Το ζήτημα της στάσης του Άρη απέναντι στη Βάρκιζα είναι ένα κομβικό ζήτημα αρχών για το κομμουνιστικό μας κίνημα
Συνέντευξη του Χρήστου Κεφαλή στον Τάκη Μαστρογιαννόπουλο με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του Κριτική του νεοσταλινισμού του ΚΚΕ.
Ο τίτλος του βιβλίου σας, «Κριτική του νεοσταλινισμού του ΚΚΕ», τονίζει τις ρίζες των πολιτικών και των λογικών που προώθησαν μετά το 1991 στο ΚΚΕ οι ηγεσίες του στο σταλινισμό. Πού εντοπίζονται αυτές οι ρίζες;
Πραγματικά, η σύνδεση με το σταλινισμό βρίσκεται στον πυρήνα του βιβλίου μου. Σε επίπεδο λογικών μπορούμε να την εντοπίσουμε στη γραφειοκρατική απόσπαση από την πραγματικότητα, που ενσάρκωσε κατά τη μεταλενινική περίοδο στο κομμουνιστικό κίνημα ο Στάλιν και στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα η ηγεσία Ζαχαριάδη. Στα πρόσφατα χρόνια η ηγεσία του ΚΚΕ, τόσο υπό την Παπαρήγα όσο και από τον Κουτσούμπα, αναπαρήγαγε πιστά αυτό το γραφειοκρατισμό, στην ουσία και τις κύριες λεπτομέρειες. Αυτό εκφράστηκε με μια ποικιλία τρόπων στην κομματική πολιτική, ξεκινώντας από την παραχάραξη των αιτίων της διάλυσης της ΕΣΣΔ και φτάνοντας στην υιοθέτηση μιας ακραίας σεκταριστικής γραμμής αναφορικά με τη σύγχρονη πολιτική κατάσταση στη χώρα μας. Η γραμμή αυτή, της αντεπίθεσης για τη λαϊκή εξουσία, βρισκόταν σε πλήρη διάσταση με τα πραγματικά καθήκοντα του κινήματος, που ήταν βασικά αμυντικά καθήκοντα μιας φάσης υποχώρησης.
Η συζήτηση των ανοικτών ζητημάτων της ιστορίας του ελληνικού κομμουνισμού, ιδιαίτερα σε σχέση με το Εαμικό κίνημα, έχει κεντρική θέση στο βιβλίο σας. Ιδιαίτερα στέκεστε στη στάση του Άρη απέναντι στη Βάρκιζα και την καταδίκη της ως αντικομματικής, τόσο από την ηγεσία Ζαχαριάδη, όσο και από την ηγεσία Παπαρήγα. Ποια η σημασία της;
Το ζήτημα της στάσης του Άρη απέναντι στη Βάρκιζα είναι ένα κομβικό ζήτημα αρχών για το κομμουνιστικό μας κίνημα. Οι ηγεσίες του ΚΚΕ την αποκήρυξαν διαχρονικά, με το επιχείρημα ότι με την εναντίωσή του στη Βάρκιζα ο Άρης παραβίασε την κομματική πειθαρχία, τη λεγόμενη αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, κάτι πάντα ανεπίτρεπτο στους κομμουνιστές. Η ζαχαριαδική ηγεσία μάλιστα παρουσίασε τη στάση του Άρη σαν δείγμα χαφιεδισμού και υπηρεσίας του στην Ιντέλιτζενς Σέρβις – όπως έκανε ρητά ο ίδιος ο Ζαχαριάδης στην 3η Συνδιάσκεψη του 1950. Η ηγεσία Παπαρήγα από τη μεριά της οργάνωσε το 2011 μια ολόκληρη κομματική συνδιάσκεψη για να αποφανθεί με αυτό το σκεπτικό ότι ο Άρης δεν μπορούσε να αποκατασταθεί κομματικά.
Στο βιβλίο μου επιχειρηματολογώ ότι η στάση του Άρη απέναντι στη Βάρκιζα δίνει το υψηλότερο παράδειγμα κομματικής, κομμουνιστικής στάσης στην ιστορία του ΚΚΕ. Ο Άρης υπεράσπισε την επαναστατική σκοπιμότητα, που ήταν να ανατραπεί η γραμμή της Βάρκιζας για να σωθεί το κίνημα από την καταστροφή. Το ότι παραβίασε το δημοκρατικό συγκεντρωτισμό, αυτό το φετίχ των γραφειοκρατών για να καθοσιώνουν την αδράνειά τους, δεν έχει καμιά σημασία. Ο Λένιν είχε τονίσει πολλές φορές ότι είναι δικαίωμα και καθήκον των κομμουνιστών να παραβιάζουν την κομματική πειθαρχία απέναντι σε μια καταστροφική για το κίνημα πολιτική. Έδωσε μάλιστα ο ίδιος παραδείγματα μια τέτοιας στάσης στις παραμονές του Οκτώβρη, όταν παραιτήθηκε από την ηγεσία για να κάμψει τις ταλαντεύσεις άλλων μελών της ηγεσίας στο θέμα της κατάληψης της εξουσίας.
Η επιμονή των ηγεσιών Παπαρήγα και Κουτσούμπα να μην αναγνωρίζουν την κομματική δικαίωση του Άρη 80 χρόνια μετά αποτελεί δείγμα της έλλειψής τους κομμουνιστικών αρχών.
Η επιστροφή στον Στάλιν και η αποθέωσή του ως κορυφαίου επαναστάτη και υπερασπιστή του σοσιαλισμού και η αποκατάσταση του Ζαχαριάδη ήταν δυο περίοπτα στοιχεία στην ιδεολογική φυσιογνωμία του ΚΚΕ μετά το 1991. Ποιες είναι οι κύριες όψεις αυτής της διαδικασίας και οι συνέπειές της;
Θα έλεγα ότι και στις δυο περιπτώσεις ξεχώρισαν και υπερθεμάτισαν τα πιο νοσηρά στοιχεία του σταλινισμού.
Αναφορικά με τον Στάλιν αυτό περιλάμβανε πρώτα την υπεράσπιση της βίαιης κολεκτιβοποίησης ως μιας οξείας ταξικής πάλης για την προώθηση του σοσιαλισμού. Στην πραγματικότητα, βέβαια, επρόκειτο για ένα βολονταριστικό, γραφειοκρατικό εγχείρημα με στόχο το σφετερισμό του αγροτικού πλεονάσματος, που διέρρηξε την εργατοαγροτική συμμαχία φαλκιδεύοντας τη σοσιαλιστική μετάβαση στην ΕΣΣΔ. Σε συνέχεια έφτασαν να υπερασπίσουν ακόμη και τις Δίκες της Μόσχας και τις μαζικές εκκαθαρίσεις του 1936-38, παρουσιάζοντάς τα ως υπεράσπιση του σοσιαλισμού από την «Πέμπτη φάλαγγα» των πρακτόρων και των σαμποτέρ στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ. Επανέλαβαν, δηλαδή, κατά γράμμα τις συκοφαντίες με τις οποίες ο Στάλιν και οι συνεργάτες του προκάλεσαν αμέτρητες ανθρώπινες απώλειες στα 1931-33 και αργότερα, στα χρόνια των Δικών, οδήγησαν χιλιάδες αγωνιστές στα εκτελεστικά αποσπάσματα, δυσφημώντας τα ιδανικά του σοσιαλισμού.
Αναφορικά με τον Ζαχαριάδη υπήρξε ένα ανάλογο ξεδιάλεγμα των πιο λαθεμένων, καταστροφικών για το κίνημα επιλογών του, και μια συστηματική δικαίωση των αρχηγικών, δεσποτικών πρακτικών του στην καθοδήγηση του ΚΚΕ.
Το αποτέλεσμα ήταν να οικοδομηθεί μετά το 1991 ένα σταλινικού τύπου ανώμαλο καθεστώς στο ΚΚΕ, που ενθάρρυνε τη δουλικότητα, τον κομφορμισμό και την αμάθεια ενός μηχανισμού αποσπασμένου από τη ζωή και τις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας.
Στο βιβλίο σας δίνετε έμφαση στις παραχαράξεις της ιστορίας από την ηγεσία του ΚΚΕ για την κρίσιμη περίοδο 1936-52, την περίοδο των σταλινικών διώξεων στην ΕΣΣΔ και της κορύφωσης της εσωκομματικής ανωμαλίας στο ΚΚΕ. Συζητάτε αυτό το θέμα τόσο στο κύριο δοκίμιο όσο και σε δυο κριτικές στις συλλογές ντοκουμέντων του Ν. Παπαδάτου. Ποια είναι τα κύρια σημεία που αναδεικνύετε;
Για να ανυψώσει τον Στάλιν και τον Ζαχαριάδη η ηγεσία του ΚΚΕ υποχρεώθηκε να πλαστογραφήσει συστηματικά τα ζητήματα της κομματικής ιστορίας, παρερμηνεύοντας το νόημα των ιστορικών γεγονότων είτε με παραλείψεις και αποκρύψεις ντοκουμέντων, είτε με ψεύδη. Αυτά αφορούν τόσο στην ιστορία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ιδιαίτερα εκείνη της ΕΣΣΔ, όσο και εκείνη του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος.
Για να σταθώ μόνο στην τελευταία, η έρευνα εδώ παρεμποδίζεται από το γεγονός ότι πολλά σημαντικά ντοκουμέντα αποκρύβονται στα αρχεία του ΚΚΕ στον Περισσό. Οι δυο συλλογές του Παπαδάτου –Ο Μπεζεντάκος μας Άφησε Γειά και Άκρως Απόρρητο, από τις εκδόσεις ΚΨΜ– παρότι δυστυχώς δεν ακολουθεί τη μαρξιστική μεθοδολογία, είναι ιδιαίτερα σημαντικές επειδή φέρνουν σε φως ένα σώμα ντοκουμέντων από τα κρατικά αρχεία της ΕΣΣΔ, που μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια πιο τεκμηριωμένη άποψη για πρόσωπα και πράγματα του κινήματός μας.
Η πρώτη συλλογή θίγει το ζήτημα των Ελλήνων κομμουνιστών που χάθηκαν στις σταλινικές διώξεις στην ΕΣΣΔ στα 1936-38. Περιλάμβαναν ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ όπως οι Χαϊτάς και Ευτυχιάδης, καθώς και ακτιβιστές της βάσης, με πιο εμβληματικό ανάμεσά τους τον Μπεζεντάκο, που οι περισσότεροι είχαν δραπετεύσει από τις ελληνικές φυλακές και κατέφυγαν στην ΕΣΣΔ. Οι τύχες αυτών των αγωνιστών αγνοούνταν μέχρι πρόσφατα με τις κομματικές ιστορίες του ΚΚΕ να υποστηρίζουν μάλιστα ψευδώς για αρκετούς ότι είχαν χαθεί στον ισπανικό εμφύλιο. Η αλήθεια είναι ότι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν το 1937-38 στην ΕΣΣΔ με την κατηγορία της κατασκοπίας. Φυσικά υπάρχουν και άλλες τέτοιες περιπτώσεις αγωνιστών που έπεσαν θύματα εγκλημάτων της ζαχαριαδικής ηγεσίας, στα Δεκεμβριανά και αργότερα μετά την ήττα του ΔΣΕ στη Γιουγκοσλαβία και αλλού. Ή Επιτροπή Βουρνά στο παρελθόν είχε συγκεντρώσει ορισμένα στοιχεία. Είναι ζητήματα ηθικής τάξης τα οποία έχουν συγκαλύψει διαχρονικά οι ηγεσίες του ΚΚΕ.
Θα έλεγα όμως ότι ακόμη πιο σημαντική είναι η δεύτερη συλλογή, την οποία και σχολιάζω εκτενέστερα στο βιβλίο. Τα ντοκουμέντα της βοηθούν να αποσαφηνίσουμε κρίσιμα ζητήματα της ιστορίας του ΚΚΕ. Για να αρκεστώ σε ένα παράδειγμα, το 2010 το ΚΚΕ εξέδωσε τα πρακτικά της 3ης Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ (1950), με μια αισχρή Εισαγωγή του ΠΓ του ΚΚΕ, στην οποία το κομματικό αυτό σώμα εξαίρεται σαν μια φωτεινή στιγμή στην ιστορία του ΚΚΕ, στην οποία κατατροπώθηκαν οι «οπορτουνιστές», ενώ βέβαια επρόκειτο για ένα κυνήγι μαγισσών του Ζαχαριάδη.
Ενδεικτικά αναφέρω ότι ενώ το ΠΓ του ΚΚΕ επικροτεί στην ως άνω Εισαγωγή το ψέμα του Ζαχαριάδη ότι η ήττα του ΔΣΕ καθορίστηκε από το «πισώπλατο του Τίτο», στη συλλογή του Παπαδάτου υπάρχουν Εκθέσεις του ίδιου του Ζαχαριάδη προς το ΚΚΣΕ που τονίζουν ότι η Γιουγκοσλαβία ήταν η μόνη που βοηθούσε τον αγώνα του ΔΣΕ. Ακόμη ντοκουμέντα που δείχνουν ότι ενώ ο Στάλιν ενθάρρυνε αρχικά τον Ζαχαριάδη στο δεύτερο αντάρτικο για να το αξιοποιήσει στην επιβολή του ψυχρού πολέμου, μετά εγκατέλειψε στις τύχες του όχι μόνο τον ΔΣΕ, υποστηρίζοντας καιροσκοπικά στην 3η Συνδιάσκεψη τους Παρτσαλίδη και Βαφειάδη, επειδή οι θέσεις τους ταίριαζαν καλύτερα στις προτεραιότητές του, αλλά και τον ίδιο τον Ζαχαριάδη. Ενδεικτικά, δεν έστειλε καν στη Συνδιάσκεψη εκπρόσωπο του ΚΚΣΕ.
Η υπόθεση Καραγιώργη έχει κεντρική θέση στη συζήτησή σας. Αναφέρεστε στην ουσιαστική εξόντωσή του από τη ζαχαριαδική ηγεσία και στις ψευδολογίες του Μαΐλη και άλλων ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ γύρω από το θέμα. Ποια διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε από την υπόθεση Καραγιώργη.
Η υπόθεση Καραγιώργη είναι πράγματι εξαιρετικά σημαντική. Επιτρέψτε μου να αναφέρω με την ευκαιρία, ότι στην Εισήγηση του ΠΓ του ΚΚΕ στην έκδοσή τους των Πρακτικών της 3η Συνδιάσκεψης δεν τον αναφέρουν καν ονομαστικά, επειδή, φαίνεται, τον θεωρούν ανύπαρκτη φυσιογνωμία. Υπάρχουν, φυσικά, και μπόλικα άρθρα του Μαΐλη στο Ριζοσπάστη με καθαρά ψεύδη, όπως ότι ο Καραγιώργης δεν είχε ποτέ διαφωνήσει με τη γραμμή της Βάρκιζας πριν την 3η Συνδιάσκεψη. Ο Παπαδάτος παραθέτει ντοκουμέντα από τα οποία προκύπτει αναμφισβήτητα ότι ο Καραγιώργης είχε ασκήσει κριτική τόσο στην κατοχή όσο και μετά το 1945, με συνέπεια να υποβιβαστεί κομματικά στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Υπάρχει ακόμη μια συνταρακτική αναφορά από τις ρουμανικές μυστικές υπηρεσίες με τα αιτήματα του ΚΚΕ σχετικά με τις συνθήκες κράτησής του, που περιλάμβαναν συστηματικούς βασανισμούς για να μην μπορέσει να αντεπεξέλθει στις ανακρίσεις.
Ο Καραγιώργης εξοντώθηκε επειδή παρουσίασε μια συνολική πολιτική κριτική στη γραμμή της ζαχαριαδικής ηγεσίας, η οποία ανεδείκνυε τις τεράστιες ευθύνες της για την ήττα του κινήματος και στηλίτευε το ανώμαλο καθεστώς που είχε επιβάλει στο κόμμα. Κριτική άσκησαν τότε και οι Βαφειάδης και Παρτσαλίδης, που όμως ήταν κατώτερη: ο Παρτσαλίδης περιορίστηκε σε κάποια επιμέρους σημεία, ενώ ο Βαφειάδης ξέπεσε στη σταλινική μεθοδολογία, παρουσιάζοντας τον Ζαχαριάδη σαν πράκτορα.
Φυσικά, υπάρχουν και άλλες αγνοημένες και συκοφαντημένες επιφανείς μορφές στην ιστορία του ΚΚΕ, στη συνεισφορά των οποίων πρέπει σήμερα να σταθούμε. Ενδεικτικά θα αναφέρω τον Γιώργο Ασημίδη, συνηγέτη του ΚΚΕ μαζί με τον Ζαχαριάδη στα 1932-34, ο οποίος διαφώνησε αργότερα με τις κατευθύνσεις του, διαγράφηκε και δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ το Δεκέμβρη του 1944. Πρόσφατα κυκλοφόρησε μια σημαντική μονογραφία για τον Ασημίδη από τις εκδόσεις Εύμαρος, την οποία όμως αγνοούσα όταν έγραφα το βιβλίο μου. Ο Ασημίδης δεν επέκρινε μόνο τη γραμμή του Λιβάνου, αλλά στα 1934 είχε επικρίνει εύστοχα τις σεκταριστικές τάσεις στην πολιτική του Ζαχαριάδη που εκθειάζουν σήμερα στο ΚΚΕ. Θα έλεγα ότι ο Καραγιώργης και ο Ασημίδης είχαν την καλύτερη πολιτική αντίληψη μεταξύ των στελεχών του ΚΚΕ εκείνης της περιόδου.
Πώς μπορούμε να εκτιμήσουμε σήμερα το ρόλο και την προσωπικότητα του Ζαχαριάδη; Άσχετα από την αποθέωσή του από την ηγεσία του ΚΚΕ, υπήρχαν κάποια θετικά στοιχεία σε αυτόν;
Ο Ζαχαριάδης δεν ήταν ένας εντελώς τυπικός σταλινικός ηγέτης και κάποιες φορές είχε δείξει μια ανεξαρτησία απέναντι στις κατευθύνσεις της Κομιντέρν. Ενδεικτικά μπορεί να αναφερθεί το «Ανοικτό Γράμμα» του με το οποίο καλούσε σε υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της χώρας από την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας το 1940, που δεν συμβάδιζε διόλου με τις τότε εκτιμήσεις για «ιμπεριαλιστικό» χαρακτήρα του πολέμου. Βέβαια, ο ίδιος έσπευσε εν μέρει να το αναιρέσει με τα δυο επόμενα που ακολούθησαν.
Τελικά, όμως, ο Ζαχαριάδης διακρινόταν από τον ίδιο αρχηγισμό και την καχυποψία που ήταν σήμα κατατεθέν και του Στάλιν. Το αποτέλεσμα ήταν να οικοδομήσει έναν άκαμπτο μηχανισμό, περιβάλλοντας τον εαυτό του με πειθήνια, χωρίς πολιτική αντίληψη στελέχη, με καταστροφικές συνέπειες για το κίνημα.
Αν ήταν άξιος ηγέτης με την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1945 θα είχε συνταχτεί με τον Άρη. Οι επιλογές του, η αποχή από τις εκλογές του 1946 και ο νέος ένοπλος αγώνας, ήταν τελείως ανεδαφικές, οδηγώντας το κίνημα στη συντριβή, αφού ο συσχετισμός δυνάμεων είχε πλέον αλλάξει αρνητικά. Στη συνέχεια, σε τυπικό σταλινικό στιλ, κατασκεύασε αποδιοπομπαίους τράγους στο πρόσωπο του Καραγιώργη και άλλων, για να τους φορτώσει τις ευθύνες του για την ήττα, με αποκορύφωμα τη συκοφάντηση του Πλουμπίδη ως χαφιέ.
Ο συνολικός απολογισμός του είναι έτσι εξαιρετικά αρνητικός. Βέβαια, πρέπει να πω, αποκαθιστώντας τον η ηγεσία του ΚΚΕ ανυψώνει σε πρότυπο τις πιο νοσηρές πλευρές του. Για παράδειγμα, το 1950 ο Ζαχαριάδης είχε παραδεχτεί ότι η αποχή από τις εκλογές το 1946 ήταν ένα λάθος γιατί στέρησε από το ΚΚΕ τις νόμιμες δυνατότητες. Τα τωρινά ντοκουμέντα και οι κομματικές ιστορίες του ΚΚΕ, αντίθετα, δικαιώνουν την αποχή, με το επιχείρημα ότι αφού το κόμμα προσανατολιζόταν στον ένοπλο αγώνα, οι εκλογές δεν είχαν καμιά σημασία. Ευτελίζουν έτσι ακόμη και τον Ζαχαριάδη.
Το συμπέρασμά σας είναι ότι η ζαχαριαδική ηγεσία με τις επιλογές της κατέστρεψε το εαμικό κίνημα και ότι η αποκατάσταση του Ζαχαριάδη από το ΚΚΕ είναι ουσιαστικά μια δικαίωση του γραφειοκρατισμού τους. Πώς επέδρασε αυτή η στάση στις επιλογές της ηγεσίας του ΚΚΕ στα πρόσφατα χρόνια.
Η κύρια επίδραση είναι στον καθορισμό μιας ακραία σεκταριστικής γραμμής μετά το 1991, που ήταν βασικά μια αναπαραγωγή των σταλινικών σχημάτων του σοσιαλφασισμού. Και σε συνέχεια, το 2011-12 η αποκήρυξη των μεγάλων κινημάτων των Αγανακτισμένων και των αραβικών επαναστάσεων, τα οποία λοιδόρησαν ως «κατευθυνόμενα από τον ιμπεριαλισμό». Ουσιαστικά ανύψωσαν τον Στάλιν για να εμφανίσουν τους εαυτούς τους ως συνεχιστές δήθεν μιας μεγάλης επαναστατικής παράδοσης. Και στο όνομα αυτής της παράδοσης έκαναν ό,τι χείριστο και πιο γραφειοκρατικό μπορούσε να κάνουν στα σύγχρονα διακυβεύματα, αποδεικνύοντας έτσι ότι δεν υπήρχε τίποτα το επαναστατικό σε αυτή.
*Δημοσιεύθηκε στην «Εποχή», 29-30.7.2023.
