η πηγή του ήταν η μετριοπαθής υποδοχή με την οποία οι κάτοικοι των δυτικών περιοχών, που προσαρτήθηκαν από τη Σοβιετική Ένωση το 1939, αντιμετώπισαν στους Γερμανούς. Οι διαθέσεις του λαού απέναντι στους Γερμανούς στις σοβιετικές περιοχές κατά τις πρώτες ημέρες της κατοχής ήταν «σημαντικά πιο σύνθετες», σύμφωνα με μια έκθεση της Einzatsgruppe (ομάδα ειδικής δράσης) της 9ης Ιουλίου 1941. Κρίνοντας από μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων και συνεντεύξεις με πρόσφυγες, η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων ήταν ανακουφισμένοι όταν είδαν τους Σοβιετικούς να φεύγουν, αλλά ήταν «εντελώς αποπροσανατολισμένοι» από την ταχεία τροπή των γεγονότων και περίμεναν να ξεκαθαρίσει η κατάσταση. Οι περισσότεροι δεν έβλεπαν «κανέναν λόγο να χαίρονται υπερβολικά με τους Γερμανούς», αφού η κοινή λογική υπαγόρευε ότι «δεν ήρθαν στην Ουκρανία για να κάνουν καλό». Άλλοι, ιδίως ορισμένοι πρώην μικροαστοί των πόλεων (μικροκαταστηματάρχες και τα παρόμοια), ορισμένοι διανοούμενοι, καθώς και ορισμένοι αγρότες των οποίων οι οικογένειες είχαν σημαντικές ιδιοκτησίες πριν από την επανάσταση, παρέμειναν σε «άγρυπνη αναμονή». Οι ελπίδες τους στηρίζονταν στις προσδοκίες ότι «οι Γερμανοί είναι ένας καλλιεργημένος λαός» και ότι τα γεγονότα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου –όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν την Ουκρανία το 1918 και «τα πράγματα δεν ήταν τόσο άσχημα»– θα επαναλαμβάνονταν. (Κατά τραγικό τρόπο, ορισμένοι Εβραίοι τεχνίτες συμμερίζονταν επίσης αυτή την αυταπάτη και πίστευαν ότι θα τους επιτρεπόταν να ανοίξουν ιδιωτικά καταστήματα). Η ανακοίνωση ενός θετικού προγράμματος σε αυτή την αρχική περίοδο αβεβαιότητας και σύγχυσης θα είχε αποφέρει αποτελέσματα για τους Γερμανούς. Η σιωπή τους, ωστόσο, δεν ήταν μια αβλεψία. Η συνεκτίμηση των επιθυμιών των κατακτημένων λαών θα σήμαινε υποχώρηση στους στόχους του Χίτλερ. Βέβαιοι για τη νίκη, οι Γερμανοί προπαγανδιστές απαγορευόταν αυστηρά να λένε οτιδήποτε για τα ναζιστικά σχέδια για τα κατεχόμενα εδάφη.
Ουκρανοί κρατούμενοι στο Λβιβ που δολοφονήθηκαν από την NKVD πριν από την άφιξη των Γερμανών
Το κενό μεταξύ της απομάκρυνσης της σοβιετικής εξουσίας και της εδραίωσης της γερμανικής διοίκησης διήρκεσε περίπου δύο μήνες, από τον Ιούλιο έως τον Σεπτέμβριο του 1941 στις περισσότερες περιοχές. Σε αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα, έγιναν πολυάριθμες προσπάθειες αυτοοργάνωσης της ουκρανικής κοινωνίας (στην τοπική διοίκηση, στα σχολεία, στις εφημερίδες κ.λπ.). Για να εξηγηθεί αυτή η απροσδόκητη αυτενέργεια, η οποία συχνά εκδηλώθηκε λίγες ημέρες μετά την αποχώρηση των σοβιετικών αξιωματούχων, πρέπει να ληφθούν υπόψη δύο παράγοντες. Ο πρώτος είναι ο ρόλος των Δυτικών Ουκρανών, αρκετές χιλιάδες από τους οποίους στάλθηκαν στη Σοβιετική Ουκρανία από τα ριζοσπαστικά εθνικιστικά τους κόμματα. Ο δεύτερος ήταν η ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης των Σοβιετικών Ουκρανών κατά τη διάρκεια των δύο προηγούμενων δεκαετιών. Ας εξετάσουμε κάθε παράγοντα κάπως πιο αναλυτικά.
Σκηνή από το πογκρόμ στο Λβιβ μετά τη γερμανική εισβολή
Η δυτικοουκρανική παρέμβαση στη Σοβιετική Ουκρανία είναι συνυφασμένη με την ιστορία της Οργάνωσης Ουκρανών Εθνικιστών (OUN), που ιδρύθηκε το 1929. Η OUN προπαγάνδιζε ένα είδος επαναστατικού ολοκληρωμένου εθνικισμού1 δίνοντας έμφαση στον εθελοντισμό, την αυτοθυσία, την πειθαρχία και την υπακοή στην ηγεσία. Εκτός από τη μαχητική προσήλωση στην ουκρανική ανεξαρτησία, το πολιτικό και κοινωνικό της πρόγραμμα ήταν συγκεχυμένο, με μια τυπική αναδιατύπωση του ιταλικού φασισμού να συνυπάρχει με ένα ουσιαστικά λαϊκιστικό πλαίσιο. Όταν ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία, η OUN ουσιαστικά καταδίκασε την ιδεολογία των Ναζί ως ιμπεριαλιστική, ρατσιστική και αντιχριστιανική. Η σοβιετογερμανική συνθήκη μη επίθεσης το 19392 και η επακόλουθη σοβιετική κατοχή της Δυτικής Ουκρανίας3, καθώς και η υποστήριξη του Χίτλερ στην καταστροφή της βραχύβιας Καρπαθο-ουκρανικής Δημοκρατίας από την Ουγγαρία, στην οργάνωση των αμυντικών δυνάμεων της οποίας βοήθησε η OUN, ενίσχυσαν τις υποψίες της OUN για τις γερμανικές φιλοδοξίες. Παρ’ όλα αυτά, η Γερμανία ήταν η μόνη δύναμη που εναντιωνόταν στο ευρωπαϊκό status quo και μια γερμανοσοβιετική σύγκρουση φαινόταν να είναι η μόνη διέξοδος από το αδιέξοδο στο οποίο βρισκόταν η Ουκρανία. Για το λόγο αυτό η OUN συνέχισε να ποντάρει σε έναν νέο πόλεμο που θα της έδινε την ευκαιρία να διεκδικήσει την ουκρανική κρατική υπόσταση και προετοιμάστηκε για αυτή τη στιγμή.
Λόγω του συνωμοτικού της χαρακτήρα, η OUN επέζησε από τη σοβιετική κατοχή της Δυτικής Ουκρανίας καλύτερα από τους σοσιαλιστικούς σχηματισμούς και τα μεγάλα κοινοβουλευτικά κόμματα, όπως η Ουκρανική Εθνική Δημοκρατική Ένωση, τα οποία κατέρρευσαν. Μάλιστα, χρησιμοποίησε την ευκαιρία για να δημιουργήσει επαφές με ορισμένους Ανατολικοουκρανούς. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η σοβιετική κυριαρχία στη Δυτική Ουκρανία μεταξύ 1939-41 ήταν σχετικά ήπια σε σύγκριση με την περίοδο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το καθεστώς αποξένωσε τον δυτικοουκρανικό πληθυσμό χωρίς να καταστρέψει εντελώς τα στελέχη του εθνικιστικού κινήματος. Επιπλέον, η OUN είχε μέλη διασκορπισμένα σε όλη τη Δυτική Ευρώπη. Πολλοί ζούσαν στη γερμανοκρατούμενη Πολωνία, έχοντας διασχίσει τα σύνορα όταν ο Κόκκινος Στρατός εισέβαλε στη Δυτική Ουκρανία. Το 1940 η OUN διασπάστηκε· τα νεότερα, πιο ριζοσπαστικά στοιχεία ακολούθησαν τον Σ. Μπαντέρα, ενώ τα υπόλοιπα παρέμειναν οπαδοί του Α. Μέλνικ. Και οι δύο παρατάξεις άρχισαν να σχηματίζουν εκστρατευτικές ομάδες (Ποχίντνι χρούπι), των οποίων καθήκον θα ήταν να ακολουθήσουν τους Γερμανούς στην Ουκρανία και να καταλάβουν την εξουσία. Οι ομάδες έλαβαν επίσης εντολή να οργανώσουν αντιγερμανική αντίσταση, αν αυτό καθίστατο αναγκαίο. Το 1941 η OUN είχε σχεδόν 20.000 μέλη, τα μισά από τα οποία ήταν κάτω των 21 ετών. Έστειλε περίπου 8.000 μέλη στη σοβιετική Ουκρανία μόλις οι Γερμανοί ξεκίνησαν την επίθεσή τους. Από αυτά, περίπου 300 ενεργούσαν ως μεταφραστές με τις γερμανικές δυνάμεις και επρόκειτο να διευκολύνουν το έργο των εκστρατευτικών ομάδων. Τα υπόλοιπα συγκροτήθηκαν σε μικρά αποσπάσματα των 10-15 ατόμων και διασκορπίστηκαν σε όλες τις περιοχές της Ουκρανίας, όπου λειτούργησαν καταλυτικά και κάλυψαν μέρος του κενού ηγεσίας.
Συνεργάτες των κατακτητών: ουκρανική βοηθητική αστυνομική δύναμη, Ιούνιος 1943
Όταν τα εκστρατευτικά σώματα εισήλθαν στη Σοβιετική Ουκρανία συνάντησαν έναν πληθυσμό στον οποίο «το γεγονός της ουκρανοποίησης και της επίσημης ύπαρξης ενός σοβιετικού ουκρανικού κράτους είχε αφήσει ένα μεγάλο σημάδι», για να παραθέσω ένα δυτικό ουκρανόφιλο παρατηρητή. Πρώην μέλη του ουκρανικού στρατού της Γαλικίας που βρέθηκαν στην Ουκρανία το 1918-19 και επισκέφθηκαν ξανά τη χώρα το 1941 σημείωσαν ότι «η εθνική συνείδηση είναι τώρα ασύγκριτα μεγαλύτερη από ό,τι κατά τη διάρκεια της επανάστασης». Αυτό «παρατηρήθηκε επίσης ότι συνέβαινε στις βιομηχανικές περιοχές της Ουκρανίας, των οποίων ο ανθρώπινος ιστός είχε μεταμορφωθεί από την εισροή Ουκρανών αγροτών κατά τη δεκαετία του 1930. Στο Ντονμπάς, σύμφωνα με έναν κάτοικο της περιοχής, «η ανάγκη για ουκρανική κρατική υπόσταση θεωρούνταν δεδομένη». Αυτή η εθνική συνείδηση λειτούργησε ως βάση για κοινή δράση μεταξύ Σοβιετικών και Δυτικών Ουκρανών.
Η πολιτική κουλτούρα των Δυτικών Ουκρανών, από την άλλη πλευρά, διέφερε σημαντικά από εκείνη των Σοβιετικών συμπατριωτών τους και αναδείχθηκε σε σημείο έντασης. Οι Δυτικοουκρανοί εθνικιστές αγνοούσαν τα κοινωνικοοικονομικά ζητήματα και τα ζητήματα των πολιτικών δικαιωμάτων και θεωρούσαν την επίτευξη της εθνικής ανεξαρτησίας ως πανάκεια, ενώ οι Ανατολικοουκρανοί αντιμετώπιζαν τα ζητήματα αυτά με μεγάλη ανησυχία και απέρριπταν το ολοκληρωτικό εθνικιστικό δόγμα ως ελιτίστικο, μισαλλόδοξο και σκοταδιστικό. Αλλά σε μια εποχή που οι Σοβιετικοί Ουκρανοί δεν είχαν πολιτικές οργανώσεις και τα δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα είτε από τη Δυτική Ουκρανία είτε εκείνα που βρίσκονταν εξόριστα στη Δυτική Ευρώπη «απουσίαζαν από το προσκήνιο», «Αυτό που απέμενε ήταν μόνο οι εθνικιστές». Οι άνθρωποι ήταν έτοιμοι να συνεργαστούν με τους εθνικιστές της Δυτικής Ουκρανίας για την ίδρυση της τοπικής διοίκησης, των σχολείων κ.λπ. όχι μόνο επειδή αυτοί οι θεσμοί ήταν απαραίτητοι για μια ελάχιστη λειτουργία της κοινωνίας, αλλά και για να προσδώσουν σε αυτούς τους θεσμούς ένα εθνικό περιεχόμενο. Θεωρήθηκε ότι η εμβρυακή αυτοοργάνωση σε τοπικό επίπεδο ήταν το πρώτο βήμα για την επίτευξη μιας εθνικής κυβέρνησης. Η επιμονή στον στόχο και ο δυναμισμός της OUN εντυπωσίασαν τον Σοβιετικό Ουκρανικό πληθυσμό που εξακολουθούσε να είναι εξατομικοποιημένος και είχε εκληφθεί από αυτούς ως ένδειξη ότι οι Γερμανοί θα ανέχονταν τη δραστηριότητα που αναλάμβαναν. Το γεγονός ότι η Βέρμαχτ είχε αφήσει σχετικά ελεύθερα τα χέρια στους κατοίκους τον πρώτο περίπου μήνα ενίσχυσε αυτή τη λανθασμένη πεποίθηση.
Μέσα σε λίγες εβδομάδες δημιουργήθηκε μια τοπική διοίκηση (με διάφορα τμήματα όπως υγείας και εκπαίδευσης) σε επίπεδο δήμου, χωριού και περιστασιακά σε επίπεδο περιφέρειας. Αυτές οι διοικήσεις (πολλές από τις οποίες ήταν εκλεγμένες) και οι πολιτοφυλακές λειτούργησαν ως όργανα αυτοδιοίκησης και προσπάθησαν να ανοικοδομήσουν τις διαλυμένες επιτροπές. Δεδομένου ότι αυτά τα όργανα είχαν γίνει στόχος ελέγχου από τα μέλη της OUN, σε πολλές περιοχές κυριάρχησαν «αυτονομιστικά στοιχεία». Όπου συνέβη αυτό, η OUN μαζί με τους Ανατολικοουκρανούς συμπαθούντες της ουκρανοποίησαν γλωσσικά τους διαχειριστές και μετέτρεψαν τα όργανα αυτά σε οχήματα προώθησης των ουκρανικών εθνικών στόχων. Το έργο ορισμένων διοικήσεων αμαυρώθηκε από τη φατριαστική σύγκρουση μεταξύ των ομάδων του Μπαντέρα και του Μέλνικ της OUN, και σε ορισμένες περιπτώσεις από τη δυσαρέσκεια των Ανατολικοουκρανών για την αυταρχικότητα της OUN, την παραμέληση των θεμάτων κοινωνικής πρόνοιας και την έντονη αντιρωσική στάση.
Σε ολόκληρη την Ουκρανία πολλά σχολεία στοιχειώδους, δευτεροβάθμιας και επαγγελματικής εκπαίδευσης επισκευάστηκαν και άνοιξαν ξανά με τις προσπάθειες της τοπικής κοινότητας. Όπου ήταν δυνατόν, τα πανεπιστήμια και τα ινστιτούτα ανανέωσαν τη δραστηριότητά τους. Ιδρύθηκε μια πανουκρανική ένωση καθηγητών, η οποία είχε ως έναν από τους κύριους στόχους της την παραγωγή νέων σχολικών βιβλίων. Ως αποτέλεσμα των τοπικών πρωτοβουλιών, το σχολικό πρόγραμμα σπουδών αναθεωρήθηκε προκειμένου να μετατραπούν τα σχολεία σε φορείς που μεταδίδουν ένα ουκρανικό εθνικό μήνυμα, δίνοντας έμφαση στη γλώσσα, την ιστορία και τον πολιτισμό. Στην αρχή της γερμανικής κατοχής ιδρύθηκαν 115 ουκρανόφωνες εφημερίδες. Ορισμένες, όπως η Ουκράινσκε Σλόβο (Ουκρανικός Λόγος) του Κιέβου, που ιδρύθηκε από την παράταξη του Μέλνικ της OUN με κυκλοφορία 50.000 φύλλων, απέκτησαν σημαντικό αναγνωστικό κοινό. Δημοσίευαν άρθρα που περιέγραφαν την υπόθεση της ουκρανικής ανεξαρτησίας, αποκαλυπτικές εκθέσεις των γεγονότων κατά τη δεκαετία του 1930, συζητήσεις για τα έργα του Χβιλόβιι και άλλων προσωπικοτήτων του πολιτισμού που εκκαθαρίστηκαν από τον Στάλιν, καθώς και λαϊκές αφηγήσεις της ουκρανικής ιστορίας. Παράλληλα, ιδρύθηκαν δεκάδες θέατρα και χορωδίες (με νέο ρεπερτόριο). Οι αγρότες άρχισαν να μοιράζουν τις συλλογικές εκμεταλλεύσεις με βάση την παλιά αρχή του μεγέθους της οικογένειας. Περίπου δύο μήνες μετά τη σοβιετική εκκένωση η περιφέρεια Ζιτόμιρ, για παράδειγμα, διέθετε μια αγροτική τράπεζα με έντεκα υποκαταστήματα και έναν συνεταιρισμό με 140 υποκαταστήματα. Τα συνδικάτα αναβίωσαν. Στο Κρίβιι Ριχ αυτά τα συνδικάτα, μαζί με τη νεοσύστατη Λέσχη Ουκρανών μηχανικών, άρχισαν να ανασυγκροτούν τα εργοστάσια και τις εγκαταστάσεις καθώς και να εγκαθιδρύουν μορφές αυτοδιαχείρισης. Ένας ουκρανικός Ερυθρός Σταυρός ανέλαβε τη λειτουργία νοσοκομείων και κλινικών και παρείχε βοήθεια στους Ουκρανούς αιχμαλώτους πολέμου. Η θρησκευτική ζωή αναπτύχθηκε έντονα. Η Ουκρανική Αυτοκέφαλη Εκκλησία ρίζωσε γρήγορα και άνοιξε χιλιάδες νέες ενορίες. Δρόμοι μετονομάστηκαν προς τιμήν των Ουκρανών εθνικών ηρώων και στα αστικά κέντρα παρατηρήθηκε ότι «μιλούν περισσότερα ουκρανικά, αφού οι άνθρωποι δεν έχουν πλέον τον ίδιο φόβο για αντίποινα».
Βάσει των διαθέσιμων πληροφοριών είναι δύσκολο να προσδιοριστεί η ακριβής σύνθεση των Σοβιετικών Ουκρανών που αναδείχθηκαν σε ηγετική ομάδα κατά την αρχική αυτή περίοδο. Η σύνθεση φαίνεται να διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Τα επιζώντα μέλη της «παλιάς διανόησης» - όσοι συμμετείχαν στην επανάσταση του 1917-20, άτομα που είχαν υποστεί καταστολή κατά τη σοβιετική περίοδο, ακτιβιστές της εποχής της Ουκρανοποίησης, πρώην κρατικοί και συνδικαλιστικοί λειτουργοί, εκπαιδευτικοί, μέλη της νεότερης διανόησης – φαίνεται ότι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο. Αισθητά απόντες ήταν οι ανώτεροι σοβιετικοί διανοούμενοι και κομματικοί λειτουργοί, πολλοί από τους οποίους είτε είχαν διαφύγει είτε παρέμειναν αδρανείς φοβούμενοι τα γερμανικά αντίποινα.
Η περίοδος της εθνικής αναγέννησης «πέρασε αστραπιαία». Η πρώτη συντονισμένη γερμανική εκστρατεία κατά της ουκρανικής εθνικής διεκδίκησης ξεκίνησε στις 31 Αυγούστου 1941 στο Ζιτόμιρ και μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου 1941 είχε καταλάβει όλη την Ουκρανία. Τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για το σκοπό αυτό ήταν οι ομάδες κρούσης από ειδικά επιλεγμένους αστυνομικούς με επικεφαλής αξιωματικούς των SS από τους έμπιστους κύκλους του Χ. Χίμλερ. Χτύπησαν τα στελέχη του αναδυόμενου ουκρανικού εθνικού κινήματος την ίδια στιγμή που ξεκίνησαν τη σφαγή των Εβραίων. Τα πρώτα θύματα της επίθεσης κατά του ουκρανικού κινήματος ήταν τα μέλη των εκστρατευτικών ομάδων που έστειλε η παράταξη του Μπαντέρα της OUN και οι συμπαθούντες τους στην Ανατολική Ουκρανία. Τον Νοέμβριο, μετά από μια μαζική πατριωτική συγκέντρωση στο Μπασάρ που οργανώθηκε από την παράταξη του Μέλνικ της OUN, η οποία κατέδειξε τη δύναμη του ουκρανικού εθνικού συναισθήματος και θορύβησε τους Γερμανούς, εξαπολύθηκε επίθεση κατά των ομάδων του Μέλνικ και των Ανατολικοουκρανών συνεργατών τους. Μέχρι τον Ιανουάριο του 1942, οι περισσότεροι Ουκρανοί ανεξάρτητοι, Δυτικοί και Ανατολικοί Ουκρανοί, που είχαν συμμετάσχει ανοιχτά στην ίδρυση τοπικών διοικήσεων, πολιτοφυλακών Prosvita societies, συνεταιρισμών, εφημερίδων και σχολείων είχαν πιαστεί στα δίχτυα των Ναζί. Αυτοί οι άνθρωποι, έγραψε ένας αυτόπτης μάρτυρας «είχαν αφελώς “αποσυνωμοτήσει” τους εαυτούς τους και ήταν πλέον εύκολο για τους Γερμανούς να τους συλλάβουν». Ένας κολοσσιαίος αριθμός εκτελέστηκε σε αυτή την εκστρατεία που σηματοδότησε την εδραίωση της γερμανικής διοίκησης στην Ουκρανία.
Η γερμανική πολιτική δεν έδωσε την παραμικρή σημασία στις ουκρανικές εθνικές ευαισθησίες. Η χώρα ήταν διαιρεμένη: Το μεγαλύτερο μέρος της Οδησσού, τμήματα της Βιννίτσια και του Μικολάιφ καθώς και η βόρεια Μπουκόβινα παραχωρήθηκαν στη Ρουμανία ως αποζημίωση για την απώλεια της Τρανσυλβανίας από την Ουγγαρία. Η υπόλοιπη Ουκρανία, εκτός από την ανατολική περιφέρεια κοντά στο μέτωπο που παρέμεινε στη δικαιοδοσία της Βέρμαχτ, περιήλθε στον άμεσο έλεγχο του Κοχ». Για να τονίσει το ζήτημα ότι η Ουκρανία δεν υπάρχει και είναι απλώς μια γεωγραφική έννοια, ο Κοχ έκανε τη μικρή επαρχιακή πόλη Ρίβνο πρωτεύουσα του Reichakommissariat.
Η δολοφονία των Εβραίων στην Ποντίλια της Ουκρανίας
Θα πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι όταν οι Γερμανοί χρησιμοποιούσαν το επίθετο ουκρανικός για να περιγράψουν την τοπική διοίκηση και τους αξιωματούχους της, αναφέρονταν απλώς στο έδαφος της Ουκρανίας. Στην πραγματικότητα, πολλοί αξιωματούχοι ήταν Ρώσοι ή ντόπιοι εθνοτικά Γερμανοί. Αυτό συνέβαινε ιδιαίτερα μετά την καταστολή όσων είχαν φιλοουκρανικό προσανατολισμό. Ενώ πολλοί που υπηρετούσαν στην τοπική διοίκηση το έκαναν μόνο και μόνο για να επιβιώσουν από την πείνα που κατέστρεφε τα αστικά κέντρα, άλλοι το έκαναν επειδή ήταν καιροσκόποι ή επειδή ήταν σοβιετικοί πράκτορες. Η εθνική σύνθεση της βοηθητικής αστυνομίας (ή πολιτοφυλακής) παρουσίαζε επίσης ποικιλία.
Όπως παρατήρησε ο Ιεβχέν Στάχιβ δηκτικά, μετά τις εκκαθαρίσεις των Ναζί, το μόνο που απέμεινε από τις προσπάθειες των εθνικιστών να ουκρανοποιήσουν την ουκρανική αστυνομία ήταν το όνομα και το γεγονός ότι συνέχιζε να φέρει μπλε και κίτρινες ρίγες στις στολές της. Οι αστυνομικοί, ορισμένοι από τους οποίους συμμετείχαν στη σύλληψη και εξόντωση των Εβραίων από τους Ναζί, αποτελούνταν από τα χειρότερα στοιχεία της κοινωνίας και ήταν απεχθής στον πληθυσμό. Η αστυνομία περιλάμβανε επίσης την ισχυρότερη κομμουνιστική διείσδυση, μια εξέλιξη που βοηθήθηκε σημαντικά από τη γερμανική πρακτική της διατήρησης της σοβιετικής Μιλίτσια [αστυνομίας] για λόγους ευκολίας. Αν λάβει κανείς υπόψη του τη συστηματική διείσδυση των Σοβιετικών στην τοπική διοίκηση και την αστυνομία, τότε ο αριθμός των ανθρώπων που συμμετείχαν εθελοντικά σε αυτούς τους θεσμούς μειώνεται έτσι σημαντικά. Μέχρι τον χειμώνα και την άνοιξη του 1942, σύμφωνα με την επίσημη σοβιετική ιστορία της Ουκρανίας, τα μέλη της [κομμουνιστικής] αντίστασης είχαν διεισδύσει στα βοηθητικά [τοπικά] όργανα, που είχαν συσταθεί από τους κατακτητές. Πολύ συχνά τα όργανα αυτά βρίσκονταν στα χέρια πρακτόρων των μπολσεβίκων ή κομμουνιστών. Τελικά, μόνο πολύ λίγες ουκρανικές μονάδες δημιουργήθηκαν στον γερμανικό στρατό. Ο αριθμός τους έχει υπερτιμηθεί σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας του γεγονότος ότι μετά τον πόλεμο οι δυτικοί σύμμαχοι χαρακτήρισαν όλες τις ανατολικές μονάδες της Βέρμαχτ, ανεξάρτητα από την εθνική τους προέλευση, ως «Ουκρανούς».
Όσον αφορά τη γεωργία, το εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της αγροτικής τάξης που εγκαθίδρυσαν οι Γερμανοί ήταν ότι διατήρησαν άθικτο ολόκληρο το σοβιετικό κολεκτιβιστικό και κρατικό αγροτικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένων ακόμη και των κανόνων εργασίας, των κλιμάκων τιμών και των διοικητικών μηχανισμών. Οι απόπειρες διάλυσης των κολεκτιβιστικών εκμεταλλεύσεων καταπολεμήθηκαν με τα αυστηρότερα μέτρα. Υπήρχαν, βέβαια, και μερικές καινοτομίες. Αξιοσημείωτη μεταξύ αυτών ήταν η μετονομασία των κολεκτιβιστικών εκμεταλλεύσεων σε κοινοτικά αγροκτήματα. Ορισμένοι στη γερμανική ιεραρχία, όπως ο Ρόζενμπεργκ και στοιχεία της Βέρμαχτ, υποστήριζαν ότι οι Ουκρανοί δεν θα συνεργάζονταν ποτέ με τους Γερμανούς μέχρι να διανεμηθεί η γη μεταξύ των αγροτών. Στο πρόγραμμα του Ρόζενμπεργκ για μια νέα αγροτική τάξη η διανομή της γης σε μεμονωμένους αγρότες θα γινόταν μέσω μιας μεταβατικής ρύθμισης που ονομαζόταν αγροτικός συνεταιρισμός. Σε αυτή τη φάση οι αγρότες θα έπαιρναν ένα μερίδιο γης και θα τους επιτρεπόταν να κρατήσουν ένα μέρος της συγκομιδής από τη γη αυτή. Οι μεγάλες γεωργικές εργασίες, ωστόσο, θα εξακολουθούσαν να εκτελούνται από κοινού, υπό γερμανική εποπτεία. Οι μαζικές εκτελέσεις ως τιμωρία για την εθελοντική ή ακούσια βοήθεια των αγροτών προς τους αντάρτες ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Πράγματι, στην Ουκρανία 250 χωριά και οι κάτοικοί τους αφανίστηκαν ολοσχερώς στο πλαίσιο της ναζιστικής εκστρατείας κατά της αντίστασης.
Μία από τις συνέπειες της εκμετάλλευσης της ουκρανικής γεωργίας από τους Ναζί ήταν η καταστροφική κατάσταση του επισιτισμού στα αστικά κέντρα. Τον Δεκέμβριο του 1941 η γερμανική οικονομική διοίκηση αποφάσισε να αυξήσει τις παραδόσεις τροφίμων στο Ράιχ με την εξάλειψη των περιττών καταναλωτών, δηλαδή των Εβραίων και του πληθυσμού των ουκρανικών πόλεων, όπως το Κίεβο. Η μείωση του αστικού πληθυσμού επιτεύχθηκε με τη δραστική περικοπή των μερίδων τροφίμων, τη δημιουργία οδοφραγμάτων για να εμποδιστεί η είσοδος τροφίμων στις αγορές των αγροτικών προϊόντων. Ορισμένα από αυτά τα μέτρα καταργήθηκαν στη συνέχεια. Ο αστικός πληθυσμός μειώθηκε κατακόρυφα. Στην περίπτωση του Χάρκοβο πέθαναν από λιμό κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής μεταξύ 70.000 και 80.000 κάτοικοι της πόλης.
Η επόμενη πτυχή που θέλουμε να εξετάσουμε είναι η εκπαίδευση, ο πολιτισμός και η υγεία. Η προσέγγιση των Ναζί απέναντι στην εκπαίδευση ήταν αρκετά απλή. Όπως εξήγησε ο Χίτλερ κατά την επίσκεψή του στην Ουκρανία το 1942, «οι Ουκρανοί θα πρέπει να λάβουν μόνο το πιο υποτυπώδες είδος εκπαίδευσης που είναι απαραίτητο για την επικοινωνία μεταξύ αυτών και των Γερμανών αφεντικών τους». Τον Ιανουάριο του 1942 ανακοινώθηκε ότι όλα τα σχολεία πάνω από την τέταρτη τάξη θα έκλειναν. Μόνο το περιστασιακό επαγγελματικό σχολείο επέζησε από την εφαρμογή αυτής της πολιτικής. Όσον αφορά το θέατρο, τα περισσότερα θέατρα, χορωδίες και όπερες καταργήθηκαν. Τα καλύτερα από όσα επιβίωσαν ήταν αποκλειστικά για τους Γερμανούς. Από τις 115 εφημερίδες που ιδρύθηκαν στις αρχές του καλοκαιριού του 1941, μόνο 40 παρέμειναν τον Απρίλιο του 1942. Η έκδοση βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών δεν επιτρεπόταν. Όσον αφορά την υγεία, αποφασίστηκε να περιοριστούν όσο το δυνατόν περισσότερο οι ιατρικές υπηρεσίες, προκειμένου να ελεγχθεί η βιολογική δύναμη των Ουκρανών. Πολιτικές όπως αυτές ήταν εντελώς ακατανόητες για έναν πληθυσμό στον οποίο η ιδεολογία της προόδου είχε αφήσει τόσο βαθύ αποτύπωμα και ο οποίος αποδεχόταν ως αξίωμα την ανάπτυξη των εκπαιδευτικών, ιατρικών και κοινωνικών υπηρεσιών.
Τέλος, πρέπει να εξετάσουμε την επίδραση της ναζιστικής φυλετικής πολιτικής. Η γενοκτονία των Εβραίων είναι τόσο καλά τεκμηριωμένη που δεν χρειάζεται να συζητηθεί εδώ. Η λαϊκή απέχθεια που προκάλεσαν οι θηριωδίες των Γερμανών, ωστόσο, δεν έχει τονιστεί αρκετά. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η παροχή βοήθειας στους Εβραίους τιμωρούνταν με θάνατο και ότι εκατοντάδες εκτελέστηκαν για τέτοιες ενέργειες. Το ρατσιστικό δόγμα των Ναζί απέναντι στους Εβραίους ήταν, φυσικά, ποιοτικά διαφορετικό από εκείνο που εφαρμόστηκε σε untermenschen όπως οι Ουκρανοί. Ωστόσο, με οποιοδήποτε άλλο μέτρο, οι απόψεις των Ναζί σχετικά με τους Ουκρανούς ήταν ακραίες. Μαζική καταστροφή της ουκρανικής διανόησης, εκτέλεση εκατοντάδων χιλιάδων ομήρων, εγκλεισμός αμέτρητων άλλων στο Μπούχενβαλντ, στο Άουσβιτς, στο Ράβενσμπρουκ και σε άλλα στρατόπεδα, όπου οι Ουκρανοί στερούνταν ακόμη και το δικαίωμα να φορούν το γράμμα «U» για να δηλώσουν την εθνικότητά τους. Στην καθημερινή ζωή, το μήνυμα της φυλετικής ανωτερότητας των Γερμανών, επιβαλλόταν με αμέτρητους τρόπους, συμπεριλαμβανομένων φαινομενικά ασήμαντων πραγμάτων, όπως καταστήματα και αποχωρητήρια που χαρακτηρίζονταν μόνο για Γερμανούς.
Οι Ουκρανοί σκλάβοι εργάτες ήταν υποχρεωμένοι να φορούν ένα μπλε σήμα Ostarbeiter
Το «έντονο μίσος» που προκάλεσαν οι ναζιστικές ενέργειες εκφράστηκε με την επιβεβαίωση της ουκρανικής εθνικής ταυτότητας. «Η γερμανική κατοχή αύξησε την εθνική συνείδηση στην Ουκρανία», σχολίασε ένας αυτόπτης μάρτυρας. «Με τη συμπεριφορά τους οι Γερμανοί προκάλεσαν μια αντίδραση με τη μορφή ενός αντι-σοβινισμού». Ένας άλλος σημείωσε ότι «η ιδέα της ουκρανικής ανεξαρτησίας ενισχύθηκε». Η εθνική αναγέννηση των πρώτων μηνών λειτούργησε ως υπενθύμιση των απραγματοποίητων φιλοδοξιών και συνέβαλε σε αυτή την «έξαρση του ουκρανικού πατριωτισμού». Και στην Υπερδνειστερία, όπου η πολιτική διοίκηση ήταν λιγότερο καταπιεστική από ό,τι στις γειτονικές περιοχές που ελέγχονταν από τους Γερμανούς, «η εθνική συνείδηση του ουκρανικού πληθυσμού... διεγέρθηκε από τη ρουμανική συμπεριφορά». Οι ναζιστικές πολιτικές δημιούργησαν επίσης μεγάλης κλίμακας κινήματα αντίστασης (τόσο εθνικά όσο και σοβιετικά), τα οποία επηρεάστηκαν, αν και με διαφορετικούς τρόπους, από αυτόν τον νέο πατριωτισμό.
Από στρατιωτική άποψη, το κίνημα της εθνικής αντίστασης ήταν υπολογίσιμο μόνο στη Δυτική Ουκρανία. Στο Βολίν, το 1941, ιδρύθηκε ο Ουκρανικός Αντάρτικος Στρατός (Ουκράινσκα ποβστάνσκα αρμίια – UPA), ο οποίος το 1942 είχε 15.000 ένοπλους άνδρες στην δύναμή του και ήλεγχε μια απελευθερωμένη ζώνη περίπου 50.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων και δύο εκατομμυρίων ανθρώπων. Μέχρι το 1943, αφού ο UPA τέθηκε υπό τον έλεγχο της παράταξης του Μπαντέρα της OUN, ο UPA άρχισε να επεκτείνει τις επιχειρήσεις του στη Γαλικία και μέχρι το 1944 ο UPA αριθμούσε περίπου 40.000 άτομα.
O UPA αιχμαλωτίζει Γερμανούς στρατιώτες
Στην Ανατολική Ουκρανία, από την άλλη πλευρά, εκτός από μερικές εξορμήσεις του UPA και την εμφάνιση μικρών «ανεξάρτητων» αντάρτικων αποσπασμάτων που είτε απορροφήθηκαν γρήγορα είτε, τις περισσότερες φορές, καταστράφηκαν από τους σοβιετικούς αντάρτικους σχηματισμούς, το κίνημα αντίστασης δεν πήρε τη μορφή ένοπλου αγώνα. Ο κυρίαρχος οργανωτικός τρόπος της ουκρανικής εθνικής αντίστασης ήταν οι μυστικές ομάδες που ασχολούνταν με την αντιναζιστική και αντισοβιετική προπαγάνδα και την αγκιτάτσια. Είναι ενδιαφέρον ότι οι ομάδες αυτές ήταν πιο επιτυχημένες στη βιομηχανική καρδιά της Ουκρανίας, μεταξύ των εργατών στο Ντνιπροπετρόφσκ, στο Κρίβιι Ριχ και ιδιαίτερα στο Ντονμπάς. Στο Ντονμπάς, για παράδειγμα, τα μέλη των εκστρατευτικών ομάδων του Μπαντέρα δημιούργησαν ένα δίκτυο της OUN που περιλάμβανε δώδεκα πόλεις και του οποίου ο οργανωτικός πυρήνας αποτελούνταν από πάνω από 500 άτομα με περίπου 10.000 άλλους που θα μπορούσαν να θεωρηθούν «ενεργοί συμπαθούντες», δηλαδή αυτοί που μοίραζαν φυλλάδια και άλλα παρόμοια. Η οργάνωση αυτή ήταν αναμφισβήτητα πιο σημαντική από την κομμουνιστική αντίσταση στο Ντονμπάς. Τα συστατικά που συνέβαλαν σε αυτή την επιτυχία ήταν ποικίλα. Κατ’ αρχάς, έχοντας φτάσει στο Ντονμπάς αφού οι Γερμανοί είχαν αρχίσει να εκκαθαρίζουν και να εκτελούν φιλοουκρανικά στοιχεία στη δεξιά όχθη, η OUN εδώ δεν επιχείρησε ποτέ ανοιχτή δράση, όπως η ανάληψη του ελέγχου των τοπικών διοικήσεων. Αντίθετα, παρέμειναν στην παρανομία, διατηρώντας έτσι τα στελέχη τους καθώς και μια σταθερή αντιναζιστική φήμη. Ένας άλλος παράγοντας ήταν η ετοιμότητα των Δυτικοουκρανών μελών της OUN να εγκαταλείψουν, υπό την πίεση των εργατών της Ανατολικής Ουκρανίας, το ολοκληρωτικό εθνικιστικό δόγμα υπέρ ενός προγράμματος που ζητούσε ριζικό εκδημοκρατισμό της κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής ζωής. Οι εργάτες, από την άλλη πλευρά, απογοητευμένοι από την εκμετάλλευσή τους υπό τον Στάλιν, και των οποίων η ουκρανική ταυτότητα είχε ενισχυθεί από τις ναζιστικές πολιτικές, ήταν περισσότερο από πρόθυμοι να υποστηρίξουν αυτό που αποκαλούσαν, «τον αγώνα για την ολοκλήρωση της κοινωνικής επανάστασης του 1917 δίνοντάς της μια συγκεκριμένη εθνική μορφή». Έτσι, στο Ντονμπάς η OUN προώθησε το σύνθημα «Για μια Σοβιετική Ουκρανία χωρίς τη δικτατορία του Κομμουνιστικού Κόμματος».
Όχι στον Στάλιν! Όχι στον Χίτλερ! - Αφίσα του εθνικιστικού UPA)
Η άνοδος του ουκρανικού πατριωτισμού κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν τέτοια που ακόμη και ο Στάλιν αναγκάστηκε να τον παραδεχτεί προκειμένου να αξιοποιήσει τη δυναμική του. Αναμφίβολα, για τον ίδιο αυτό ήταν απλώς μια σκοπιμότητα για να βελτιώσει τη μαχητική ικανότητα των 4,5 εκατομμυρίων πολιτών της Ουκρανίας που υπηρετούσαν στις ένοπλες δυνάμεις (1941-5). Επιπλέον, η σοβιετική δύναμη των 250.000 σοβιετικών παρτιζάνων στην Ουκρανία, εκ των οποίων το 60% ήταν Ουκρανοί, αντιπροσώπευε μια σημαντική δύναμη και έπρεπε επίσης να τους επιτραπεί να μεταδώσουν στον πληθυσμό ένα μήνυμα κάπως πιο εύληπτο από τα θλιβερά συνθήματα που χαρακτήριζαν τη σοβιετική προπαγάνδα μέχρι τότε. Συγκεκριμένα, οι παραχωρήσεις του Στάλιν δεν σήμαιναν πολλά: Η Ουκρανία απέκτησε το δικό της υπουργείο Εξωτερικών και έγινε τελικά δεκτή στα Ηνωμένα Έθνη∙ ελήφθησαν μέτρα για την αναζωογόνηση της μελέτης της ουκρανικής εθνογραφίας, αρχαιολογίας και ιστορίας∙ το επίθετο «ουκρανικός» προστέθηκε στα ονόματα των στρατών και των μετώπων∙ δημιουργήθηκε το Τάγμα του Βοχντάν Χμελνίτσκι∙ ωστόσο οι παραχωρήσεις αυτές είχαν τεράστια συμβολική σημασία, καθώς νομιμοποιούσαν την έκφραση της ουκρανικής εθνικής αυτογνωσίας. Η ευκαιρία αξιοποιήθηκε από την ουκρανική διανόηση και τους κομματικούς ηγέτες και μετατράπηκε σε μια μεγάλη προπαγανδιστική προσπάθεια. Σε αμέτρητα φυλλάδια, αφίσες, συγκεντρώσεις και δημοσιεύσεις επιβεβαιώθηκε η ιστορική συνέχεια του ουκρανικού έθνους και τονίστηκε η μοναδικότητά του. Ο αγώνας κατά του Χίτλερ νομιμοποιήθηκε όχι με αναφορά στο κόμμα, στον Στάλιν ή σε άλλα γνωστά θέματα. Αντίθετα, επικαλούνταν τις παραδόσεις του ουκρανικού απελευθερωτικού αγώνα. Οι Ουκρανοί καλούνταν να πολεμήσουν τον Χίτλερ για να υπερασπιστούν «την ουκρανική μας κρατική υπόσταση», «τον εγγενή μας πολιτισμό, τη μητρική μας γλώσσα» ή «την εθνική μας τιμή και υπερηφάνεια». Σημαντικές παραχωρήσεις προς τους Ουκρανούς, θεωρήθηκε ότι ετοιμάζονταν. Η διάθεση αυτή ενισχύθηκε από μια εκστρατεία ψιθύρων, που ξεκίνησε από τη σοβιετική αντίσταση, ότι οι κολεκτίβες4 σύντομα θα διαλυθούν.
Ομάδα γυναικών των Κόκκινων Παρτιζάνων στην Ουκρανία το 1943
Η σοβιετική ουκρανική διανόηση και η κομματική ηγεσία, που είχαν παρασυρθεί από την έξαρση του πατριωτισμού κατά τη διάρκεια του πολέμου, προσπάθησαν να συνεχίσουν τη δυναμική αυτή όταν τα τελευταία γερμανικά στρατεύματα εκδιώχθηκαν από την Ουκρανία το φθινόπωρο του 1944. Τους σταμάτησε η καταστολή της φιλελευθεροποίησης από τον Α. Ζντάνοφ, η οποία άρχισε στην Ουκρανία το 1946. Το επίκεντρο αυτής της εκστρατείας ήταν ο αγώνας ενάντια στη χαλάρωση των ιδεολογικών ελέγχων κατά τη διάρκεια του πολέμου, η οποία είχε οδηγήσει «τους Ουκρανούς ιστορικούς να εκδίδουν βιβλία με μια λιγότερο ρωσικοποιημένη εκδοχή της ιστορίας», «ώθησε τους Ουκρανούς συγγραφείς να πιέσουν για ελευθερία από τη λογοκρισία» και επέτρεψε σε άλλους να διαπράξουν μια σειρά από σοβαρά «ουκρανικά εθνικιστικά λάθη». Ξεχωρίστηκε το Ντονμπάς ότι απαιτούσε ιδιαίτερα «αποφασιστικά μέτρα» για τη διόρθωση των ελλείψεων στον ιδεολογικό τομέα. Ο σοβιετικός Ουκρανός πολίτης δεν θα είχε άδικο αν σκεφτόταν, plus ça change, plus c’est la même chose [όσο περισσότερο αλλάζει, τόσο περισσότερο είναι το ίδιο].
Οι σοβιετικές δυνάμεις εισέρχονται στο Κέντρο του Κιέβου μετά την ήττα των Γερμανών
Μετάφραση: elaliberta.gr
Bohdan Krawchenko, “Ukraine in the Second World War”, Кампанія Солідарності з Україною / Ukraine Solidarity Campaign, 1 Ιανουαρίου 2019, https://ukrainesolidaritycampaign.org/2019/01/01/ukraine-in-the-second-world-war/.
Το άρθρο αυτό αποτέλεσε μέρος του βιβλίου του Bohdan Krawchenko, Social Change and National Consciousness in Twentieth-Century Ukraine (1985), και πρωτοεκδόθηκε στο ουκρανικό φοιτητικό περιοδικό Svichado London, τεύχος 4, 1985.
Σημειώσεις
1 [Σ.τ.Μ.:] Integral nationalism: ακροδεξιά, θρησκόληπτη, αντιδημοκρατική και αντιαριστερή πολιτική ιδεολογία. “Integral nationalism”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Integral_nationalism]
2 [Σ.τ.Μ.:] «Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο μη Επίθεσης», Βικιπαίδεια, https://el.wikipedia.org/
3 [Σ.τ.Μ.:] Η Δυτική Ουκρανία αποτελούσε τμήμα της Πολωνίας από το 1920 μέχρι το 1939. Κατελήφθη από τον σοβιετικό στρατό το 1939 στα πλαίσια του συμφώνου Ρίμπεντροπ -Μολότωφ.
4 [Σ.τ.Μ:] Τα κολχόζ και τα σοβχόζ.
