Our baba doesn’t say fairy tales
Το φύλο στην μεγάλη αναταραχή
Η επανάσταση του 1917 είναι γνωστή κυρίως για την αστική επανάσταση και την μπολσεβίκικη αναταραχή που ακολούθησε. Όμως δεν συνέβη μόνο αυτό. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης, καθώς η ίδια η οργάνωση της τάξης -ως μέρους της προϋπάρχουσας τάξης πραγμάτων- έρχεται στα όρια της, καταρρέουν ή αλλάζουν δραματικά και οι σχέσεις αναπαραγωγής της αναπαραγωγής της κοινότητας επηρεάζοντας το βαθύ πυρήνα τον έμφυλων λογικών. Νέες επιθυμίες και κοινωνικοί ρόλοι αναδύονται σε αυτό το μικρό παράθυρο του πεδίου δυνατοτήτων που ανοίγεται εκείνη την εποχή. Το φύλο δεν είναι ούτε ανεξάρτητο από τη τάξη ούτε όμως και αναγώγιμο λογικά σε αυτή. Αντιθέτως αποτελούν αμφότερα διακριτές μορφές κυριαρχίας που σχετίζονται με την ίδια την συγκρότηση των κοινωνικών σχηματισμών.
Από ιστορικής άποψης το ίδιο έγινε και στη Ρωσία του 1917 και η ανάγνωση περί “ταξικής” πρώτα επανάστασης πέρα από μεθοδολογικά, διαγράφει ανοιχτά ιστορικά γεγονότα. Μέσα αλλά και κόντρα στην επανάσταση, συνέβαινε μια δεύτερη φεμινιστική επανάσταση επαναπροσδιορισμού του φύλου με νέους όρους. Η συμμετοχή των γυναικών σε παραδοσιακά ανδρικά επαγγέλματα και κυρίως στο στρατό ήταν διαδεδομένη ιδέα στα πλαίσια των επαναστατικών διαδικασιών της περιόδου 1905-1917. Η πολιτική συμμετοχή των γυναικών και η ανάδειξη των ζητημάτων που θεωρούσαν οι ίδιες ότι σχετίζονται με το μέλλον των επαναστάσεων εκτείνονταν σε όλο το πολιτικό φάσμα του ριζοσπαστικού χώρου. Τότε από μια ομάδα φεμινιστριών που στήριζαν την υπόθεση της επανάστασης υποστηρίχθηκε η ιδέα της συμμετοχής και του σχηματισμού αμιγώς γυναικείων ταγμάτων στον νέο σοβιετικό στρατό. Αυτό το πρόγραμμα ήρθε ως λογική συνέχεια της ήδη εμπεδωμένης σε πολιτικό επίπεδο άποψης στους κύκλους τουλάχιστον των θεωρητικών της επανάστασης λόγω της πίεσης από γυναικείες οργανώσεις, ότι η γυναίκα πρέπει να απολαμβάνει πλήρη εργατικά και κοινωνικά δικαιώματα. Αυτό από την μία δείχνει ότι οι αλλαγές που είχαν προκληθεί στην κοινωνία ήταν βαθιές, από την άλλη ο κομμουνιστικός ορίζοντας της απελευθέρωσης συνολικά δεν έφτανε μαζικά πέρα από το (δημοκρατικό/εργατικό) κράτος ως μορφή οργάνωσης, και την χειραφέτηση εντός του των κοινωνικών κατηγοριών. Αυτό παρόλα αυτά σε μακροϊστορικό επίπεδο καθόλου δεν μειώνει την σημασία των γεγονότων, των πειραματισμών και των μαθημάτων που πάρθηκαν από την έκβαση των γεγονότων.
Κατά την επανάσταση του 1917
Παρά τις προηγούμενες -πριν την επανάσταση- περιθωριακές προσπάθειες να συγκροτηθούν γυναικεία τάγματα στο ρωσικό αυτοκρατορικό στρατό -κατά βάση λόγω περιοδικής έλλειψης στρατεύσιμων ανδρών- η πρώτη συνειδητή ιδέα για κάτι τέτοιο γίνεται το 1917. Το πρώτο τάγμα γυναικών στο πλευρό των επαναστατών του Φεβρουαρίου τον Ιούλιο του 1917. Τότε ο Κερένσκι δίνει επίσημη άδεια να μπορούν οι γυναίκες να καταταγούν στο στρατό. Αυτό έγινε τόσο για πρακτικούς λόγους από την κυβέρνηση η οποία ήθελε απεγνωσμένα στρατεύματα αλλά και από την ίδια την πίεση φεμινιστικών οργανώσεων εντός της ρευστής τότε επαναστατικής κατάστασης.
Παρόλα αυτά, η συγκρότηση του επίσημου πρώτου τάγματος γυναικών ναυτών αντιμετώπισε σειρά αντιδράσεων και προβλημάτων. Από αντιδράσεις αξιωματικών στον συμβολικό κώδικα “ότι οι γυναίκες δεν πρέπει φοράνε παντελόνια, πως θα ξεχωρίζουν από τους άνδρες” μέχρι την σκληρή αντίδραση των ανδρών ναυτών οι οποίοι παραδοσιακά ισχυρίζονταν ότι “οι γυναίκες στο κατάστρωμα είναι κατάρα για το πλήρωμα”, οι “γυναίκες με τα παντελόνια” όπως έγιναν γνωστές βρήκαν σταθερή αντίσταση εντός του στρατού ακόμα και της πρώτης επαναστατικής κυβέρνησης. Αντίδραση προκαλούσε επίσης το γεγονός του ανδρόγυνου λουκ που υιοθετούσαν, που όπως έλεγαν τότε οι εφημερίδες της Πετρούπολης «μπερδεύει τον κόσμο». Η κατάσταση αυτή οδήγησε την κυβέρνηση του Κερένσκι να στείλει τις γυναίκες για εκπαίδευση στην βορειότερη βάση της Ρωσίας, καθώς καμιά άλλη βάση δεν τις δεχόταν για εκπαίδευση. Παρόλα αυτά η ιστορία αυτή δεν πήγε μακριά. Κακός εξοπλισμός, τοπικές εξεγέρσεις λευκών, το αντίπαλο δέος των μπολσεβίκων και τελικά η κατάρρευση της προσωρινής κυβέρνησης οδήγησαν το σώμα γυναικών σε γρήγορη διάλυση. Η τελευταία αναφορά της ύπαρξης του είναι από τον Νοέμβριο του 1917. Οι περισσότερες γυναίκες του τμήματος ή θα γίνουν νοσοκόμες ή θα γυρίσουν στα σπίτια τους.
Το γεγονός αυτό είχε μεγάλη σημασία. Εντός του μπολσεβικικού στρατοπέδου η τάση για χειραφέτηση των γυναικών, με ανάλογες οργανώσεις ήταν επίσης ισχυρή. Η προσπάθεια του Κερένσκι άφησε παρακαταθήκη η οποία μετά εξελίχθηκε από τους μπολσεβίκους και από το μετά “κομμουνιστικό” καθεστώς. Οι γυναίκες ήδη από την περίοδο του εμφυλίου αρχίζουν να λαμβάνουν σταθερή στρατιωτική εκπαίδευση, και να κατατάσσονται στο στρατό. Στην δημόσια εικόνα αυτό έπαιξε επίσης ρόλο. Το στυλ των γυναικών εμπλουτίστηκε με στρατιωτικά ρούχα. Εδώ δεν μιλάμε μόνο για τις γυναίκες που υπηρετούσαν στο στρατό, αλλά και για την καθημερινή ζωή: οι σοβιετικοί καλλιτέχνες και σχεδιαστές μόδας άρχισαν να λανσάρουν την ιδέα ότι “η γυναίκα με κοντό μαλλί, στρατιωτικό τζάκετ, παντελόνι κτλ” αντιπροσωπεύει μια χειραφετημένη εκδοχή της παραδοσιακής εικόνας της γυναίκας της ρωσικής κοινωνίας. Η τάση αυτή ενισχύθηκε όντως από την έξοδο στη κοινωνία γυναικών που είχαν υπηρετήσει στο σοβιετικό στρατό τη περίοδο 1918-1921.
Την ίδια εποχή εμφανίζεται στη Ρωσία το στιλ “apash”. Σε αυτό το στιλ νεαρές γυναίκες υιοθετούσαν το στιλ των ανδρών χούλιγκαν της εποχής: μακρύ παλτό, κοντά μαλλιά, μπερέ και σφιχτή ζώνη. Οι γυναίκες αυτές μερικές φορές συνέχιζαν να αυτοπροσδιορίζονται ως γυναίκες αλλά άλλες φορές χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά ανδρικούς προσδιορισμούς για τον εαυτό τους. Το πιο τρανταχτό παράδειγμα είναι μάλλον η Evgenia Fedorovna η οποία δούλεψε για αρκετά χρόνια στην σοβιετική αστυνομία ως άνδρας. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι εκείνη την εποχή το cross dressing ήταν κάτι σχετικά συνηθισμένο στη Ρωσία ήδη από πριν την επανάσταση.
Λίγο πριν την επανάσταση αλλά και κατά τη διάρκεια της η ρευστότητα του φύλου ήταν κάτι δεδομένο τουλάχιστον σε κάποιους κύκλους των μεγάλων πόλεων. Αυτό αξίζει να σημειωθεί δεν ήταν ενάντια στη γραμμή των μπολσεβίκων οι οποίοι ήδη από 1917 αποποινικοποιούν την ομοφυλοφιλία (στην ΕΣΣΔ η ομοφυλοφιλία ξαναποινικοποιείται το 1934). Ίσως το πιο γνωστό περιστατικό τέτοιου τύπου στα επαναστατικά πρώτα χρόνια της Ρωσίας είναι το περιστατικό στο διαμέρισμα της οδού Simeonovskaya στην Αγ. Πετρούπολη. Εκεί το 1921 σε ένα διαμέρισμά το οποίο όπως αποδείχτηκε μετά ανήκε στον αστυνομικό Aleksandr Misel. Στο μεγάλο διαμέρισμα βρίσκονταν 95 άτομα, ντυμένα τα περισσότερα ως γυναίκες, αντάλλασσαν ρούχα και φορέματα, ενώ δύο ήταν ντυμένα ως γαμπρός και νύφη. Παρόλα αυτά οι συλλήψεις αυτές δεν έγιναν με την αιτιολόγηση της “ομοφυλοφιλίας” αλλά με την κατηγορία της συνεργασίας με αντικαθεστωτικούς του ιδιοκτήτη του διαμερίσματος. Ο νόμος περί ομοφυλοφιλίας του Τσάρου είχε καταργηθεί ήδη από το 1917 και μέχρι τότε πρόθεση αναθεώρησης του τουλάχιστον εμφανώς δεν υπήρχε.
Σε γενικές γραμμές εκείνη την εποχή κέντρο του “lgbt” κόσμου της Ρωσίας είχε γίνει η Αγία Πετρούπολη. Ήδη από το 1900 το πνεύμα της πόλης ήταν πιο φιλελεύθερο καθώς αποτελούσε λιμάνι και πολυπολιτισμικό κόμβο για την τότε Ρωσική αυτοκρατορία. Εκεί αναλογικά με τον πληθυσμό υπήρχε υπερπληθώρα θεάτρων, μπαρ και τσίρκων και καθώς οι γυναίκες σπάνια τότε γίνονταν ηθοποιοί τους ρόλους του υποδυόταν ομοφυλόφιλοι άνδρες. Αυτό δημιούργησε ένα μικρόκοσμο και μια ζώνη ελευθερίας στα θέατρα, στα καμπαρέ, και γενικά στο χώρο της διασκέδασης ο οποίος ξεπερνούσε και τα παραδοσιακά εθνικά όρια: ο κόσμος αυτός ήταν κατά βάση “πολυεθνικό» καθώς ηθοποιοί έρχονταν και έφευγαν για δουλειά από διάφορα μέρη της Ρωσίας, της Πρωσίας και της Αυστρίας. Υπό αυτή την έννοια και καθώς αυτός ο κόσμος κυρίως μέσω του θεάτρου δεν ήταν εντελώς περιθωριοποιημένος είχε γίνει σχετικά αποδεκτό στην πόλη οι πιo ρευστές έμφυλες ταυτότητες και κυρίως το cross-dressing.
Επίσης σημαντικό είναι εδώ να αναφέρουμε -για να κατανοήσουμε τις κοινωνικές σχέσεις που συγκροτούνταν τότε- ότι στα ρώσικα της εποχής ο gay άνδρας ονομάζονταν tetka. Παρόλα αυτά ο χαρακτηρισμός αυτός δεν χρησιμοποιούταν για όλους τους άνδρες που έκαναν σεξ με άλλους άνδρες. Το σεξ με άνδρες καθ’ αυτό δεν ήταν κάτι στιγματισμένο, καθώς πολλοί νεαροί άνδρες κυρίως τα χρόνια πριν την επανάσταση δούλευαν περιστασιακά σε λιμάνια στα θέατρα ή στα λουτρά ως εργάτες του σεξ. Ο όρος tetka ήταν αποκλειστικά για όσους ήταν θηλυπρεπείς και σαν όρος ήταν προσβλητικός. Με τον καιρό ένας διαχωρισμός φάνηκε: tekta ήταν ο πελάτης, ενώ αυτός που πουλούσε σεξ δεν είχε ιδιαίτερο χαρακτηρισμό. Παρόλα αυτά υπήρχε και το αντίπαλο δέος του tetka: ο zenonevistik αυτός δηλαδή που προτιμάει το σεξ με άνδρες αλλά αρνείται ή και μισεί τους θηλυπρεπείς.
Our baba doesn’t say fairy tales, 18 Ιουνίου 2017.
Πηγές
Ольга Хорошилова, «Первые травести революционного Петрограда», ЛГБТ Музей истории в России, 1 Σεπτεμβρίου 2016.
Татьяна Зарубина, «Субкультура гомосексуалов в дореволюционном Петербурге», ЛГБТ Музей истории в России, 1 Σεπτεμβρίου 2016
Olga Khoroshilova, «Sea change. How a company of female sailors sparked a gender revolution in 1917», The Calvert Journal.
Το πρώτο τάγμα γυναικών
Το «ανδρόγυνο» στιλ apash που μιμούταν το στιλ των χούλιγκαν της εποχής
Εικόνες από την lgbt ζωή της Αγ. Πετρούπολης μέχρι το 1921
Η μπροσούρα το «ζήτημα του φύλου» δημοσιευμένη το 1925 στο Λένινγκραντ/Αγ.Πετρούπολη, ήταν η πρωτη φορά που το περιστατικό με τις συλλήψεις ανδρών ντυμένων με γυναικεία ρουχα είδε το φως της δημοσιότητας
Φωτογραφία από το διαμέρισμα στην Αγ.Πετρούπολη που εγιναν οι συλλήψεις
Τα μπάνια της Μόσχας: εδω ηταν μια απο τις βασικές και πιο ασφαλείς ζώνες συνάντησης των gay ανδρών της εποχης
Τα μπάνια της Μοσχας 2. Στα μπάνια επίσης γινόταν και αγοραπωλησία σεξουαλικών υπηρεσιών. Σήμα κατατεθέν ήταν η κόκκινη γραβάτα ή το κόκκινο μαντίλι στην τσέπι
Επίσης σημεία συνάντησης αποτελούσαν τα τσίρκα της Αγ. Πετρούπολης
