Ο Λένιν παίζει με έναν σκύλο στο κτήμα του Μαξίμ Γκόρκι στην περιοχή της Μόσχας το 1922. Λίγο πριν από τον θάνατό του, όταν η υγεία του επιδεινώθηκε αισθητά, οι γιατροί είπαν στον Λένιν να περνάει περισσότερο χρόνο με τα κατοικίδιά του για να ηρεμεί το νευρικό του σύστημα.

Paul Le Blanc

Σοσιαλισμός και επαναστατική δημοκρατία: Η κληρονομιά του Λένιν στους δικούς μας καιρούς της καταστροφής

Η παρουσίαση που ακολουθεί έγινε από τον Paul Le Blanc ως εναρκτήρια ομιλία της τετράμηνης σειράς διαλέξεων «Leninist Days/Journadas Leninistas».

Για περισσότερες πληροφορίες ή για να εγγραφείτε για τις «Leninist Days/Journadas Leninistas» επισκεφθείτε την ιστοσελίδα της εδώ: https://leninistdays.com/

Κατά τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από το θάνατο του Λένιν, η σημασία της ενασχόλησης με τις ιδέες και το έργο αυτού του ασυμβίβαστου επαναστάτη απορρέει όχι μόνο από την ανάγκη να κατανοήσουμε το παρελθόν αλλά επίσης το παρόν – και τις δυνατότητες του μέλλοντος.

Οι στόχοι αυτής της παρουσίασης είναι αρκετά φιλόδοξοι. Το γενικότερο θέμα αφορά τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά και τη συνεχή επικαιρότητα του προσανατολισμού του Λένιν. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, θα αναφερθούμε πρώτα στο γιατί ο Λένιν έχει συχνά αντιμετωπιστεί τόσο αρνητικά, και στη συνέχεια θα σκιαγραφήσουμε τις πραγματικές πολιτικές και οργανωτικές του απόψεις, παρακολουθώντας εν συντομία το πώς αυτό αποτυπώθηκε στη Ρωσική Επανάσταση του 1917. Στον υπόλοιπο χρόνο που μας απομένει, θα θίξουμε τις επιπλοκές σε όλα αυτά – ιδιαίτερα όσον αφορά την εφαρμογή των ιδεών του Λένιν στη δική μας εποχή.

1. Επικριτές και στρεβλώσεις

Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς Ουλιάνοφ –γνωστός με το επαναστατικό ψευδώνυμο Λένιν– είναι μια κεντρική μορφή της ιστορίας του εικοστού αιώνα. Προς υποστήριξη αυτής της άποψης, ένα σχετικό σύνολο γεγονότων αφορά τον ρόλο του ως ηγέτη της Ρωσικής Επανάστασης του 1917 και ιδρυτή του σύγχρονου κομμουνιστικού κινήματος. Ένα άλλο σύνολο γεγονότων αφορά τον τρόπο με τον οποίο τον έχουν κατανοήσει εκατομμύρια άνθρωποι – για κάποιους ως ενσάρκωση του Κακού, για άλλους ως καλοπροαίρετη ιδιοφυΐα. Μια τρίτη ομάδα γεγονότων αφορά την ανάπτυξη της επαναστατικής αιχμής του μαρξισμού, η οποία έχει σημασία για το μέλλον.

Σε αντίθεση με τις αντιλήψεις των επικριτών, ακόμη και των οπαδών του, θα υποστηρίξω ότι η αντίληψη του Λένιν για τον σοσιαλισμό και για τις μεθόδους που απαιτούνται στον αγώνα γι’ αυτόν είναι βαθιά δημοκρατική, σε εναρμόνιση με τις προοπτικές επαναστατικών και δημοκρατικά σκεπτόμενων σοσιαλιστών όπως ο Καρλ Μαρξ και η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Η κληρονομιά του συνεχίζει να έχει σημασία, ιδιαίτερα για τους αγωνιστές στη δική μας καταστροφική εποχή.

Αλλά γιατί έχουν μαζευτεί τόσοι πολλοί που απορρίπτουν τον Λένιν; Εν μέρει επειδή είναι ένα επαναστατικό υπόδειγμα – που θεωρείται ως ένα εξαιρετικό παράδειγμα για όσους θα ήθελαν να δουν μια σοσιαλιστική επανάσταση. Υπάρχουν όμως και κάποιοι που για διάφορους λόγους ασπάζονται το status quo και δεν βλέπουν με καλό μάτι όσους, όπως ο Λένιν, απειλούν να το διαταράξουν. Με την πάροδο των χρόνων, έχουμε επίσης δει επαναστάτες να απογοητεύονται από τη δυνατότητα της σοσιαλιστικής επανάστασης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι πρώην οπαδοί, από κούραση ή απογοήτευση, αισθάνονται την ανάγκη να αποσυρθούν από τον αγώνα. Και υπάρχουν και άλλοι που θα ήθελαν να δουν έναν καλύτερο κόσμο, αλλά δεν είναι διατεθειμένοι να υποβληθούν στις απίστευτες πιέσεις που συνδέονται με τις προσπάθειες για την πραγματική ανατροπή του καπιταλισμού. Κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους κινούνται, επομένως, προς τη ρητή απόρριψη του επαναστατικού υποδείγματος.

Επιπλέον, πολλοί άνθρωποι έχουν μια λανθασμένη αντίληψη για τον λενινισμό –ως ελιτίστικο, χειριστικό και αυταρχικό– που έχει διαδοθεί ευρέως τόσο από τους επικριτές όσο και από τους οπαδούς του Λένιν. Υπάρχουν περίεργες ομοιότητες στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον Λένιν τόσο κάποιοι αντιλενινιστές όσο και κάποιοι που ισχυρίζονται ότι είναι λενινιστές. Αξίζει να αφιερώσουμε λίγο χρόνο σε αυτό.

Η ποικιλία των κριτικών απόψεων σχετικά με τον Λένιν μπορεί να καταδειχθεί μέσα από την εξέλιξη, από τον κομμουνισμό στον αντικομμουνισμό, ενός πολύ σημαντικού ερμηνευτή της λενινιστικής σκέψης, του Μπέρτραμ Ντ. Γουλφ. Υπήρξε ενθουσιώδης υποστηρικτής του Λένιν για ένα τέταρτο του αιώνα, πρώτα ως ηγετική φυσιογνωμία του Κομμουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ, και στη συνέχεια σε μια διαφωνούσα κομμουνιστική ομάδα που επιδίωκε να γίνει ξανά αποδεκτή από το κύριο ρεύμα του φιλοσταλινικού κομμουνιστικού κινήματος. Τίποτα από όλα αυτά δεν λειτούργησε με τον τρόπο που ήλπιζε. Ως απογοητευμένος πρώην κομμουνιστής, ανέπτυξε αρχικά μια διαφοροποιημένη κριτική στην οποία η συνειδητή προσήλωση του Λένιν στη δημοκρατία υπονομεύτηκε από κάποιες από τις δικές του αντιδημοκρατικές παραδοχές και παρορμήσεις. Αργότερα, ως υπάλληλος του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο Γουλφ κατέληξε απλώς να καταγγέλλει τον Λένιν ως έναν κυνικό αρχιτέκτονα του ολοκληρωτισμού που –όπως και ο Αδόλφος Χίτλερ– δεν έπρεπε να είχε γεννηθεί ποτέ.

Υπάρχουν επίσης ποικιλίες οπαδών του Λένιν. Οι πιο ισχυροί ήταν ο Ιωσήφ Στάλιν και οι ομοϊδεάτες του, οι οποίοι προσκολλήθηκαν σε μια απίστευτα στενόμυαλη, περιορισμένη και αντιδημοκρατική κατανόηση της σκέψης και της πρακτικής του Λένιν. Χρησιμοποίησαν τη δική τους εκδοχή του λενινισμού για να δικαιολογήσουν πολιτικές και πρακτικές που ήθελαν να εφαρμόσουν κατά τις δεκαετίες του 1920, του ’30 και μετά. Επειδή ο Στάλιν βρισκόταν στην κορυφή της κρατικής εξουσίας στη Σοβιετική Ένωση και είχε πρωταρχική επιρροή στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα για περίπου ένα τέταρτο του αιώνα, είχε τη δυνατότητα να εξοντώνει τους κομμουνιστές που του εναντιώνονταν και είχε επίσης την εξουσία και τους πόρους για να διαδώσει ευρέως τη δική του ιδιαίτερη αντίληψη του λενινισμού. Δεδομένης της επικράτησης αυτής της αυταρχικής κατανόησης του Λένιν, δεν είναι να απορεί κανείς που πολλά εκατομμύρια άνθρωποι τείνουν να αποδεχτούν μια τέτοια ερμηνεία ως αντιπροσωπευτική της αλήθειας.

Σε αντίθεση με αυτό, ένας αυξανόμενος αριθμός σοβαρών μελετητών και σκεπτόμενων αγωνιστών έχει βρει στην πραγματική σκέψη και πρακτική του Λένιν ιδιότητες που είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσες, πολύτιμες και δημοκρατικές από ό,τι συνήθως πιστεύεται.

2. Επαναστατικό δημοκρατικό πρόγραμμα

Στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ο Μαρξ και ο Ένγκελς συνδέουν την εργατική τάξη που «κερδίζει τη μάχη για τη δημοκρατία» με την πρόοδο της κοινωνίας προς τη δημιουργία του σοσιαλισμού, μιας κοινωνίας των ελεύθερων και ίσων (Le Blanc 2016, σελ. 172). Για τον Λένιν, οι αγώνες για τη δημοκρατία και για τον σοσιαλισμό ήταν αντίστοιχα αδιαχώριστοι. Όταν για πρώτη φορά εξέθετε τους σκοπούς του ανερχόμενου στρώματος των μαρξιστών επαναστατών στη Ρωσία τη δεκαετία του 1890, ο Λένιν πρότεινε ένα αναπτυσσόμενο και μαχητικό σοσιαλιστικό κόμμα που θα ηγείτο των αγώνων της εργατικής τάξης στη Ρωσία γύρω από δύο αλληλένδετα κομβικά σημεία – τον σοσιαλισμό και τη δημοκρατία.

Ή όπως το έθεσε ο ίδιος το 1897, «οι Ρώσοι σοσιαλδημοκράτες ... πάντα υπογράμμιζαν τη διπλή εκδήλωση και το διπλό περιεχόμενο της ταξικής πάλης του προλεταριάτου, πάντα επέμεναν στην αδιάρρηκτη σύνδεση μεταξύ των σοσιαλιστικών και των δημοκρατικών καθηκόντων τους». Το σοσιαλιστικό καθήκον ορίστηκε ως «πάλη ενάντια στην τάξη των κεφαλαιοκρατών, πάλη που επιδιώκει να καταστρέψει το ταξικό καθεστώς και να οργανώσει τη σοσιαλιστική κοινωνία». Το δημοκρατικό καθήκον ορίστηκε ως «πάλη ενάντια στην [τσαρική] απολυταρχία, πάλη που επιδιώκει την κατάκτηση της πολιτικής ελευθερίας στη Ρωσία και τον εκδημοκρατισμό του πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος της Ρωσίας» (Lenin 1897).

Συνέχισε εξηγώντας ότι «μόνο το προλεταριάτο μπορεί να είναι –και λόγω της ταξικής του θέσης πρέπει να είναι– ένας σταθερά δημοκρατικός, αποφασισμένος εχθρός της απολυταρχίας, ανίκανος να κάνει οποιεσδήποτε παραχωρήσεις ή συμβιβασμούς. Μόνο το προλεταριάτο μπορεί να είναι ο πρωτοπόρος αγωνιστής για την πολιτική ελευθερία και τους δημοκρατικούς θεσμούς». Υπήρχαν, υποστήριξε, δύο λόγοι γι’ αυτό. Πρώτον, «η πολιτική καταπίεση εκδηλώνεται πιο έντονα πάνω στο προλεταριάτο και δεν επιτρέπει καμιά βελτίωση της θέσης αυτής της τάξης, στην οποία απαγορεύεται η είσοδος στην ανώτατη εξουσία καθώς και στη δημόσια υπαλληλία και η οποία δεν ασκεί επίδραση στην κοινή γνώμη.» Δεύτερον, «μόνο το προλεταριάτο είναι ικανό να τραβήξει ως το τέλος τον εκδημοκρατισμό του πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος, γιατί ένας τέτοιος εκδημοκρατισμός θα παρέδιδε το καθεστώς αυτό στα χέρια των εργατών» (Lenin 1897).

Το 1899 ο Λένιν επεξεργαζόταν τα ίδια ζητήματα. Η ουσία του ρωσικού μαρξιστικού προγράμματος, εξηγούσε, ήταν η «οργάνωση της ταξικής πάλης του προλεταριάτου και η καθοδήγηση αυτής της πάλης, που τελικός σκοπός της είναι η κατάληψη της πολιτικής εξουσίας από το προλεταριάτο και η οργάνωση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας». Στη συνέχεια διευκρίνισε ότι αυτό περιελάμβανε την «τον οικονομική πάλη (πάλη ενάντια σε χωριστούς κεφαλαιοκράτες ή σε χωριστές ομάδες κεφαλαιοκρατών για την καλυτέρευση της κατάστασης των εργατών) και σε πολιτική πάλη (πάλη ενάντια στην κυβέρνηση για τη διεύρυνση των δικαιωμάτων του λαού, δηλαδή για τη δημοκρατία, και για τη διεύρυνση της πολιτικής εξουσίας του προλεταριάτου)» (Lenin 1899).

Το 1903, οι Ρώσοι μαρξιστές διασπάστηκαν σε δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις – τους μαχητικούς μπολσεβίκους του Λένιν και τους πιο μετριοπαθείς μενσεβίκους. Αλλά ένα χρόνο νωρίτερα, στο κλασικό του έργο Τι να κάνουμε;, ο Λένιν υπογράμμιζε τη συναίνεση για την ανάγκη «να εκθέτουμε μπροστά σε όλο τον λαό και να υπογραμμίζουμε τα πανδημοκρατικά καθήκοντα, χωρίς να κρύβουμε ούτε στιγμή από τις μάζες τις σοσιαλιστικές μας πεποιθήσεις». Σε ένα κομβικό απόσπασμα, υποστήριξε ότι ένας μαρξιστής πρέπει να λειτουργεί ως «ένας αντιπρόσωπος του λαού^[1], ο οποίος είναι σε θέση να αντιδράσει σε κάθε εκδήλωση τυραννίας και καταπίεσης, όπου κι αν παρουσιάζονται, όποιο στρώμα ή τάξη κι αν αφορούν, που να ξέρει να συνοψίζει όλες αυτές τις εκδηλώσεις σε μια εικόνα αστυνομικής βίας και κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσης, που ξέρει να εκμεταλλεύεται την κάθε μικρολεπτομέρεια, για να εκθέτει μπροστά σε όλους τις σοσιαλιστικές του πεποιθήσεις και τα δημοκρατικά του αιτήματα, για να εξηγεί σε όλους και όλες την κοσμοϊστορική σημασία του απελευθερωτικού του προλεταριάτου» (Lenin 1902a).

Ένα άλλο κλασικό έργο ήταν η πολεμική του Λένιν κατά τη διάρκεια της επαναστατικής εξέγερσης του 1905, Δύο τακτικές της σοσιαλδημοκρατίας στη δημοκρατική επανάσταση. Εδώ επιχειρηματολογούσε υπέρ μιας μαχητικής συμμαχίας εργατών και αγροτών για την ανατροπή του τσαρισμού, απορρίπτοντας την εργατική-καπιταλιστική συμμαχία που υποστήριζαν οι μενσεβίκοι σύντροφοί του. Εξέφρασε την άποψη και των δύο παρατάξεων ότι «όποιος θέλει να τραβήξει προς το σοσιαλισμό από άλλο δρόμο, διαφορετικό από αυτόν της πολιτικής δημοκρατίας, θα καταλήξει αναπόφευκτα σε ανόητα και αντιδραστικά συμπεράσματα, τόσο με την οικονομική όσο και με την πολιτική έννοια». Επισήμανε ότι «το σύνθημα του δημοκρατικού αβασίλευτου κοινοβουλευτικού καθεστώτος^[2] είναι απαραίτητο τόσο από λογική όσο και από άποψη αρχής, γιατί είναι ακριβώς η πλήρης ελευθερία που το προλεταριάτο, ως ο κατεξοχήν υπέρμαχος της δημοκρατίας, προσπαθεί να επιτύχει» (Lenin 1905).

Ο Λένιν επισήμαινε πάντα την υποκρισία και την ψευτιά της λεγόμενης «δημοκρατίας» και της «ελευθερίας» που εκπροσωπούν οι φιλοκαπιταλιστές φιλελεύθεροι, επειδή η εγγενής ανισότητα του πλούτου και της εξουσίας του καπιταλισμού μοιράζει πάντα την τράπουλα εναντίον της εργαζόμενης πλειοψηφίας. Απέναντι σε αυτό, οι Μπολσεβίκοι του Λένιν επέμεναν στο «όσο το δυνατόν πληρέστερης πολιτικής ελευθερίας», τόσο από τη σκοπιά των άμεσων συμφερόντων του προλεταριάτου όσο και από τη σκοπιά των «τελικών σκοπών του σοσιαλισμού» (Lenin 1905). Η γνήσια ελευθερία και η δημοκρατία είναι εγγενώς αντικαπιταλιστικές και επαναστατικές.

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η φύση και ο ρόλος της δημοκρατίας ήταν ένα βασικό ζήτημα που τροφοδοτούσε τη σκέψη του Λένιν και μέχρι το 1916 είχε καταλήξει σε «μια πολύ σαφή και οριστική άποψη για τη σχέση μεταξύ οικονομίας και πολιτικής στην εποχή του αγώνα για το σοσιαλισμό». Αυτή είναι η εκτίμηση της στενής συντρόφου του Ναντέζντα Κρούπσκαγια στις Αναμνήσεις για τον Λένιν (Krupskaya 1970, σελ. 328).

Τονίζοντας ότι «ο ρόλος της δημοκρατίας στον αγώνα για το σοσιαλισμό δεν θα μπορούσε να αγνοηθεί», η Κρούπσκαγια αναφέρει ότι ο Λένιν επέμενε ότι η δημοκρατία είναι απαραίτητη για την επίτευξη του σοσιαλισμού από δύο απόψεις: πρώτον, η εργατική τάξη δεν μπορεί να πραγματοποιήσει μια σοσιαλιστική επανάσταση αν δεν προετοιμαστεί γι’ αυτό μέσω αγώνων για τη δημοκρατία∙ και δεύτερον, «ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να διατηρήσει τη νίκη του και να φέρει την ανθρωπότητα στη στιγμή που το κράτος θα απονεκρωθεί αν δεν επιτευχθεί πλήρως η δημοκρατία» (Krupskaya 1970, σελ. 328).

Η σύνδεση από τον Λένιν του σοσιαλιστικού στόχου με την «απονέκρωση του κράτους» θεμελιώνεται στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα του Μαρξ. Ο Λένιν βλέπει ότι η επίτευξη του στόχου ενός σοσιαλισμού χωρίς κράτος εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου, καθώς η δημοκρατία γίνεται συνήθεια στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι λειτουργούν ως φορείς λήψης αποφάσεων (Lenin 1917a, σελ. 30). Αλλά βλέπει επίσης την ύπαρξη γνήσιας δημοκρατίας ως ουσιαστικό στοιχείο μιας πολιτικής στρατηγικής που θα αντικαταστήσει τον καπιταλισμό με το σοσιαλισμό. Λεπτομέρειες αυτού του στρατηγικού προσανατολισμού προτείνονται σε αυτό το εκτενές απόσπασμα από το βιβλίο Το επαναστατικό προλεταριάτο και το δικαίωμα των εθνών στην αυτοδιάθεση, που γράφτηκε το 1915:

«Έχουμε την υποχρέωση να συνενώσουμε τον επαναστατικό αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό με το επαναστατικό πρόγραμμα και μια επαναστατική τακτική σε ό,τι αφορά όλα τα δημοκρατικά αιτήματα: και της δημοκρατίας και της πολιτοφυλακής και της εκλογής των κυβερνητικών υπαλλήλων από το λαό και των ίσων δικαιωμάτων για τις γυναίκες και της αυτοδιάθεσης των εθνών κ.λπ. Όσο υπάρχει καπιταλισμός όλα αυτά τα αιτήματα είναι πραγματοποιήσιμα μόνο σαν εξαίρεση και μάλιστα σε ατελή, στρεβλή μορφή. Στηριζόμενοι στη δημοκρατία που έχει ήδη επιτευχθεί και αποκαλύπτοντας το γεγονός ότι στον καπιταλισμό δεν είναι πλήρης, απαιτούμε την ανατροπή του καπιταλισμού και την απαλλοτρίωση της αστικής τάξης ως αναγκαία βάση τόσο για την εξάλειψη της αθλιότητας των μαζών όσο και για την πλήρη και ολόπλευρη πραγματοποίηση όλων των δημοκρατικών μετασχηματισμών. Ορισμένοι από αυτούς τους μετασχηματισμούς θα ξεκινήσουν πριν από την ανατροπή της αστικής τάξης, άλλοι στην πορεία αυτής της ανατροπής και άλλοι ύστερα απ’ αυτήν. Η κοινωνική επανάσταση δεν είναι μια μοναδική μάχη αλλά μια εποχή ολόκληρης σειράς από μάχες για όλα και για κάθε είδους ζήτημα των οικονομικών και δημοκρατικών μετασχηματισμών, η ολοκλήρωση των οποίων θα πραγματοποιηθεί μόνο με την απαλλοτρίωση της αστικής τάξης. Στο όνομα ακριβώς αυτού του τελικού στόχου οφείλουμε να δώσουμε μια συνεπή επαναστατική διατύπωση σε καθένα από τα δημοκρατικά μας αιτήματα.» (Lenin 1915).

3. Δημοκρατική επαναστατική οργάνωση

Μπορούμε να διακρίνουμε τις βαθιά δημοκρατικές επιδιώξεις που καθοδηγούσαν την οργάνωση του Λένιν, οι οποίες συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της Μπολσεβίκικης Επανάστασης του 1917. Πριν εξετάσουμε τη δημοκρατική δυναμική αυτής της επαναστατικής ανατροπής, θα είχε νόημα να αναφερθούμε στη δημοκρατική δυναμική μέσα στην ίδια την οργάνωση. Στη συνέχεια, θα ολοκληρώσουμε θίγοντας διάφορα προβληματικά σημεία που σχετίζονται με τη χρήση του προσανατολισμού του Λένιν μέσα στη δική μας πραγματικότητα.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1900, ο Λένιν πρότεινε στους Ρώσους επαναστάτες το μοντέλο του τεράστιου Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας (SPD), που τότε ήταν το μεγαλύτερο σοσιαλιστικό εργατικό κόμμα στον κόσμο. Αντιλαμβανόμενος το SPD ως ένα εξαιρετικό παράδειγμα δημοκρατίας της εργατικής τάξης, εξήρε επίσης την πρακτική του SPD να αναδεικνύει επαναστατικά στελέχη, που είχαν τις ρίζες τους στο προχωρημένο στρώμα της εργατικής τάξης. Ένας τέτοιος αγωνιστής της εργατικής τάξης είχε εκπαιδευτεί σε πολύπλευρες δεξιότητες. «Αποκτά πείρα και επιδεξιότητα στο [επαναστατικό] επάγγελμά του», σχολίασε ο Λένιν, προσθέτοντας: «πλαταίνει τον ορίζοντά του και τις γνώσεις του, παρακολουθεί από κοντά τους εξέχοντες πολιτικούς ηγέτες των άλλων περιοχών και των άλλων κομμάτων, προσπαθεί ν’ ανέβει κι αυτός στο επίπεδό τους και να συνδυάζει τη γνώση του εργατικού περιβάλλοντος και τη φρεσκάδα των σοσιαλιστικών πεποιθήσεων με την επαγγελματική κατάρτιση». Ο Λένιν ήλπιζε ότι όλο και μεγαλύτερος αριθμός συντρόφων της εργατικής τάξης θα αναπτυσσόταν με αυτόν τον τρόπο. Κατέληγε στο συμπέρασμα ότι χωρίς αυτό, «το προλεταριάτο δεν μπορεί να διεξάγει επίμονη πάλη ενάντια στους άριστα εκπαιδευμένους εχθρούς του» (Lenin 1902b).

Ο Λένιν τόνισε τη διαφορά μεταξύ των πολύ καταπιεστικών συνθηκών της τσαρικής Ρωσίας και των πιο ελεύθερων συνθηκών που επικρατούσαν στις ευρωπαϊκές χώρες της Δύσης. Χωρίς να είναι διατεθειμένος να επιδοθεί σε αυτό που αποκάλεσε «δημοκρατία παιχνίδι» που θα μπορούσε να οδηγήσει στη σύλληψη όλων, ο Λένιν επέμεινε ότι η ρωσική οργάνωση πρέπει να διατηρεί ασφαλείς παράνομες πρακτικές για την προστασία του επαναστάτη της εργατικής τάξης, έτσι ώστε «να μπορεί να περάσει έγκαιρα στην παρανομία» όταν χρειαστεί. Δίνοντας έμφαση «στην υψηλή τέχνη του να μην συλλαμβάνεσαι», διέβλεψε την ανάπτυξη ενός δικτύου από «ταλαντούχους αγκιτάτορες^[3] μα και ταλαντούχους οργανωτές, προπαγανδιστές και “πρακτικούς” με την καλή έννοια της λέξης», στενά συνδεδεμένου με «την πιο πλατιά και πιο βαθειά... αυθόρμητη εξέγερση των εργατικών μαζών». Ο Λένιν οραματιζόταν το επαναστατικό κόμμα ως «ένα στενό και συμπαγές πυρήνα συντρόφων» στο οποίο όλοι διαπνέονται από «μια έντονη αίσθηση της ευθύνης τους». Τα «τμήματα από ειδικά καταρτισμένους επαναστάτες εργάτες που θα έχουν περάσει από ένα πολύχρονο σχολείο», πίστευε ο Λένιν, «απεριόριστα αφοσιωμένους στην επανάσταση, θα έχουν επίσης και την απεριόριστη εμπιστοσύνη των πιο πλατιών μαζών των εργατών» (Lenin 1902b).

Κατά τη διάρκεια του 1905 και του 1906, μια σημαίνουσα έννοια του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού άρχισε να επικρατεί στο Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα. Όλες οι παρατάξεις, τόσο οι μενσεβίκοι όσο και οι μπολσεβίκοι, ευνοούσαν τη δημοκρατική λήψη αποφάσεων και τις δημοκρατικές εκλογές σε όλες τις κομματικές οργανώσεις, με την προϋπόθεση ότι «οι αποφάσεις των καθοδηγητικών οργανώσεων είναι δεσμευτικές για τα μέλη των οργανώσεων εκείνων των οποίων η συλλογικότητα είναι το όργανο» και «οι αποφάσεις των οργανώσεων χαμηλότερου επιπέδου δεν πρέπει να εφαρμόζονται αν έρχονται σε αντίθεση με τις αποφάσεις των οργανώσεων ανώτερου επιπέδου». Οι Μπολσεβίκοι τόνισαν ότι «ενώ παραχωρούν στα εκλεγμένα κέντρα πλήρεις εξουσίες σε θέματα ιδεολογικής και πρακτικής ηγεσίας, ταυτόχρονα υπόκεινται σε ανάκληση [από τα μέλη], οι ενέργειές τους λαμβάνουν ευρεία δημοσιότητα και πρέπει να είναι αυστηρά υπόλογοι για αυτές τις δραστηριότητες» (παρατίθεται στο Le Blanc 2015, σελ. 116).

Οι επικριτές συνήθως περιγράφουν τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό ως έναν λενινιστικό μηχανισμό πολύ περισσότερο συγκεντρωτικό παρά δημοκρατικό, που απαιτεί από τη μία πλευρά «έναν ισχυρό ηγέτη» και από την άλλη πλευρά ένα μέλος της βάσης που «υποτάσσεται συνειδητά και με χαρά στην ηγεσία που του επιβάλλουν τα ανώτερα μέλη», όπως το έθεσε κάποτε ο μελετητής του Ψυχρού Πολέμου Άλφρεντ Τζ. Μάιερ. Πράγματι, η σταλινική παραλλαγή του «λενινισμού» ισχυριζόταν ότι αναπτύχθηκε για να εξασφαλίσει «την πλήρη εσωτερική ενότητα των απόψεων» (Meyer 1967, σσ. 93, 100∙ Peters 1935, σελ. 23). Όμως, ο όρος δεν γινόταν έτσι αντιληπτός από τους Ρώσους επαναστάτες του 1917.

Ο ίδιος ο Λένιν επέμενε ότι η υγεία της επαναστατικής οργάνωσης απαιτούσε «να διεξάγεται η ιδεολογική πάλη στο κόμμα για το ζήτημα της θεωρίας και της τακτικής ... [όσο το δυνατόν] πιο ανοιχτά, πλατιά και ελεύθερα», αρκεί αυτό να μην «παραβιάζει ή παρεμποδίζει την ενότητα της επαναστατικής δράσης». Υπογράμμισε επίσης την ανάγκη για «τα δικαιώματα όλων των μειοψηφιών και για κάθε νόμιμη αντιπολίτευση», καθώς και για τη σχετική αυτονομία των τοπικών οργανώσεων. Συνοψίζει τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό ως «ελευθερία συζήτησης, ενότητα δράσης» (Lenin 1906a, Lenin 1906b, Lenin 1906c).

Το ανώτατο όργανο λήψης αποφάσεων στο κόμμα δεν ήταν ο δικτάτορας του κόμματος ή η κεντρική επιτροπή ή η πολιτική επιτροπή, αλλά το συνέδριο (ή συνδιάσκεψη) του κόμματος. Η κεντρική επιτροπή εκλεγόταν από το συνέδριο του κόμματος και λογοδοτούσε σε αυτό. Το συνέδριο γινόταν κάθε ένα ή δύο χρόνια και αποτελούνταν από εκλεγμένους αντιπροσώπους από κάθε τοπικό τμήμα του κόμματος. Οι εκλογές αυτές έπρεπε να πραγματοποιούνται μετά από μια περίοδο γραπτής και προφορικής συζήτησης και αντιπαράθεσης για τα ζητήματα που αντιμετώπιζε το κόμμα. Οι αποφάσεις ενός τέτοιου συνεδρίου ήταν αυτές που θεωρούνταν δεσμευτικές για τις κατώτερες οργανώσεις – για την ηγεσία και τα μέλη. Ο Λένιν «πάντα, όσο ζούσε, απέδιδε τεράστια σημασία στα συνέδρια του κόμματος», υπενθυμίζει η Κρούπσκαγια. «Θεωρούσε ότι το συνέδριο του κόμματος ήταν η ανώτατη αρχή, όπου όλα τα προσωπικά ζητήματα έπρεπε να παραμεριστούν, όπου τίποτα δεν έπρεπε να αποκρυβεί και όλα έπρεπε να είναι ανοιχτά και υπεράνω ορίων» (Krupskaya 1970, σελ. 89).

Ένας αυξανόμενος αριθμός μελετητών έχει διαπιστώσει, όπως το θέτει ο Ρόναλντ Σάνι, ότι «οι Μπολσεβίκοι δεν λειτούργησαν ως ένα αυστηρά συγκεντρωτικό κόμμα στο οποίο οι εντολές που κατέβαιναν από ψηλά εκτελούνταν πιστά και χωρίς αμφισβήτηση, αλλά ως μια χαλαρή και εριστική συνάθροιση ισχυρογνώμων αγωνιστών που έπρεπε να πειστούν για τη σωστή πορεία που έπρεπε να ακολουθήσουν». Ήταν «μια εριστική ομάδα. Ήταν προτεστάντες χωρίς αλάθητο πάπα. Πολλοί είχαν διαβάσει καλά τους κλασικούς του μαρξισμού και παρακολουθούσαν τις αντιπαραθέσεις στα συνέδρια του κόμματος και στον κομματικό Τύπο. ... [που ήταν] προσηλωμένοι στο να ... χρησιμοποιούν ένα σώμα πολιτικής θεωρίας και ιστορικής ερμηνείας για να αναλύουν την πολιτική της στιγμής και να προβλέπουν πιθανές εκβάσεις.... Η στρατηγική προέκυπτε από την ανάγνωσή τους της ταξικής διαμόρφωσης στη Ρωσία και στην Ευρώπη» (Suny 2020, σσ. 159-60).

4. Κατανοώντας την επανάσταση της Ρωσίας

Τι ρόλο έπαιξε αυτό στις ρωσικές επαναστάσεις του 1917 – τόσο στην ανατροπή του τσάρου τον Φεβρουάριο/Μάρτιο, όσο και στην αντικατάσταση της Προσωρινής Κυβέρνησης τον Οκτώβριο/Νοέμβριο από το «όλη η εξουσία στα Σοβιέτ»;

Οι ανταποκρίσεις του 1917 από τον έμπειρο ξένο ανταποκριτή της New York Tribune, Άιζακ Ντον Λεβίν, δίνουν μια αίσθηση της επαναστατικής δυναμικής. Ενώ οι «καθιερωμένοι» πολιτικοί στο μάλλον κουτσουρεμένο τσαρικό κοινοβούλιο (τη Δούμα) οπισθοχωρούσαν φοβισμένοι, μια εξέγερση στα τέλη Φεβρουαρίου αμφισβήτησε την εξουσία του τσάρου, απαιτώντας: Ειρήνη, ψωμί, γη, ελευθερία! Σύμφωνα με τον Λεβίν, «οι ηγέτες των σοσιαλιστικών, επαναστατικών και εργατικών στοιχείων οργανώθηκαν για μια γενική επίθεση ... κατά του παλιού καθεστώτος». Σχηματίζοντας δημοκρατικά-αγωνιστικά συμβούλια (σοβιέτ), μας λέει ο Λεβίν, κινητοποίησαν «έναν επαναστατικό στρατό, αποτελούμενο από στρατιώτες, ένοπλους φοιτητές και εργάτες. Κόκκινες σημαίες κυμάτιζαν τώρα παντού στον αέρα και, τραγουδώντας τα τραγούδια της ελευθερίας και της επανάστασης, οι μάζες συνέχισαν τον νικηφόρο αγώνα τους» (Levine 1917, σσ. 223, 225).

Η τσαρική απολυταρχία κατέρρευσε. Η επανάσταση θριάμβευσε. Παραδοσιακοί φιλελεύθεροι και συντηρητικοί πολιτικοί, με την υποστήριξη μετριοπαθών σοσιαλιστών, συγκρότησαν βιαστικά μια Προσωρινή Κυβέρνηση, αλλά η εξουσία της ήταν περιορισμένη. «Ήταν οι εργάτες και οι στρατιώτες που πραγματικά πολέμησαν και έχυσαν το αίμα τους για την ελευθερία της Ρωσίας», ανέφερε τότε ο Λεβίν. «Η Δούμα [από την οποία προέκυψε η Προσωρινή Κυβέρνηση] αναμίχθηκε στην κατάσταση μόνο αφού η επανάσταση είχε επιτύχει την κύρια νίκη της» (Levine 1917, σσ. 219-220).

«Το χάσμα μεταξύ της Προσωρινής Κυβέρνησης και του Συμβουλίου των Αντιπροσώπων [δηλαδή των Σοβιέτ] είναι τόσο μεγάλο όσο μεταξύ της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών και του σοσιαλισμού», εξήγησε ο Λεβίν στους αναγνώστες του. «Μόνο μια τέτοια αναταραχή όπως η επανάσταση θα μπορούσε να γεφυρώσει αυτό το χάσμα ανάμεσα στα δύο άκρα». Ενώ η Προσωρινή Κυβέρνηση «εκπροσωπεί ... τις επιχειρήσεις και το εμπόριο», σημείωσε, «ο απώτερος στόχος του Εργατικού Συμβουλίου είναι η κοινωνική επανάσταση. Για να επιτευχθεί αυτή η επανάσταση είναι απαραίτητο να εκθρονιστούν πρώτα οι πολιτικοί απολυταρχικοί ηγέτες, λένε. Στη συνέχεια, το καπιταλιστικό σύστημα πρέπει να χτυπηθεί από τις εργατικές τάξεις όλων των εθνών ως ο κοινός τους εχθρός». Αυτή η αναφορά του Λεβίν ήταν τον Ιούνιο του 1917 (Levine 1917, σσ. 273, 276, 278).

Μια θυελλώδης δίνη γεγονότων σάρωσε τη Ρωσία από τον Ιούνιο έως τον Οκτώβριο, με τον Λένιν και τους Μπολσεβίκους να απαιτούν: «Κάτω η Προσωρινή Κυβέρνηση! Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ!» Μέχρι τον Οκτώβριο, οι Μπολσεβίκοι και οι σύμμαχοί τους είχαν κερδίσει σημαντικές πλειοψηφίες σε βασικά σοβιέτ, και τα σοβιέτ των οποίων ηγήθηκαν προχώρησαν στην απομάκρυνση της Προσωρινής Κυβέρνησης.

Το πρωί μετά την κατάληψη της εξουσίας, ο Λένιν –μιλώντας για τη νέα επαναστατική κυβέρνηση– διακήρυξε: «Σύντροφοι, εργαζόμενοι! Να θυμάστε ότι τώρα εσείς οι ίδιοι διοικείτε το κράτος. Κανείς δεν θα σας βοηθήσει αν εσείς οι ίδιοι δεν ενωθείτε και δεν πάρετε στα χέρια σας όλες τις υποθέσεις του κράτους. Τα Σοβιέτ σας είναι από σήμερα όργανα της κρατικής εξουσίας, πληρεξούσια, που αποφασίζουν» (Lenin 1917b).

Αυτό το άκρως δημοκρατικό όραμα περιελάμβανε τη ρητή δέσμευση να προχωρήσει προς το σοσιαλισμό, στη Ρωσία και παγκοσμίως. Κατέληξε: «Σιγά-σιγά, με τη συγκατάθεση και την έγκριση της πλειοψηφίας των αγροτών, με τα διδάγματα της πρακτικής πείρας των αγροτών και των εργατών, θα προχωρήσουμε σταθερά και αταλάντευτα προς τη νίκη του σοσιαλισμού, που θα τη στερεώνουν οι πρωτοπόροι εργάτες των πιο πολιτισμένων χωρών και που θα εξασφαλίσει στους λαούς σταθερή ειρήνη και θα τους λυτρώσει από κάθε καταπίεση και εκμετάλλευση» (Lenin 1917b).

Το τελευταίο σημείο της δήλωσης αυτής του Λένιν υποδεικνύει την κεντρική σημασία του επαναστατικού διεθνισμού –αυτό που κάποιοι αποκαλούν αλληλεγγύη πέρα από τα σύνορα– για τη Ρωσική Επανάσταση και για την επαναστατική στρατηγική συνολικά. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Λένιν και οι σύντροφοί του δημιούργησαν την Κομμουνιστική Διεθνή, για να βοηθήσουν στην οικοδόμηση αποτελεσματικών επαναστατικών κομμάτων σε όλο τον κόσμο. Όπως εξήγησε στο «Γράμμα του προς τους Αμερικανούς εργάτες», «Βασιζόμαστε στο αναπόφευκτο της παγκόσμιας επανάστασης», προσθέτοντας: «Ώσπου να έλθουν σε βοήθειά μας άλλα τμήματα της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης, βρισκόμαστε, σαν σε πολιορκημένο φρούριο» (Lenin 1918).

Η Λούξεμπουργκ σημείωσε επίσης ότι «ολόκληρη η λογική πίσω από τον ρωσικό αγώνα για την ελευθερία βασίζεται στη σιωπηρή υπόθεση ότι η επανάσταση στη Ρωσία θα έπρεπε να γίνει το σήμα για την επαναστατική εξέγερση του προλεταριάτου στη Δύση», και αν αυτό δεν συνέβαινε, «ακόμη και η μεγαλύτερη ενέργεια και οι μεγαλύτερες θυσίες του προλεταριάτου σε μια μόνο χώρα αναπόφευκτα θα μπλέκονταν σε ένα λαβύρινθο αντιφάσεων και λαθών» (Luxemburg 2024, σσ. 168, 217). Έχοντας κοινό στόχο με τον Λένιν και τους μπολσεβίκους, τις τελευταίες εβδομάδες πριν από τη δολοφονία της, η Λούξεμπουργκ βοήθησε στην ίδρυση του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος και εργάστηκε για να βοηθήσει στην πραγματοποίηση μιας σοσιαλιστικής επανάστασης στη Γερμανία.

Ταυτόχρονα, ασκούσε ολοένα και μεγαλύτερη κριτική σε αυτό που θεωρούσε ως αντιφάσεις και λάθη που απομάκρυναν την εξέλιξη της Σοβιετικής Ρωσίας από την εργατική δημοκρατία που η ίδια, ο Μαρξ και ο Λένιν πάντα υποστήριζαν – στρέφοντας προς την κατεύθυνση της μονοκομματικής δικτατορίας και της γραφειοκρατικής τυραννίας που θα εδραιωνόταν τα επόμενα χρόνια υπό το καθεστώς του Στάλιν. Η Λούξεμπουργκ σημείωσε ότι οι εξελίξεις αυτές λάμβαναν χώρα «σε συνθήκες οδυνηρού καταναγκασμού και ανάγκης μέσα στη δίνη των γεγονότων που στροβιλίζονται» (Luxemburg 2024, σελ. 217). Αυτή η δίνη των γεγονότων περιελάμβανε την απίστευτη βία των εξαιρετικά ισχυρών παγκόσμιων δυνάμεων που ήταν έτοιμες να καταστρέψουν την επανάσταση μέσω του οικονομικού στραγγαλισμού (με συνέπεια κύματα πείνας και ασθενειών), της στρατιωτικής εισβολής και της γενναιόδωρης χρηματοδότησης των αντεπαναστατικών δυνάμεων σε έναν βάναυσο εμφύλιο πόλεμο. Οι εχθρικές καπιταλιστικές κυβερνήσεις εργάστηκαν επίσης για να δημιουργήσουν γύρω από την επαναστατική Ρωσία μια «υγειονομική ζώνη» – μια αλυσίδα αντεπαναστατικών δικτατοριών που θα εμπόδιζε την εξάπλωση της επανάστασης και θα έκανε τη Σοβιετική Δημοκρατία να σαπίσει και τελικά να πεθάνει στην απομόνωσή της.

Ο Λένιν και οι Μπολσεβίκοι κατέφυγαν σε ακραία αυταρχικά μέτρα: την Κόκκινη Τρομοκρατία και μια δικτατορία όχι των εργατών και των αγροτών, αλλά ενός πολιορκημένου και όλο και πιο δικτατορικού Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Αυτό δεν προοριζόταν να αποτελέσει κάποιο νέο μονοπάτι για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, αλλά απλώς μια απελπισμένη προσπάθεια επιβίωσης μέχρι οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις να εξαπλωθούν σε περισσότερες χώρες που θα ενώνονταν με τη Σοβιετική Ρωσία για την οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου. Η Λούξεμπουργκ γνώριζε τους ηγέτες της επανάστασης και πίστευε ότι δεν μπορούσε να υπάρξει «αμφιβολία ότι μόνο με τις μεγαλύτερες εσωτερικές αμφιβολίες και την ακραία εσωτερική απροθυμία οι προικισμένες μορφές στην εμπροσθοφυλακή της Ρωσικής Επανάστασης –δηλαδή ο Λένιν και ο Τρότσκι– έκαναν ορισμένα αποφασιστικά βήματα στον ακανθώδη δρόμο που διανύουν, με παγίδες κάθε είδους σε κάθε μεριά» (Luxemburg 2024, σελ. 217).

Η αιχμηρή κριτική της Λούξεμπουργκ στη Ρωσική Επανάσταση είχε σκοπό να συμβάλει στην ενίσχυση του παγκόσμιου αγώνα για το σοσιαλισμό, προκειμένου, όπως έλεγε, «να διακρίνει το ουσιώδες από το ανούσιο, τον πυρήνα από τα τυχαία εξανθήματα στην πολιτική των Μπολσεβίκων» (Luxemburg 2024, σελ. 245). Για να βοηθηθεί η προώθηση της σοσιαλιστικής επανάστασης σε όλο τον κόσμο, πίστευε, τα θετικά «ουσιώδη» της προσέγγισης του Λένιν (τα οποία αποτέλεσαν το επίκεντρο αυτής της παρουσίασης) πρέπει να διαχωριστούν από τα «μη ουσιώδη» που συνδέονται με την αυταρχική στροφή που έκαναν ο Λένιν και οι σύντροφοί του στα χρόνια της απόγνωσης που ακολούθησαν το 1917. Λόγω της αποτυχίας των επαναστατών –της Λούξεμπουργκ όσο και του Λένιν– το επαναστατικό καθεστώς της Ρωσίας παρέμεινε απομονωμένο σε έναν εχθρικό καπιταλιστικό κόσμο, και το αποτέλεσμα ήταν η τελική εδραίωση, μετά το θάνατο του Λένιν, της δικτατορίας του Στάλιν. Τα «μη ουσιώδη» χαρακτηριστικά που η Λούξεμπουργκ επέκρινε έγιναν ουσιώδη του σταλινισμού.

Ο ίδιος ο Λένιν, από τα νιάτα του μέχρι το θάνατό του, προσπάθησε να παραμείνει πιστός στα αρχικά ουσιώδη στοιχεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα στοιχείο αυτού ήταν η προσέγγισή του στην επαναστατική θεωρία. Ο Λένιν επέμενε ότι ο μαρξισμός δεν είναι δόγμα αλλά οδηγός δράσης. Έβλεπε τη σχέση μεταξύ θεωρίας και πράξης, μεταξύ μαρξιστικής σκέψης και πρακτικής πολιτικής δραστηριότητας, ως μια σύνθετη αλληλεπίδραση. Επέμενε ότι η πραγματικά επαναστατική θεωρία «παίρνει τελική μορφή μόνο σε στενή σύνδεση με την πρακτική δράση ενός πραγματικά μαζικού και πραγματικά επαναστατικού κινήματος» (Lenin 1920a). Προσπάθησε να εξηγήσει στους συντρόφους άλλων χωρών ότι η ιστορία του μπολσεβικισμού δεν μπορούσε να κατανοηθεί με απλοϊκό τρόπο. Πρέπει να περιλαμβάνει μια ποικιλία ιδιοτήτων: προσκόλληση στις βασικές επαναστατικές αντιλήψεις σε συνδυασμό με τον αγώνα για πιο μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις, γνώση της διαφοράς μεταξύ επαναστατικής πρακτικής και επαναστατικής φρασεολογίας, αλληλεπίδραση δημοκρατίας και ταξικής συνείδησης, ικανότητα άσκησης πίεσης απέναντι σε αντιπάλους από τα αριστερά, ευελιξία στο συμβιβασμό και στο σχηματισμό ενιαίου μετώπου, γνώση του πότε να επιτεθείς και πότε να υποχωρήσεις, πάντα μαθαίνοντας από την εμπειρία.

Παρόλο που η επανάσταση μπορεί να μην ήταν έτοιμη να ξεσπάσει στη μία ή την άλλη συγκεκριμένη χώρα, ο Λένιν και οι σύντροφοί του υποστήριζαν ότι «κάθε αγώνας για το πιο περιορισμένο άμεσο αίτημα αποτελεί πηγή επαναστατικής εκπαίδευσης, γιατί οι εμπειρίες του αγώνα είναι αυτές που θα πείσουν τον εργαζόμενο λαό για το αναπόφευκτο της επανάστασης και τη σημασία του κομμουνισμού» (Riddell 2012, σελ. 1158).

5. Η πραγματικότητα του Λένιν και η δική μας πραγματικότητα

Η ευελιξία ήταν το κλειδί για τον προσανατολισμό του Λένιν. «Η ιστορία στο σύνολό της, και η ιστορία των επαναστάσεων ειδικότερα», τόνισε ο Λένιν, «είναι πάντα πιο πλούσια σε περιεχόμενο, πιο ποικίλη, πιο πολύμορφη, πιο ζωντανή και εφευρετική απ’ ό,τι φαντάζονται ακόμα και τα καλύτερα κόμματα, οι πιο ταξικά συνειδητοποιημένες πρωτοπορίες των πιο πρωτοπόρων τάξεων». Μια αποτελεσματική Κομμουνιστική Διεθνής, επέμενε, «δεν μπορεί ποτέ να οικοδομηθεί πάνω σε στερεότυπους, μηχανικά εξισωμένους και πανομοιότυπους τακτικούς κανόνες πάλης». Ο Λένιν παρότρυνε τους συντρόφους διαφορετικών χωρών «να αναζητήσουν, να ερευνήσουν, να προβλέψουν και να κατανοήσουν αυτό που είναι εθνικά ιδιαίτερο και εθνικά ειδικό», να προσαρμόσουν και να εφαρμόσουν σωστά τις επαναστατικές προοπτικές στα ειδικά τους πλαίσια. Απέρριψε ως «ανόητη» την ιδέα ότι η Κομμουνιστική Διεθνής θα καλούσε κάποτε τους επαναστάτες άλλων χωρών «να μιμηθούν δουλικά τους Ρώσους». Σχολίασε προς τους Ιταλούς συντρόφους του: «Η επανάσταση στην Ιταλία θα έχει διαφορετική εξέλιξη από εκείνη στη Ρωσία. Θα ξεκινήσει με διαφορετικό τρόπο. Πώς ακριβώς; Ούτε εσείς ούτε εμείς το ξέρουμε» (Lenin 1920b, Lenin 1921). Πρέπει να είμαστε ανοιχτοί σε μια ποικιλία πιθανοτήτων.

Αυτό μας φέρνει στο προτελευταίο σημείο αυτής της παρουσίασης. Οι πραγματικές ιδέες και η πρακτική του Λένιν αναπτύχθηκαν και είχαν νόημα μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο που δεν υπάρχει πλέον. Παρόλο που εμείς ζούμε σε έναν πολύ διαφορετικό κόσμο από εκείνον, εντούτοις δεν είναι εντελώς διαφορετικός.

Στους ελπιδοφόρους αγώνες και τις φρικτές εμπειρίες του 20ού αιώνα, τα παγκόσμια μαζικά κινήματα των εργατών και των καταπιεσμένων τελικά ηττήθηκαν και καταστράφηκαν σε μεγάλο βαθμό. Ο καπιταλισμός παραμένει το πιο δυναμικό οικονομικό σύστημα στην ανθρώπινη ιστορία, και έτσι συνέχισε να εξελίσσεται με εκπληκτικούς τρόπους – εξελίσσεται μπροστά σε τεράστιες προκλήσεις και μέσα από κατά τα φαινόμενα συντριπτικές κρίσεις που προκλήθηκαν από τις ίδιες του τις αντιφάσεις.

Ο αναπόφευκτος πολλαπλασιασμός των νέων τεχνολογιών και τεχνικών, η απεριόριστα επεκτατική εξάπλωση που αναπτύσσεται στη βιομηχανική καπιταλιστική κοινωνία και οι εκπληκτικές διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης έχουν μεταμορφώσει τον καπιταλισμό με πολλαπλούς τρόπους – αλλά η ανάγκη για επιχειρηματικές δραστηριότητες με γνώμονα το κέρδος για την εκμετάλλευση της ζωής και της εργασίας της ανθρωπότητας παρέμεινε η ίδια. Όλο και περισσότερες πτυχές της ζωής μας έχουν καταληφθεί και πληγεί μέσω της διαδικασίας συσσώρευσης κεφαλαίου. Μέσω αυτού, η παλιά εργατική τάξη έχει σε μεγάλο βαθμό ξεπεραστεί και μεγάλο μέρος της έχει ακόμη και εξαφανιστεί. Ωστόσο, μέσω της συνεχούς δυναμικής ανάπτυξης του καπιταλισμού, όλο και περισσότεροι άνθρωποι σε κλάδους της αγοράς εργασίας του πλανήτη μας προλεταριοποιούνται, γίνονται υποτελείς, καταδυναστεύονται, υφίστανται εκμετάλλευση, καταπιέζονται και απειλούνται.

Η δομή και η δυναμική της παγκόσμιας οικονομίας δημιουργούν βαθύτερες ανισότητες, αστάθειες και καταστροφικότητα που θέτουν υπό αμφισβήτηση το μέλλον του ανθρώπινου πολιτισμού – ακόμα και την ικανότητα της ανθρωπότητας να επιβιώσει. Η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής για όλο και περισσότερες εργατικές πλειοψηφίες του πλανήτη συνοδεύεται από αυξανόμενο αυταρχισμό, ανορθολογισμό και βία σε ολόκληρο τον πλανήτη μας. Μια ακόρεστη οικονομία της αγοράς, σχεδιασμένη για να πλουτίζει τις ήδη πάμπλουτες ελίτ, συνδέεται στενά με την περιβαλλοντική καταστροφή που κατακλύζει τον κόσμο μας.

Η σημερινή παρουσίαση θα ολοκληρωθεί με μια περαιτέρω εξέταση αυτού του θέματος της περιβαλλοντικής καταστροφής. Αλλά πρώτα έχει νόημα να τονίσουμε ξανά και πιο έντονα μια θεμελιώδη διαφορά μεταξύ της εποχής του Λένιν και της δικής μας. Πολλά από αυτά που είχε να πει και προσπάθησε να κάνει ο Λένιν είχαν νόημα μέσα σε ένα παγκόσμιο πολιτικό πλαίσιο που δεν υπάρχει πια.

Στην εποχή του, τα σοσιαλιστικά και εργατικά κόμματα – με μαζικές εκλογικές περιφέρειες στην εργατική τάξη, βαθιά επηρεασμένα από τη μαρξιστική θεωρία και ξεκάθαρα προσηλωμένα στην αντικατάσταση του καπιταλισμού από το σοσιαλισμό– ήταν τα μεγαλύτερα πολιτικά κόμματα σε κάθε ένα από τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη. Η Αντζέλικα Μπαλαμπάνοβα θυμόταν αργότερα την πανίσχυρη Σοσιαλιστική Διεθνή τις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που αγκάλιαζε «εκατομμύρια άνδρες και γυναίκες σε κάθε έθνος του κόσμου», συμπεριλαμβανομένων «των πιο προηγμένων και εύγλωττων εργατών, των πιο ισχυρών ηγετών της εργατικής τάξης, πολλών από τους ικανότερους δημοσιογράφους και τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής». Ένα προπύργιο της εργατικής συνείδησης και της σοσιαλιστικής προσήλωσης, «οι ηγέτες της κάθονταν σε κοινοβούλια και συνδικαλιστικά συμβούλια» και «οι εκατοντάδες εφημερίδες της αποτελούσαν καθημερινή τροφή για τις ευρωπαϊκές μάζες, που εμφορούνταν από μια κοινή πίστη» (Balabanoff 1973, σσ. 113-4).

Σήμερα αυτό το κίνημα υπάρχει ως θραύσματα και ξεθωριασμένα υπολείμματα σε μεγάλο μέρος του κόσμου όπου κάποτε ήταν ζωντανό και ισχυρό. Ένα πρωταρχικό καθήκον εκείνων που θα καθοδηγηθούν από τις προοπτικές ανθρώπων όπως ο Μαρξ, η Λούξεμπουργκ και ο Λένιν θα πρέπει να περιλαμβάνει την ανάγκη να ανοικοδομηθεί κάτι που να προσεγγίζει αυτή τη μαζική πολιτική-πολιτιστική-κοινωνική δύναμη για το σοσιαλισμό.

Το σοσιαλιστικό κίνημα του τέλους του 19ου αιώνα δημιουργήθηκε σε μια εποχή επεκτατικού και ορμητικού καπιταλισμού. Φυσικά, η αναζωογόνηση της επαναστατικής σοσιαλιστικής συνιστώσας αυτού του κινήματος, υπό τη σημαία του κομμουνισμού στις αρχές του εικοστού αιώνα, έλαβε χώρα μέσα σε ένα πλαίσιο καπιταλιστικής κρίσης και της φρικτής καταστροφής του ιμπεριαλιστικού πολέμου. Όμως επαναστάτες όπως ο Λένιν είχαν το πλεονέκτημα να χτίζουν πάνω στα πρόσφατα σοσιαλιστικά επιτεύγματα. Παρόλα αυτά, ο Λένιν κατανοούσε ότι θα έπρεπε να οικοδομήσουν το κίνημά τους μέσα σε έναν καταστροφικό παγκόσμιο πόλεμο και σε αντίθεση με αυτόν.

Το δικό μας τρομακτικό καθήκον της αναδημιουργίας ενός παγκόσμιου μαζικού σοσιαλιστικού κινήματος θα πρέπει να εκτελεστεί σε μια εποχή καταστροφής ακόμη πιο τρομακτικής από τη μαζική σφαγή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου – την αποσταθεροποίηση και την αποδιάρθρωση του παγκόσμιου περιβάλλοντος και ένα επακόλουθο κύμα οικονομικών καταστροφών και μαζικών θανάτων. Σε αυτό βρισκόμαστε υπό την κατάρα της καλής τύχης που μετατρέπεται σε κακή τύχη.

Ευτυχώς, η επιστημονική συναίνεση προβλέπει ότι η κλιματική αλλαγή –η οποία επί του παρόντος προκαλείται από τις εξαιρετικά ισχυρές βιομηχανίες ορυκτών καυσίμων– μπορεί ακόμη να ανακοπεί, αποτρέποντας να κατακλυστεί ο πλανήτης μας από αλυσιδωτές καταστροφές. Αυτό θα απαιτήσει δραματική, αποφασιστική και άμεση δράση σε παγκόσμια κλίμακα. Δυστυχώς, οι αναγκαίες αλλαγές θα είναι πολύ δαπανηρές, βραχυπρόθεσμα, για τις επιχειρήσεις και τις κυβερνήσεις που λαμβάνουν τις αποφάσεις. Μέχρι στιγμής, οι αναγκαίες αλλαγές δεν εφαρμόζονται.

Οι φιλελεύθεροι πολιτικοί προσφέρουν καθησυχαστική ρητορική, ψεύτικους συμβιβασμούς και ανεπαρκείς πολιτικές. Οι ψεύτικοι λαϊκιστές της ακροδεξιάς αρνούνται εντελώς την πραγματικότητα της κλιματικής αλλαγής, καταφεύγοντας σε αυταρχικές, μισαλλόδοξες και βίαιες πολιτικές ως απάντηση στα δυσοίωνα προβλήματα που απειλούν τον κόσμο μας. Καθώς όλο και περισσότερα εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο επηρεάζονται από τις αλυσιδωτές καταστροφές, είναι πιθανή μια μαζική απογοήτευση από το καπιταλιστικό status quo, με μια βαθύτερη ριζοσπαστικοποίηση.

Σε αντίθεση με την εποχή του Λένιν, μας λείπουν τα μαζικά εργατικά και σοσιαλιστικά κινήματα στις περισσότερες χώρες όπου υπήρχαν στις αρχές του 20ού αιώνα. Πρέπει να δημιουργήσουμε τα μαζικά κινήματα που χρειαζόμαστε – λίγο πολύ από το μηδέν. Αλλά πώς;

Ορισμένοι αναλυτές έχουν παροτρύνει αυτό που αποκαλούν Green New Deal. «Αντιμετωπίζοντας την κλιματική κρίση, μπορούμε να δημιουργήσουμε εκατοντάδες εκατομμύρια καλές θέσεις εργασίας σε όλο τον κόσμο, να επενδύσουμε στις πιο συστηματικά αποκλεισμένες κοινότητες και έθνη, να εγγυηθούμε την υγειονομική περίθαλψη και την παιδική φροντίδα και πολλά άλλα». Έτσι λέει η κοινωνική κριτικός Ναόμι Κλάιν. Η ίδια προσθέτει: «Το αποτέλεσμα αυτών των μετασχηματισμών θα ήταν οικονομίες που θα χτίζονταν τόσο για να προστατεύουν και να αναγεννούν τα συστήματα υποστήριξης της ζωής του πλανήτη όσο και για να σέβονται και να στηρίζουν τους ανθρώπους που εξαρτώνται από αυτά» (Klein 2019, σελ. 28). Αυτή η μεταβατική προσέγγιση συνδυάζει πολλαπλούς στόχους: οι άνθρωποι πάνω από το κέρδος, αξιοπρεπή σπίτια και καλές κοινότητες για όλους, υγειονομική περίθαλψη για όλους, εκπαίδευση για όλους, συστήματα μαζικής μεταφοράς και επικοινωνίας για όλους, θρεπτική τροφή, πρόσβαση σε πολιτιστική και ψυχαγωγική τροφή, δημιουργικές διεξόδους, πραγματική ελευθερία και πραγματική δικαιοσύνη για όλους.

Με αφετηρία τις σημερινές συνθήκες και τη συνείδηση των διευρυνόμενων στρωμάτων της νεολαίας και τις εμπειρίες της εργαζόμενης πλειοψηφίας, μπορεί να είναι δυνατό να οικοδομηθεί μια θεμελιώδης αμφισβήτηση του υπάρχοντος συστήματος εξουσίας και να δημιουργηθεί ένας καλύτερος κόσμος. Καθώς προσπαθούμε να προωθήσουμε αυτή τη διαδικασία, έχουμε πολλά να μάθουμε από τις ιδέες, τις γνώσεις και τις εμπειρίες των μαχητών της ελευθερίας που προηγήθηκαν. Ο Λένιν –με όλα τα επιτεύγματα και τις γνώσεις του, όλα τα λάθη και τις ηρωικές του προσπάθειες– συγκαταλέγεται στους μαχητές της ελευθερίας που πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας.

Κατά τη διάρκεια αυτής της επετείου (όπως το θέτει η αφίσα του συνεδρίου) «εκατό χρόνια χωρίς τον Λένιν και εκατό χρόνια με τον Λένιν», υπάρχει μια διογκούμενη πλημμυρίδα βιβλίων, άρθρων, συνεντεύξεων και εκδηλώσεων – συμπεριλαμβανομένου αυτού του τετράμηνου υπερθέαματος των «Λενινιστικών Ημερών». Οι πολλές, πολλές χιλιάδες λέξεις και ιδέες που απορρέουν από όλα αυτά, καθ’ όλη τη διάρκεια του υπόλοιπου 2024 και των επόμενων ετών, θα αναμειγνύονται με όλο και πιο προκλητικές εμπειρίες, μερικές από τις οποίες υπόσχονται να είναι πραγματικά καταστροφικές. Είναι αναπόφευκτο ότι όλο και περισσότερες λαϊκές μάζες σε όλο τον κόσμο θα παλεύουν με το παλιό ερώτημα «Τι να κάνουμε;». Είναι πιθανό ότι τουλάχιστον στοιχεία της απάντησης θα προκύψουν από την ενασχόλησή μας με αυτές τις «λενινιστικές μέρες».

Μετάφραση: elaliberta.gr

Paul Le Blanc, “Socialism and revolutionary democracy: Lenin’s legacy for our time of catastrophe”, Links. International Journal of Socialist Renewal, 5 Φεβρουαρίου 2024, https://links.org.au/socialism-and-revolutionary-democracy-lenins-legacy-our-time-catastrophe. Αναδημοσίευση: Anti-Capitalist Resistance, 8 Φεβρουαρίου 2024, https://anticapitalistresistance.org/socialism-and-revolutionary-democracy-lenins-legacy-for-our-time-of-catastrophe/.

^*

Σημειώσεις

^[1] [Σ.τ.Μ.:] Στα ρωσικά: «народный трибун». Στην αγγλική μετάφραση: «tribune of the people». Στην ελληνική μετράφραση (Άπαντα): «λαϊκός κήρυκας».

^[2] [Σ.τ.Μ.:] Στα ρωσικά: «демократической республикой». Στην αγγλική μετάφαρση: «democratic republic». Στην ελληνική μετάφραση (Άπαντα): «λαοκρατική δημοκρατία».

^[3] [Σ.τ.Μ.:] Στα ρωσικά: «агитаторов». Στην αγγλική μετάφραση: «agitators». Στην ελληνική μετάφραση (Άπαντα): «διαφωτιστές».

^*

Βιβλιογραφία

Balabanoff, Angelica 1973, My Life as a Rebel, Μπλούμινγκτον, Indiana University Press, 1973

Egan, Daniel 2022, “Saving the Vanguard: Lenin’s Military Metaphors for Today,” The Future of Lenin: Power, Politics, and Revolution in the Twenty-First Century, επιμ. Alla Ivanchikova and Robert R. Maclean, Όλμπανι: SUNY Press.

Hessen, Robert, ed. 1990, Breaking with Communism: The Intellectual Odyssey of Bertram D. Wolfe, Στάνφορντ, Hoover Institution Press.

Klein, Naomi, 2019 On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal, Νέα Υόρκη, Simon and Schuster.

Krupskaya, N.K. 1970, Reminiscences of Lenin. Νέα Υόρκη, International Publishers [Ν. Κ. Κρούπσκαγια, Αναμνήσεις για τον Λένιν, Πλανήτης, χ.χέ.].

Le Blanc, Paul 2016, From Marx to Gramsci: A Reader in Revolutionary Marxist Politics, second edition, Chicago: Haymarket Books.

Le Blanc, Paul 2015, Lenin and the Revolutionary Party, δεύτερη έκδοση, Σικάγο, Haymarket Books.

Le Blanc, Paul 2023, Lenin: Responding to Catastrophe, Forging Revolution, Λονδίνο, Pluto Press.

Le Blanc, Paul 2006, Marx, Lenin, and the Revolutionary Experience: Studies of Communism and Radicalism in the Age of Globalization, Νέα Υόρκη, Routledge.

Le Blanc, Paul 2017, October Song: Bolshevik Triumph, Communist Tragedy 1917-1924, Haymarket Books.

Lenin, V. I. 1960-70, Collected Works, 45 τόμοι, Μόσχα: Progress Publishers. Marxist Internet Archive: https://www.marxists.org/archive/lenin/works/cw/index.htm

Lenin, V. I. 1897, “The Tasks of the Social Democrats”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1897/dec/31b.htm [Β. Ι. Λένιν, «Τα καθήκοντα των Ρώσων Σοσιαλδημοκρατών», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 2, Σύγχρονη Εποχή, χ.χ.έ. δεν ακολουθούμε πάντα τη μετάφραση των Απάντων]

Lenin, V. I. 1899, “Our Programme”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1899/articles/arg2op.htm [Β. Ι. Λένιν, «Το Πρόγραμμά μας», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 4].

Lenin, V. I. 1902, “What Is to Be Done?”, a., https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1901/witbd/iii.htm [Β. Ι. Λένιν, «Τι να κάνουμε;», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 6, μέρος ΙΙΙ, κεφάλαιο ε]

Lenin, V. I. 1902, “What Is to Be Done?”, b., https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1901/witbd/iv.htm [Β. Ι. Λένιν, «Τι να κάνουμε;», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 6, μέρος IV, κεφάλαια δ και ε].

Lenin, V. I. 1905, “Two Tactics of Social-Democracy in the Democratic Revolution”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1905/tactics/ch02.htm [Β. Ι. Λένιν, «Δύο τακτικές της Σοσιαδημοκρατίας στη Δημοκρατική Επανάσταση», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 11, κεφάλαιο 2].

Lenin, V. I. 1906a, “Report on the Unity Congress of the RSDLP: The Congress Summed Up”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1906/rucong/viii.htm [Β. Ι. Λένιν, «Έκθεση για το Ενωτικό Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ (Γράμμα προς τους εργάτες της Πετρούπολης)», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 13, κεφάλαιο VIII].

Lenin, V. I. 1906b, “An Appeal to the Party by Delegates to the Unity Congress Who Belonged to the Former ‘Bolshevik’ Group”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1906/apr/26.htm [ Β. Ι. Λένιν, «Έκκληση στο Κόμμα των Αντιπροσώπων του Ενωτικού Συνεδρίου που ανήκαν στην πρώην Ομάδα των “Μπολσεβίκων”», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 12].

Lenin, V. I. 1906c, “Freedom to Criticize and Unity of Action”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1906/may/20c.htm [Β. Ι. Λένιν, «Ελευθερία κριτικής και ενότητα δράσης», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 13. Επίσης: Λένιν, «Ελευθερία κριτικής και ενότητα δράσης», e la libertà (από Παραναγνώστης), 19 Δεκεμβρίου 2015, https://www.elaliberta.gr/lenin-100-years/748-%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CF%81%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B5%CE%BD%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CE%B4%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B7].

Lenin, V. I. 1915, “The Revolutionary Proletariat and the Right of Nations to Self-Determination”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1915/oct/16.htm [[Β. Ι. Λένιν, «Το επαναστατικό προλεταριάτο και το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των εθνών», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 27]

Lenin, V. I. 1917a, “The State and Revolution”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1917/staterev/index.htm [Β. Ι. Λένιν, «Κράτος και Επανάσταση», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 33].

Lenin, V. I. 1917b, “To the Population”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1917/nov/05.htm [Β. Ι. Λένιν, «προς τον πληθυσμό», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 35].

Lenin, V. I. 1918, “Letter to American Workers”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1918/aug/20.htm [Β. Ι. Λένιν, «Γράμμα προς τους Αμερικανούς εργάτες», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 37]

Lenin, V. I. 1920, “Left-Wing Communism – An Infantile Disorder”, a., https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1920/lwc/ch02.htm [Β. Ι. Λένιν, «Ο “Αριστερισμός”, παιδική αρρώστια του Κομμουνισμού», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 41, κεφάλαιο ΙΙ]

Lenin, V. I. 1920, “Left-Wing Communism – An Infantile Disorder”, b., https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1920/lwc/ch10.htm [Β. Ι. Λένιν, «Ο “Αριστερισμός”, παιδική αρρώστια του Κομμουνισμού», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 41, κεφάλαιο Χ]

Lenin, V. I. 1921, “Speech on the Italian Question”, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1921/jun/12.htm [Β. Ι. Λένιν, «Λόγος πάνω στο ιταλικό ζήτημα», Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 44]

Lenin, V. I. 1972, Marxism on the State, Μόσχα, Progress Publishers.

Lenin, V. I. 2008, Revolution, Democracy, Socialism, Selected Writings, επιμ. Paul Le Blanc, Λονδίνο, Pluto Press.

Levine, Isaac Don 1917, The Russian Revolution, Νέα Υόρκη, Harper and Brothers.

Luxemburg, Rosa 2024, The Complete Works of Rosa Luxemburg, τόμος 5, Λονδίνο, Verso [Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Η ιστορική ευθύνη», στο Ρόζα Λούξεμπουργκ, Ρωσική Επανάσταση, Ύψιλον, Αθήνα 1978 – δεύτερη έκδοση].

Luxemburg, Rosa 2011, The Letters of Rosa Luxemburg, Λονδίνο, Verso.

Mayer, Arno J. 2000, The Furies: Violence and Terror in the French and Russian Revolutions, Πρίνστον, Princeton University Press.

Mayer, Arno J. 1967, Politics and Diplomacy of Peacemaking: Containment and Counterrevolution at Versailles, 1918-1919, Νέα Υόρκη, Alfred A. Knopf.

Meyer, Alfred G. 1967, Leninism, Νέα Υόρκη, Frederick A. Praeger.

Neale, Jonathan 2021. Fight the Fire: Green New Deals and Global Climate Jobs, Λονδίνο, Resistance Books.

Peters, J. 1935, The Communist Party: A Manual on Organization, Νέα Υόρκη, Workers Library.

Riddell, John, ed. 2012, Toward the United Front: Proceedings of the Fourth Congress of the Communist International, 1922, Λέιντεν/Βοστόνη, Brill.

Suny, Ronald G. 1998, The Soviet Experiment: Russia, the USSR, and the Successor States, Νέα Υόρκη, Oxford University Press.

Suny, Ronald G. 2020, Stalin: Passage to Revolution, Πρίνστον, Princeton University Press.