Εικονογράφηση: Ίρα Γκρεμπεντσίκοβα [Ира Гребенщикова]
Anna Golovina
Στρατηγικές αντίστασης μεταξύ των κουήρ ατόμων στην ΕΣΣΔ
Σήμερα, τα κουήρ άτομα στη Ρωσία θα πρέπει να αντιταχθούν στις συστηματικές διακρίσεις, που ενίοτε τους αναγκάζουν ακόμη και σε μετανάστευση. Στην ΕΣΣΔ, ωστόσο, με κλειστά σύνορα και καμία απολύτως συζήτηση για την ύπαρξη κουήρ, οι στρατηγικές αντίστασης των κουήρ ανθρώπων ήταν πιο διακριτικές. Μιλήσαμε με 32 κουήρ άτομα που μεγάλωσαν στην ΕΣΣΔ στις δεκαετίες του 1970 και 1980 για να μάθουμε για την παιδική τους ηλικία, την είσοδό τους στο σχολείο και το πανεπιστήμιο και την απόκτηση των πρώτων τους θέσεων εργασίας, όλα αυτά βιώνοντας την περιθωριοποίηση.
Στη Σοβιετική Ένωση, οι συμπεριφορές που διέφεραν από τα γενικά αποδεκτά ήθη θεωρούνταν αποκλίνουσες και αντιμετωπίζονταν σκληρά τόσο από το ευρύ κοινό όσο και από το κράτος. Αυτή η «παρέκκλιση» δεν προέκυψε ξαφνικά από μόνη της: δημιουργήθηκε και αναπαράχθηκε από τη σοβιετική κυβέρνηση. Καθώς η πολιτική ελίτ είχε τον πλήρη έλεγχο του δημόσιου λόγου, μπορούσε να κάνει περισσότερα από το να υπαγορεύει απλώς ποιες ομάδες έπρεπε να ωθηθούν στο περιθώριο· μπορούσε επίσης να ενσταλάξει στις μάζες αυτές τις απόψεις. Ένα ιδιαίτερο καθεστώς επιφυλάχθηκε για τους λεγόμενους «αντιφρονούντες σεξουαλικού φύλου» – τα κουήρ άτομα, των οποίων η θέση ως «αποκλεισμένων» υποκειμένων θεμελιωνόταν στον έλεγχο και την καταστολή των επιθυμιών τους1.
Ιστορική επισκόπηση
Μετά την πτώση της μοναρχίας το 1917, το τσαρικό νομικό σύστημα μεταρρυθμίστηκε και ορισμένα τμήματά του καταργήθηκαν. Το άρθρο 995, το οποίο προέβλεπε την τιμωρία της συναινετικής επαφής μεταξύ ανδρών του ίδιου φύλου, δεν ήταν πλέον εκτελεστέο με νόμο2. Αμέσως μετά ήρθε μια περίοδος σχετικής ελευθερίας όσον αφορά την αναπαράσταση και τη συζήτηση για τους ομοφυλόφιλους και τους διεμφυλικούς ανθρώπους. Ωστόσο, το 1934, ένα νέο άρθρο πρότεινε την εισαγωγή ποινικής τιμωρίας για την αμοιβαία συναινετική σεξουαλική επαφή μεταξύ ανδρών. Το άρθρο αυτό εμφανίστηκε αργότερα στον ποινικό κώδικα πολλών σοβιετικών δημοκρατιών. Κατά τη διάρκεια των μεταρρυθμίσεων του σοσιαλιστικού νομικού συστήματος από τον Χρουστσόφ3, το άρθρο διατηρήθηκε με τον αριθμό 121 του ποινικού κώδικα4. Κάθε χρόνο, πάνω από 800 άτομα φυλακίζονταν με βάση αυτόν τον νόμο και συνολικά πάνω από 38.000 άνδρες καταδικάστηκαν κατά τη διάρκεια των 60 ετών ισχύος του άρθρου5.
Η σοβιετική ηγεσία θεωρούσε τα μη ετεροφυλόφιλα άτομα ως πολιτικούς εχθρούς, ακόμη και ως ταξικούς εχθρούς. Αυτό φαίνεται πολύ καλά από τις αλλαγές στον ορισμό του όρου γκομοσέκσουαλιζμ («ομοφυλοφιλία») στη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια πριν και μετά την εισαγωγή του νέου νομικού άρθρου. Στην έκδοση του 1930 μας λένε ότι, σε αντίθεση με τις αστικές χώρες, στη Σοβιετική Ένωση δεν υπάρχει καμία δίωξη για τις επαφές μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου. Στην επόμενη έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας αυτή η διατύπωση «διορθώθηκε» και η «ομοφυλοφιλία» έγινε «επαίσχυντη και εγκληματική», καθώς και «αποκαλυπτική της παρακμής των κυρίαρχων τάξεων». Η σοβιετική κοινωνία στο σύνολό της συμμεριζόταν την απέχθεια που εξέφραζε το κράτος από τα πάνω, όπως γίνεται σαφές στην έρευνα του Κέντρου Λεβάντα το 19896: το 33,7% των ερωτηθέντων υποστήριζε την «εκκαθάριση» των ομοφυλόφιλων, ενώ το 30,7% υποστήριζε την κοινωνική απομόνωσή τους.
Διαμόρφωση κουήρ κοινοτήτων
Τα κουήρ άτομα στην ΕΣΣΔ βρίσκονταν σε μια σύνθετη και κάπως συγκεχυμένη κατάσταση: οι ομοφυλόφιλοι και οι αμφιφυλόφιλοι άνδρες κινδύνευαν από νομικές διώξεις –οι γυναίκες βρίσκονταν υπό την πίεση του αυξανόμενου άγχους και των διαδεδομένων ετεροκανονικών προτύπων7– και τα διεμφυλικά άτομα ήταν εντελώς ανίκανα να εκφράσουν ελεύθερα την ταυτότητα φύλου τους. Κανένας από αυτούς τους ανθρώπους δεν είχε πολλές πηγές πληροφόρησης σχετικά με τη σεξουαλικότητα και το φύλο, και ο σύγχρονος λόγος παθολογικοποιούσε και ποινικοποιούσε την ταυτότητά τους, επιβάλλοντάς τους την «παρέκκλιση» και θέτοντας σε εφαρμογή την «γνώση της εξουσίας» που αναφέρει ο Φουκώ8.
Αλλά αυτό το περιβάλλον διακρίσεων έγινε επίσης ένας χώρος στον οποίο τα κουήρ άτομα δημιούργησαν τις δικές τους πρακτικές ανταλλαγής, αντίστασης και επιβίωσης. Χρησιμοποίησαν τις δράσεις τους με αυτόν τον τρόπο ως μέσο υπονόμευσης των υφιστάμενων δομών φύλου και σεξουαλικότητας, σε μια εποχή που το κράτος δεν επέτρεπε καμία νόμιμη επίδειξη μη-κανονικότητας. Στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, οι μεγάλες πόλεις της Σοβιετικής Ρωσίας φιλοξένησαν μια κουήρ υποκουλτούρα, η οποία εμφανιζόταν στα πλέσκας9, στον ΛΟΑΤ τύπο και στις δραστηριότητες των πρώτων ΛΟΑΤ οργανώσεων.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα κουήρ άτομα συνδέονταν μεταξύ τους μέσω του «gaydar»10: «Τον παρακολουθούσα, κουβεντιάζαμε, υπήρχαν άνθρωποι γύρω. Τον κοίταξα και κατάλαβα ότι ήταν σαν κι εμένα. Και εκείνος κατάλαβε το ίδιο» (σισ-τζέντερ άνδρας, γεν. 1973, Ιρκούτσκ). Όσοι είχαν την τύχη να ζήσουν σε μια μεγάλη πόλη και να γνωρίσουν τους «σωστούς» ανθρώπους μπορούσαν να γίνουν μέρος μιας τοπικής κοινότητας. Αυτή η κοινότητα λειτουργούσε ως ένα κρυφό υπόγειο δίκτυο, στο οποίο δεν ήταν καθόλου εύκολη η πρόσβαση: «Δεν μπορούσες απλώς να ανοίξεις την πόρτα και να μπεις, έπρεπε να βρεις πολλά κλειδιά για πολλές διαφορετικές πόρτες...». (σισ-τζέντερ άντρας, γεν. 1973).
Οι κουήρ άνθρωποι προσπαθούσαν να δημιουργήσουν προσωπικές «μικροκοινότητες» παρά τον αυξημένο κίνδυνο να «αποκαλυφθούν» και να υποστούν τις συνέπειες, όπως η αποβολή από το πανεπιστήμιο. Οι ερωτηθέντες μίλησαν εξαιρετικά σπάνια για οποιεσδήποτε πράξεις διακρίσεων από το προσωπικό των διαφόρων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, αλλά ορισμένες μεμονωμένες περιπτώσεις υποδηλώνουν την παρουσία ενός αρνητικού ευρύτερου περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας ένας ερωτώμενος ανησυχούσε για την πιθανή αποβολή του «λόγω ομοφυλοφιλίας». Σε μια περίπτωση, έπεσε πάνω σε δύο φίλους του που έκαναν σεξ στο κτίριο της στέγασής τους και αποφάσισε να τους κρατήσει ασφαλείς - στάθηκε στην πόρτα τους «σε υπηρεσία φύλαξης»: «φοβήθηκαν, φυσικά, δεν επρόκειτο να το πω σε κανέναν, είμαι σίγουρος ότι καταλαβαίνετε. Αυτή είναι η προσωπική τους ζωή, δεν θα έπρεπε να αντανακλά στις σπουδές τους, αλλά ταυτόχρονα θα μπορούσαν οπωσδήποτε να αποβληθούν από το Πανεπιστήμιο της Μόσχας για μια τέτοια ασήμαντη λεπτομέρεια» (σισ-τζέντερ άνδρας, γεν. 1968, Μόσχα).
Σε κρίσιμες καταστάσεις η κοινότητα βοήθησε στην επίλυση επειγόντων προβλημάτων, όπως η διάσωση ανθρώπων από ποινικές διώξεις. Αυτή η συγκροτημένη κοινότητα δεν είχε εδαφικά σύνορα· άνθρωποι από τις πιο απομακρυσμένες πόλεις συνδέονταν στενά: «οι γκέι είναι γκέι παντού, δεν έχουμε σύνορα. Ταξίδεψα στο Βίλνιους, στην Τασκένδη, στο Ντουσανμπέ. Διέσχισα σχεδόν ολόκληρη τη [Σοβιετική] Ένωση, αλλά συναναστρεφόμουν [μόνο] με μπλε11 [...] Ήξερα ότι ένας μπλε μπορούσε να βρει βοήθεια οπουδήποτε».
Εκείνη την εποχή, η κουήρ κοινότητα κοινωνικοποιούνταν συχνά με τη βοήθεια τηλεφωνημάτων και επιστολών. Οι άνθρωποι αισθάνονταν προστατευμένοι μιλώντας μεταξύ τους μέσω αυτού του είδους «κοινωνικού δικτύου»: δεν επινοούσαν κωδικούς, προσπαθούσαν να γράφουν ανεπιφύλακτα και έδιναν ακόμη και τις πραγματικές τους διευθύνσεις και προσωπικές πληροφορίες. Έτσι περιγράφει τις εμπειρίες της μια ερωτώμενη γυναίκα: «Έπρεπε να πάω στο ταχυδρομείο και να ρωτήσω αν υπήρχαν επιστολές για μια συγκεκριμένη διεύθυνση (на какой-то номер документа). Υπήρχε ένα ολόκληρο κουτί εκεί [...] ο χειριστής το κοίταζε [...] και έδινε τα γράμματα [...] ήταν απλό και πραγματικά ασφαλές» (σισ-τζέντερ γυναίκα, γεν. 1970).
Η κουήρ ζωή αποτελείτο από δύο διαφορετικές κοινότητες, μεταξύ των οποίων προέκυπταν ορισμένες αμοιβαίες σχέσεις. Η πρώτη ήταν η κοινότητα στην οποία ανήκε ένα άτομο, με την οποία διατηρούσε τακτική επαφή. Η δεύτερη ήταν μια ευρύτερη έννοια της «κοινότητας» που σχημάτιζε κάθε κουήρ άτομο, η οποία περιελάμβανε κάθε ομοφυλόφιλο άτομο, για το οποίο τουλάχιστον κάτι ήταν γνωστό δημοσίως. Αυτό ήταν ο σχηματισμός μιας «φαντασιακής κοινότητας»12 χωρίς εδαφικά ή χρονικά σύνορα – κάτι οικείο και κατανοητό σε εμάς, στον κόσμο των αμοιβαίων followers στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αλλά αντί για άλλους ιδιώτες, η φαντασιακή κοινότητα των σοβιετικών κουήρ αποτελούνταν από προσωπικότητες του πολιτισμού, της τέχνης και από διάφορα σημεία της ιστορίας: «Στη σοβιετική εποχή οι άνθρωποι έλεγαν ότι ο Βαλέρι Λέοντεφ ήταν γκέι. Μετά ο Μπόρις Μοϊσέγιεφ, ο οποίος ήταν στον κύκλο της Άλα Πουγκάτσεβα, και μετά μιλούσαν για τον Σεργκέι Πένκιν. [...] Δεν υπήρχαν επιβεβαιώσεις, όλα υποκινούνταν από ορισμένα στυλ ντυσίματος και ορισμένους τρόπους συμπεριφοράς» (μη δυαδικό άτομο, γεν. 1970, Σαράτοφ). Άλλοι που θεωρούνταν μέλη της κουήρ κοινότητας ήταν η Μάσια Ρασπούτινα, ο Μούσλιμ Μαγκομάεφ και η Ζάννα Αγκουζάροβα. Η δημιουργία αυτής της κοινότητας επέτρεψε στην ομοφυλοφιλία να νιώσει φυσιολογική.
Τα πάρκα ως κουήρ χώροι
Τα κουήρ άτομα συναντιόντουσαν μεταξύ τους σε ειδικούς χώρους που ήταν γνωστοί ως πλέσκας. Στη δεκαετία του 1870 οι κουήρ άνθρωποι συναντιόντουσαν σε λουτρά, πάρκα και δημόσιες τουαλέτες, όπου άνθιζε η ανδρική πορνεία. Χαρακτηριστικοί χώροι συνάντησης στην Αγία Πετρούπολη ήταν η Νέβσκι Προσπέκτ μεταξύ της πλατείας Ζναμένσκαγια και της γέφυρας Ανίτσκοφ, η σχολή ιππασίας Μιχαϊλόφσκι και η όχθη του ποταμού Φοντάνκα, κοντά στο τσίρκο Τσινιζέλλι. Στη Μόσχα, ο «δακτύλιος των λεωφόρων» παρείχε άφθονες τοποθεσίες: χρησιμοποιήθηκαν οι λεωφόροι Πρετσιστένσκι, Τσιστοπρούντνι και Νικίτσκι. Παρόλο που η εισαγωγή των άρθρων ποινικού δικαίου μείωσε σημαντικά τη γεωγραφία των «πλέσκι», η ζωή στα τέλη της Σοβιετικής Ένωσης παρείχε επαρκείς δυνατότητες για την οικειοποίηση συγκεκριμένων χώρων.
Ο μετασοβιετικός εννοιολογικός καλλιτέχνης Εβγκένι Φικς προτείνει στο δοκίμιό του «Η θεωρία του Πλέσκα»13 ότι θα πρέπει να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη μιας κρυφής ομοφυλοφιλικής αισθητικής στη σοβιετική οπτική κουλτούρα. Γράφει ότι οι τόποι συνάντησης των ομοφυλοφίλων θα πρέπει να θεωρηθούν ως χώροι ταυτόχρονης παρουσίας και απουσίας, θα πρέπει να γίνουν αντικείμενο μιας άρθρωσης της ιστορικής μνήμης, η οποία θα μας επιτρέψει να διατυπώσουμε μια γνήσια, απελευθερωτική θεωρία φυσιολογικοποίησης της ομόφυλης επιθυμίας. Ο Φικς υποστηρίζει ότι οι ομοφυλόφιλοι άνθρωποι δημιούργησαν μια εναλλακτική εννοιολόγηση των κοινωνικών τόπων, μετατρέποντάς τους σε χώρους με «διπλό πάτο»: ο τόπος παραμένει ένας κανονικός τόπος ανάπαυσης ή χαλάρωσης για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με την υποκουλτούρα, αλλά αποκτά ένα πρόσθετο και ταυτόχρονο πλαίσιο για τους ομοφυλόφιλους άνδρες, καθώς γίνεται «ένας από τους δικούς μας» τόπους. Η ορατότητα του τόπου αλλάζει μορφή, λαμβάνει μια διαφορετική πολιτισμική εννοιολόγηση: «Εκεί [στο πάρκο] υπήρχαν μικρά αδιέξοδα σοκάκια στο πλάι που δεν οδηγούσαν πουθενά και δεν είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για κανέναν [...]» (σισ-τζέντερ άνδρας, γεν. 1973). Αυτοί οι χώροι έφτασαν να σχηματίζουν έναν ιδιαίτερο χάρτη, συγκεντρώνοντας διάφορες τοποθεσίες που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι για να συναντηθούν μεταξύ τους.
Στην ανθρωπολογία και την κοινωνιολογία το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «νοητική χαρτογράφηση». Ο καθένας μας έχει έναν προσωπικό χάρτη του χώρου της πόλης: άλλωστε, όλοι ξέρουμε πού βρίσκεται «εκείνο το μπαρ». Όμως οι άνθρωποι επηρεάζονται ιδιαίτερα από μέρη που συνδέονται με σημαντικά ιστορικά γεγονότα ή αξίες που βρίσκονται κοντά τους, μέρη που καθηλώνουν σημαντικές μορφές στην πολιτιστική μνήμη (για παράδειγμα, η γέφυρα Νέμτσοφ στη Μόσχα14). Στην ύστερη σοβιετική ζωή αυτή η ιστορική παράδοση συνεχίστηκε με τις συναντήσεις στον «Κήπο της Κάτια»15. Ο χώρος οικειοποιήθηκε σε υλικό επίπεδο: «μαζευόμασταν πάντα εκεί τη νύχτα από τις 7 προς τις 8 Μαρτίου, για να ανοίξουμε την ανοιξιάτικη περίοδο: κόβαμε μια μπλε κορδέλα μπροστά στο άγαλμα της Αικατερίνης και σπάγαμε ένα μπουκάλι σαμπάνια στο βάθρο» (σισ-τζέντερ άντρας, γεν. 1952, Αγία Πετρούπολη).
Τα πλέσκας επέτρεψαν την πρόσβαση στην κουήρ κοινότητα και μια πολυπόθητη ατμόσφαιρα αποδοχής, αλλά επίσης αύξησαν την ορατότητα και έκαναν τους ανθρώπους πιο διακριτούς απέναντι στις διωκτικές αρχές ή στους πληροφοριοδότες. Ενώ συζητούσαν για την ποινική δίωξη, αρκετοί ερωτηθέντες σημείωσαν ότι οι ομοφυλόφιλοι άνδρες συχνά συλλαμβάνονταν κοντά σε χώρους που έκαναν βόλτες. Ωστόσο, αυτοί οι κίνδυνοι θεωρήθηκαν από τους αντιφρονούντες σεξουαλικού φύλου ως φυσικοί και αναπόφευκτοι, και παρά το γεγονός ότι γνώριζαν καλά τους κινδύνους που ενέχει η επίσκεψη στα πλέσκας, επέστρεφαν σε αυτά ξανά και ξανά.
Έντυπα και ακτιβισμός
Στα χρόνια της Περεστρόικα, μετά τη χαλάρωση της λογοκρισίας και την εμφάνιση ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης, αυξήθηκε το ενεργό ενδιαφέρον για τον κουήρ τύπο και τον κουήρ ακτιβισμό. Η πρώτη έκδοση που απευθυνόταν σε ομοφυλόφιλους ήταν η εφημερίδα Τέμα16, την οποία εξέδιδαν το 1989 ο Ρομάν Καλίνιν (ένας από τους πρώτους ακτιβιστές του ρωσικού ΛΟΑΤ κινήματος και, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, ο πρώτος ανοιχτά ομοφυλόφιλος άνδρας στην ΕΣΣΔ) και ο Βλαντισλάβ Ορτάνοφ (ένας από τους πρώτους ΛΟΑΤ ακτιβιστές στη Ρωσία, περισσότερο γνωστός για τα περιοδικά «Argot» και «Risk»). Η εφημερίδα ζητούσε την κατάργηση του πρώτου σημείου του άρθρου 121 του ποινικού κώδικα [σημείωση του μεταφραστή: το άρθρο που απαγορεύει τις ομοφυλοφιλικές επαφές μεταξύ ανδρών] και δημοσίευε άρθρα σχετικά με την φυσιολογικότητα των ομοφυλοφιλικών προσανατολισμών17.
Οι πρώτες οργανώσεις ΛΟΑΤ είχαν ήδη δημιουργηθεί πριν από το τέλος της σοβιετικής εποχής. Στο Λένινγκραντ, το 1984, ο Αλεκσάντρ Ζαρέμπα ίδρυσε το «Γκέι Εργαστήριο»18 – μια ανεπίσημη συνάντηση κουήρ ατόμων που προσπαθούσαν να δημιουργήσουν επαφές με ακτιβιστές από τη Σκανδιναβία και άλλες χώρες. Η οργάνωση δεν υπήρξε για μεγάλο χρονικό διάστημα και σταμάτησε τη δραστηριότητά της λόγω της πίεσης της KGB. Το 1989 ήρθε η οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων Σύλλογος για τις Σεξουαλικές Μειονότητες (Association for Sexual Minorites / ASM)19, η οποία ιδρύθηκε από την Εβγκένια Ντεμπριάνσκαγια, τον Ρομάν Καλίνιν και άλλους ακτιβιστές. Ο σύλλογος αφιερώθηκε στον αγώνα για ισότητα ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου. Την ίδια εποχή στο Λένινγκραντ εμφανίστηκαν η ομάδα «ARGO-RISK»20, το Ταμείο Τσαϊκόφσκι για πολιτιστικές πρωτοβουλίες και την υπεράσπιση των σεξουαλικών μειονοτήτων (ιδρύθηκε το 1991 από τους ακτιβιστές Όλγκα Ζουκ και Γιούρι Έρεεφ) και η Κριλία («Φτερά»), ο Σύλλογος Υπεράσπισης των Ομοφυλόφιλων21. Οργανώσεις ΛΟΑΤ εμφανίστηκαν όχι μόνο στη Μόσχα και το Λένινγκραντ, αλλά και εκτός αυτών. Για παράδειγμα, το 1990 ιδρύθηκε ο Σύλλογος Σεξουαλικών Μειονοτήτων της Σιβηρίας22, με στόχο «τη δημιουργία μιας υπηρεσίας που θα διευκόλυνε τις γνωριμίες, για να φέρει όλους πιο κοντά», σύμφωνα με έναν από τους συνιδρυτές της (σισ-τζέντερ άνδρας, γεν. 1952, Κράσνογιαρσκ).
Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και στις αρχές της δεκαετίας του ’90, οι κουήρ άρχισαν να δημιουργούν κοινότητες όχι μόνο για να φέρουν κοντά ανθρώπους με παρόμοιες εμπειρίες, αλλά και για να προσπαθήσουν να αλλάξουν την υπάρχουσα κατάσταση: να ξεπεράσουν τις διακρίσεις και να πιέσουν για τον τερματισμό της ποινικής δίωξης. Το 1993, το άρθρο 121 καταργήθηκε. Το 1999, το Υπουργείο Υγείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας σταμάτησε να χαρακτηρίζει την ομοφυλοφιλία ασθένεια23.
Είναι αδύνατο να πούμε ότι η αντίσταση των κουήρ στο καθεστώς διακρίσεων ήταν απολύτως επιτυχής. Αλλά από την ανάλυση της κουήρ ιστορίας της ύστερης Σοβιετικής Ένωσης, είναι προφανές ότι οι μηχανισμοί περιθωριοποίησης και αποκλεισμού λειτουργούν με πιο σύνθετους τρόπους από τις «κανονικές» διακρίσεις. Ακόμη και μέσα σε καταπιεστικά κράτη, είναι δυνατό να δημιουργήσει κανείς τη δική του κοινότητα, να οργανώσει ένα «δίκτυο επικοινωνίας» και να κατασκευάσει ζωτικούς κοινωνικούς χώρους. Οι συνθήκες διακρίσεων δεν στερούν από τους καταπιεσμένους την υποκειμενικότητα, αντίθετα, συχνά μας δίνουν τη δυνατότητα να αλλάξουμε την πραγματικότητά μας, μια δυνατότητα που μπορεί να μην είναι εμφανής με την πρώτη ματιά.
Μετάφραση: elaliberta.gr
Анна Головина, «“В то время вполне могли исключить из МГУ”. Стратегии сопротивления квир-людей в СССР», DOXA, 15 Σεπτεμβρίου 2021, https://doxajournal.ru/stadis/queer_in_ussr#30
Στα αγγλικά (σε μετάφραση Michael Baker και επιμέλεια Arina Gundyreva): Anna Golovina, “Strategies of resistance among queer people in the USSR”, LeftEast, 18 Οκτωβρίου 2021, https://lefteast.org/strategies-of-resistance-among-queer-people-in-the-ussr/
Η Anna Golovina είναι κοινωνική ανθρωπολόγος και ιστορικός. Την περίοδο 2019-2021 διεξήγαγε έρευνα για τον εντοπισμό και την περιγραφή των περιθωριοποιημένων πρακτικών των queer ατόμων στην ΡΣΟΣΔ και των μηχανισμών προσαρμογής της κοινότητας. Διαχειρίζεται το telegram channel «Veselye lyudi v neveselye vremya».
Σημειώσεις
1. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτή την ιδέα, δείτε το έργο Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια των μεταμοντέρνων φιλοσόφων Gilles Deleuze και Felix Guattari.
2. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτό, βλέπε A. Kozlovsky, «The argot of Russian homosexual subculture» (στα ρωσικά. Για εναλλακτικές λύσεις στην αγγλική γλώσσα, βλέπε σημείωση iv).
3. Συλλογή δικαστικών αλλαγών που έγιναν για να φιλελευθεροποιηθούν και να αμβλυνθούν διάφοροι νόμοι.
4. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την προσθήκη αυτού του άρθρου στον νομικό κώδικα και την επακόλουθη προστασία του, βλ. το βιβλίο του Dan Healey, Homosexual Desire in Revolutionary Russia, καθώς και το βιβλίο του R. Alexander, Regulating Homosexuality in Soviet Russia.
5. Μόνο το 2020 μπορέσαμε να έχουμε πρόσβαση σε τόσο ακριβή στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των ανδρών που διώκονται ποινικά. Βλ. δημοσίευση του V. Volodin, «Criminal prosecution of homosexuals in the Soviet Union (1946-1991)«: https://cadmus.eui.eu/handle/1814/67530.
6. Ο «απλός σοβιετικός άνθρωπος» ήταν ένα πρόγραμμα παρακολούθησης του Κέντρου Levada που διήρκεσε σχεδόν 30 χρόνια [σημείωση του μεταφραστή: για μια συζήτηση στην αγγλική γλώσσα σχετικά με την ιστορία του Κέντρου Levada και την ιστορία αυτού του προγράμματος, βλ. https://www.wilsoncenter.org/blog-post/who-soviet-man-today-interview-levada-centers-lev-gudkov].
7. Τα ετεροκανονικά πρότυπα είναι ιδέες που βασίζονται στην αναγκαιότητα και το αποκλειστικό δικαίωμα της ένωσης μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας. Για περισσότερα σχετικά με τα ετεροκανονικά πρότυπα στην ύστερη σοβιετική εποχή, βλ. το άρθρο των A.A. Temkina και A. Rotkirch «Σοβιετικές συμβάσεις φύλου και ο μετασχηματισμός τους στη σύγχρονη Ρωσία» (στα ρωσικά).
8. Η «γνώση της εξουσίας» είναι ένας όρος που επινόησε ο μεταμοντέρνος φιλόσοφος Michel Foucault, ο οποίος περιγράφει τη δυνατότητα των μηχανισμών εξουσίας να επιβάλλουν και να υποστηρίζουν τη δική τους επιρροή διατηρώντας τον έλεγχο της πληροφορίας.
9. Το pleshka ήταν ένας τόπος συνάντησης για μη ετεροφυλόφιλους ανθρώπους [σημείωση της αγγλικής μετάφρασης: δείτε το άρθρο του Evgeny Fiks, «The Theory of Pleshka», που αναφέρεται παρακάτω σε αυτό το άρθρο, για μια λεπτομερή συζήτηση της σχέσης μεταξύ του ρωσικού όρου «pleshka» και του αγγλικού «cruising site»].
10. Μια διαισθητική αντίληψη που φαίνεται να υποδεικνύει τον σεξουαλικό προσανατολισμό του ατόμου που βρίσκεται μπροστά μας. Στην τρέχουσα χρήση ο όρος χρησιμοποιείται κυρίως ως αστείο, αλλά συνεχίζει να έχει επικρατήσει σε ακαδημαϊκά άρθρα και διάφορες έρευνες. Βλέπε L.M. Woolery, «Gaydar: a special-cognitive analysis».
11. [Σημείωση του μεταφραστή: ο όρος «μπλε» (ρωσικά goluboi) είναι ένας γνωστός ευφημισμός για τους ομοφυλόφιλους άνδρες που χρονολογείται τουλάχιστον εδώ και αρκετές δεκαετίες]. Η λέξη αυτή χρησιμοποιείται σήμερα κυρίως ως μορφή προσβολής, αλλά για τον ερωτώμενο θεωρείται ουδέτερη. Στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, το «μπλε» συχνά δεν είχε αρνητική χροιά και χρησιμοποιούνταν ενεργά στην κοινότητα.
Οι ερευνητές σημειώνουν ότι ο όρος θα μπορούσε να προέρχεται είτε από τη φράση «golubaya lenta» («μπλε κορδέλα«), είτε από μια ζωολογική σύγκριση με τα περιστέρια (golubki). Για περισσότερες πληροφορίες, βλέπε T. Nikitina και T.L. Roberts, «Η μπλε κορδέλα και το γκριζοπτέρυγο περιστέρι. Η ιστορία μιας παράγωγης» (στα ρωσικά).
12. Η «φαντασιακή κοινότητα» είναι μια έννοια της θεωρίας της εθνότητας, σύμφωνα με την οποία το έθνος θεωρείται ως μια κοινωνικά κατασκευασμένη κοινότητα, την οποία φαντασιώνονται όσοι θεωρούν ότι αποτελούν μέρος της. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ιδέα αυτή, βλ. το έργο του Benedict Anderson, Φαντασιακές Κοινότητες: Στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού.
13. Evgeny Fiks, “The Theory of Pleshka”, Художественный журнал / Moscow Art Magazine, τεύχος 3, 2014, http://moscowartmagazine.com/issue/44/article/887
14. Σημείωση του μεταφραστή: Στη γέφυρα Moskvoretsky της Μόσχας, η οποία οδηγεί στο Κρεμλίνο, υπάρχει ένα διαρκώς επιτηρούμενο μνημείο διαμαρτυρίας προς τιμήν του πρώην ηγέτη της αντιπολίτευσης Boris Nemtsov μετά τη δολοφονία του το 2015, γεγονός που οδήγησε ορισμένους να μετονομάσουν την γέφυρα στην καθομιλουμένη σε «γέφυρα Nemtsov».
15. Ο ανεπίσημος τίτλος του κήπου Ekaterinsky, που βρίσκεται μεταξύ της πλατείας Ostrovsky και της λεωφόρου Nevsky Prospekt στην Αγία Πετρούπολη.
16 Елена Гаврилова, «“Тема” – первая гей-газета, изданная в России», ЛГБТ Музей истории в России, 23 Ιουνίου 2016, https://lgbtru.com/movement/smi/3322/.
17. Σημείωση του μεταφραστή: Για μια έγκυρη αγγλόφωνη συζήτηση της σκηνής του κουήρ ακτιβισμού στη Ρωσία τη δεκαετία του 1990, δείτε το βιβλίο της Laurie Essig, κουήρ in Russia: A Story of Sex, Self, and the Other, του 1999.
18. Ένα παράδειγμα του έργου τους ήταν η δημιουργία ενός προγράμματος για την προώθηση των προφυλακτικών κατά του AIDS. Για λεπτομερέστερη συζήτηση σχετικά με το έργο του εργαστηρίου, βλ. την αυτοβιογραφία της ακτιβίστριας Olga Krauze, Za fasadom togo sada (στα ρωσικά).
19. ЛГБТ-активизм. Сокращая путь к переменам, «PULSAR», Ομσκ 2010, http://www.pulsarrussia.ru/archives/infomaterials/pulsar/PULSAR_LGBT_Activism.pdf
20. ARGO – Ρωσικό ακρωνύμιο που σημαίνει «Ένωση για την Ισότητα των Ομοφυλοφίλων». Το 1992 δημοσίευσαν την εφημερίδα RISK, το όνομα της οποίας ήταν ακρωνύμιο από τα αρχικά «Ισότητα - Αλήθεια - Ελευθερία - Συμβιβασμός».
21. «История старейшей зарегистрированной ЛГБТ-организации в России», ЛГБТ Музей истории в России, 19 Δεκεμβρίου 2015, https://lgbtru.com/movement/organisations/210/.
22. Η οργάνωση δεν υφίσταται πλέον. Για να διαβάσετε περισσότερα γι’ αυτούς, δείτε το 2004 το έργο της Sonya Franeta, Pink Flamingoes: 10 Siberian Interviews.
23. Ο ΠΟΥ είχε αφαιρέσει επίσημα την ομοφυλοφιλία από τη Διεθνή Κατηγοριοποίηση των Ασθενειών ήδη από το 1990.
