Lesya Bidochko

Oleksandr Syedin

Η ομοφοβία στον πυρήνα της ιδεολογίας του Πουτινισμού: ιστορική δυναμική

Στις αντίθετες πλευρές της πρώτης γραμμής

Στις 30 Σεπτεμβρίου 2022, ο Ρώσος ηγέτης Βλαντιμίρ Πούτιν εκφώνησε ομιλία στην αίθουσα του Αγίου Γεωργίου στο Κρεμλίνο για να σηματοδοτήσει την προσάρτηση τεσσάρων ουκρανικών περιφερειών. Περισσότερα από οκτώ χρόνια νωρίτερα, ο Πούτιν είχε μιλήσει στην ίδια αίθουσα για να πανηγυρίσει για την πρώτη του προσάρτηση – αυτή της Κριμαίας. Ωστόσο, το πλαίσιο και η γενική ατμόσφαιρα των δύο αυτών γεγονότων ήταν σαφώς διαφορετικά. Σε αντίθεση με την υστερική ευφορία του Μάρτη του 2014, τον Σεπτέμβρη του 2022 οι ρωσικές ελίτ ήταν αποπροσανατολισμένες μετά την αποτυχία της αιφνιδιαστικής εισβολής στην Ουκρανία και την πρόσφατη ήττα από τον ουκρανικό στρατό στην περιοχή του Χάρκοβο, η οποία οδήγησε σε μια μείωση των προσαρτημένων εδαφών από πέντε σε τέσσερα την τελευταία στιγμή. Η αντιδυτική ρητορική του Πούτιν, που προφανώς αποσκοπούσε στο να δικαιολογήσει τις θυσίες ενός πολέμου που είχε παραταθεί, απέκτησε επίσης νέα ένταση.

Η ομιλία ξεκίνησε με πικρούς θρήνους για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και κατηγορίες για νεοναζισμό εναντίον της Ουκρανίας, και κατέληξε με αναφορά στον Ιβάν Ίλιν, έναν στοχαστή που ο Πούτιν συχνά επικαλείται τα τελευταία χρόνια^[1]. Ο Ίλιν, ένας αδιάλλακτος αντίπαλος του κομμουνισμού, είχε υποστηρίξει ταυτόχρονα το φασιστικό καθεστώς στην Ιταλία και το ναζιστικό καθεστώς στη Γερμανία. Αυτή η φαινομενικά εκλεκτική σειρά θεμάτων αντανακλά στην πραγματικότητα ένα αρκετά συνεπές ιδεολογικό πλαίσιο του Πουτινισμού τα τελευταία χρόνια, το οποίο υποστηρίζει τον πιο αιματηρό πόλεμο στην Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αυτό το πλαίσιο εκφράζεται με τον πιο έντονο τρόπο σε μια σειρά από ιστορικές ομιλίες και σε ένα άρθρο που έγραψε ο ίδιος ο Πούτιν, με τίτλο «Σχετικά με την ιστορική ενότητα των Ρώσων και των Ουκρανών», το οποίο δημοσιεύθηκε πριν και μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία. Μέσα σε αυτό το αφήγημα, παράλληλα με τις διαπολιτισμικές αναφορές στο παρελθόν –στην αναζήτηση των «ένδοξων χρόνων» και των εχθρών– η ομοφοβία ξεχωρίζει ως ακρογωνιαίος λίθος. Σε αντίθεση με τα προηγούμενα ρωσικά καθεστώτα, όπου παρέμενε στο περιθώριο, η ομοφοβία βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο της ιδεολογικής αυτοπροβολής του Πουτινισμού. Πράγματι, μία από τις κορυφαίες στιγμές της ομιλίας του Πούτιν για τη μεγαλύτερη προσάρτησή του ήταν μια ομοφοβική καταγγελία εναντίον της Δύσης, χαρακτηρίζοντάς την σατανική:

«Θέλουμε, εδώ στη χώρα μας, στη Ρωσία, να έχουμε “Γονέα Νούμερο Ένα”, “Νούμερο Δύο”, “Νούμερο Τρία” αντί για μαμά και μπαμπά – έχουν χάσει εντελώς το μυαλό τους εκεί; Θέλουμε τα σχολεία μας, ξεκινώντας από τις πρώτες τάξεις, να επιβάλλουν στα παιδιά μας διαστροφές που οδηγούν στον εξευτελισμό και τον αφανισμό; Να τους βάλουν στο μυαλό ότι υποτίθεται ότι υπάρχουν και άλλα φύλα εκτός από το γυναικείο και το ανδρικό, και να τους προσφέρουν χειρουργικές επεμβάσεις αλλαγής φύλου; Θέλουμε όλα αυτά για τη χώρα μας και τα παιδιά μας; Για εμάς, όλα αυτά είναι απαράδεκτα. Έχουμε ένα διαφορετικό μέλλον, το δικό μας μέλλον... Μια τέτοια πλήρης άρνηση της ανθρώπινης φύσης, η ανατροπή της πίστης και των παραδοσιακών αξιών, και η καταπίεση της ελευθερίας αποκτούν τα χαρακτηριστικά μιας “αντίστροφης θρησκείας” – ενός ξεκάθαρου σατανισμού».

Αυτές οι ρητορικές επιθέσεις ενισχύθηκαν από την κλιμάκωση της θεσμικής δίωξης της κουήρ κοινότητας. Συγκεκριμένα, στις 30 Νοεμβρίου 2023, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ρωσίας εξέδωσε απόφαση^[2] με την οποία απαγόρευε και χαρακτήριζε ως εξτρεμιστικό το «Διεθνές Δημόσιο Κίνημα ΛΟΑΤ». Η απόφαση του δικαστηρίου, διατυπωμένη με ασαφείς όρους, χαρακτήριζε ως εξτρεμιστικό ένα ευρύ και ετερογενές κίνημα για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤ, καθώς και για τα δικαιώματα των γυναικών, και ακόμη και τον τρόπο ζωής των μελών αυτών των κοινοτήτων:

«Οι συμμετέχοντες στο κίνημα ενώνουν τις δυνάμεις τους χάρη στην ύπαρξη συγκεκριμένων ηθικών αξιών, εθίμων και παραδόσεων (για παράδειγμα, παρελάσεις γκέι πράιντ), ενός παρόμοιου τρόπου ζωής (συμπεριλαμβανομένων συγκεκριμένων επιλογών σεξουαλικών συντρόφων), κοινών ενδιαφερόντων και αναγκών, καθώς και μιας διακριτικής γλώσσας (η χρήση πιθανών θηλυκών λέξεων, όπως ρουκοβοντιτέλνιτσα [γυναίκα μάνατζερ], ντιρεκτόρα [διευθύντρια], αφτόρκα [γυναίκα συγγραφέας], ψιχολογκινία [γυναίκα ψυχολόγος]).»

Στη σύγχρονη Ρωσία, οι κατηγορίες για εξτρεμισμό συνεπάγονται τιμωρία^[3] όχι μόνο για τη συμμετοχή σε τέτοιες οργανώσεις, αλλά και για την θετική παρουσίασή τους ή την αιτιολόγηση των στόχων τους. Οι ομοφυλοφιλικές σεξουαλικές σχέσεις θεωρούνται έγκλημα^[4] σε πολλές χώρες, ενώ σε ορισμένες –όπως το Ιράν ή η Σαουδική Αραβία– μπορούν να τιμωρηθούν με θάνατο. Ωστόσο, η εξίσωση ενός κινήματος για τα ανθρώπινα δικαιώματα ή της απλής αλληλεγγύης με τον εξτρεμισμό, που τιμωρείται με μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης, είναι άνευ προηγουμένου. Πριν από αυτό, το 2022, ένας νόμος του 2013 για την καταπολέμηση της «προπαγάνδας μη παραδοσιακών σεξουαλικών σχέσεων»^[5] μεταξύ παιδιών επεκτάθηκε και στους ενήλικες. Το 2023, η Ρωσία απαγόρευσε επίσης τις μεταβάσεις των τρανς – τόσο την αλλαγή των δεικτών φύλου στα έγγραφα όσο και τις ιατρικές επεμβάσεις που σχετίζονται με τη μετάβαση.

Η κλιμάκωση της προπαγάνδας οδήγησε επίσης σε σημαντική επιδείνωση της στάσης του ρωσικού πληθυσμού απέναντι στις ΛΟΑΤ κοινότητες κατά τη διάρκεια των ετών του πολέμου, όπως αποτυπώνεται στα κοινωνιολογικά στοιχεία. Σύμφωνα με το Levada Center^[6], κατά τη διάρκεια των 11 ετών από τον Φεβρουάριο του 2013 έως τον Οκτώβριο του 2024 –μια περίοδο που χαρακτηρίστηκε από την κλιμάκωση της επιθετικότητας της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας– το ποσοστό των Ρώσων που δηλώνουν ότι αισθάνονται αηδία ή φόβο απέναντι σε άτομα με ομοφυλοφιλικό προσανατολισμό αυξήθηκε από 27% σε 44%. Τον Οκτώβριο του 2024, ένα επιπλέον 15% εξέφρασε ενόχληση, το 10% ήταν επιφυλακτικό και μόνο το 26% δήλωσε ότι αισθάνεται ουδέτερο, με μόλις 1% να εκφράζει φιλικότητα. Επιπλέον, το 59% των Ρώσων παραδέχτηκε ότι θα μείωνε την επικοινωνία με γνωστούς του αν μάθαινε για τον ομοφυλοφιλικό τους προσανατολισμό, με το 40% να δηλώνει ότι θα διέκοπτε εντελώς την επαφή.

Επίσης, κατά τη διάρκεια των πέντε ετών από τον Απρίλιο του 2019 έως τον Οκτώβριο του 2024, το ποσοστό των Ρώσων που συμφωνούν ότι οι ομοφυλόφιλοι και οι λεσβίες στη Ρωσία πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους άλλους πολίτες μειώθηκε από 47% σε 30%. Εν τω μεταξύ, το ποσοστό των ερωτηθέντων που έχουν την αντίθετη, υπέρ των διακρίσεων άποψη αυξήθηκε από 43% σε 62%.

Αυτή η τάση έρχεται σε έντονη αντίθεση με τις εξελίξεις στην Ουκρανία, όπου, σε ένα πλαίσιο απομάκρυνσης από τη Ρωσία στη βάση διαφορετικών αξιών και της έντονης πολιτικής αλληλεγγύης λόγω του πολέμου, η στάση απέναντι στις ΛΟΑΤ κοινότητες έχει βελτιωθεί σημαντικά. Σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς Ινστιτούτου Κοινωνιολογίας του Κιέβου (KIIS)^[7], όταν ρωτήθηκαν αν οι ΛΟΑΤ κάτοικοι της Ουκρανίας πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους άλλους πολίτες, πάνω από το 70% των Ουκρανών ερωτηθέντων απάντησαν καταφατικά τον Ιούνιο του 2024. Το ποσοστό αυτό συγκρίνεται με το 64% το 2022 και μόλις το 33% το 2016.^[8]

Τα τελευταία χρόνια, υψηλόβαθμοι Ουκρανοί αξιωματούχοι έχουν επίσης σταματήσει να χρησιμοποιούν ομοφοβική ρητορική, αν και δεν έχουν προωθήσει ενεργά αλλαγές στη νομοθεσία που παραμένει αδιάφορη για τα δικαιώματα της κουήρ κοινότητας. Ως επί το πλείστον, παρατηρούν παθητικά την αλλαγή των απόψεων μέσα στην ουκρανική κοινωνία. Τον Αύγουστο του 2022, ο Πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι υποστήριξε^[9] ουσιαστικά μια αίτηση πολιτών για τη νομιμοποίηση του γάμου μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου. Σημειώνοντας ότι ήταν αδύνατο να τροποποιηθεί το σύνταγμα –το οποίο ορίζει τον γάμο αποκλειστικά ως ένωση μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας– σε περίοδο πολέμου, ο Ζελένσκι πρότεινε στην κυβέρνηση να αναπτύξει μηχανισμούς για την προστασία των δικαιωμάτων της κοινότητας μέσω των συμφώνων συμβίωσης. Ωστόσο, τρία χρόνια αργότερα, το νομοσχέδιο για τα σύμφωνα συμβιώσεις δεν έχει ακόμη ψηφιστεί. Επιπλέον, ενώ η ομοφοβία δεν προωθείται πλέον στο υψηλότερο κρατικό επίπεδο, εξακολουθεί να υφίσταται – τόσο σε κοινωνικό επίπεδο μεταξύ μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού όσο και μέσω της ενεργού διάδοσης από ακροδεξιές ομάδες.^[10]

Παρ’ όλα αυτά, ο πόλεμος έχει προκαλέσει εντελώς αντίθετες τάσεις στις στάσεις απέναντι στις ΛΟΑΤ κοινότητες και στις δύο πλευρές της γραμμής του μετώπου, και το να βρίσκεται κανείς στη μία ή στην άλλη πλευρά σημαίνει ότι ζει σε μια κοινωνία με θεμελιωδώς διαφορετικά επίπεδα ομοφοβίας.

Οι δυτικές ρίζες της ομοφοβικής παράδοσης

Η θεσμοθετημένη ομοφοβία έφτασε στη Ρωσία από τη Δύση ως μέρος των μεταρρυθμίσεων του Μεγάλου Πέτρου στις αρχές του 18ου αιώνα. Πριν από αυτό, η Ρωσία γνώριζε μόνο αμυδρούς απόηχους της δυτικοευρωπαϊκής νεωτερικότητας που αναδυόταν τότε, η οποία είχε μια καταπιεστική πλευρά με τη μορφή του τρόμου της Ιεράς Εξέτασης, του κυνηγιού των μαγισσών και της γενικής τυποποίησης της δημόσιας ζωής. Ο Βρετανός ερευνητής Νταν Χίλι, στο βιβλίο του, Ομοφυλοφιλική επιθυμία στην επαναστατική Ρωσία: Η ρύθμιση της σεξουαλικής και της έμφυλης διαφωνίας,^[11] παραθέτει αναφορές ξένων ταξιδιωτών που δείχνουν ότι στην πριν από τον Πέτρο Μοσχοβία, όχι μόνο η «σοδομία» ήταν ευρέως διαδεδομένη, αλλά και οι συζητήσεις σχετικά με αυτήν γίνονταν χωρίς καμία θρησκευτική μισαλλοδοξία και δεν θεωρούνταν άσεμνες. Αν και η Ορθόδοξη Εκκλησία επέβαλε τιμωρίες για τέτοιες πρακτικές, οι κυρώσεις δεν ήταν πιο αυστηρές από αυτές για την ετεροφυλοφιλική μοιχεία και ήταν αμελητέες σε σύγκριση με τις εκκλησιαστικές διατάξεις και τους κοσμικούς νόμους της Δυτικής Ευρώπης, όπου η «σοδομία» τιμωρούνταν συχνά με θάνατο.

Κατά τη διάρκεια της «Μεγάλης Πρεσβείας» του 1697-1698 στη Δυτική Ευρώπη^[12], ο Πέτρος Α΄ ξεκίνησε μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένης της υιοθέτησης της δυτικής νομοθεσίας. Ο αρχικός στόχος ήταν να φέρει τον ρωσικό στρατό στα δυτικά πρότυπα. Το 1706, τα «Σύντομα Στρατιωτικά Άρθρα» του πρίγκιπα Μένσικοφ, τα οποία είχαν περιορισμένη εφαρμογή, περιλάμβαναν έναν άμεσο δανεισμό από γερμανικούς κανόνες που πρόβλεπαν τη θανατική ποινή στην πυρά για τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις μεταξύ ανδρών. Η ασυμβατότητα αυτού του κανόνα με την ρωσική κουλτούρα της εποχής ήταν προφανής, καθώς δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Μέχρι το 1716, στο «Στρατιωτικό Καταστατικό» του Πέτρου Α΄, η ποινή μετριάστηκε σε σωματική τιμωρία και έφερε γλωσσικά ίχνη δανεισμού από τα σουηδικά στρατιωτικά πρότυπα. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτός ο κανόνας δεν εισήχθη για ηθικούς λόγους, αλλά από την επιθυμία να αναπαραχθεί η αποτελεσματικότητα των δυτικών στρατιωτικών ιεραρχιών.

Το 1835, ο Νικόλαος Α΄ επέκτεινε την απαγόρευση αυτή στον ανδρικό πληθυσμό της Ρωσίας. Ωστόσο, πρωτογενείς πηγές που ανέλυσε ο Νταν Χίλι υποδεικνύουν ότι η ρωσική ανδρική κουλτούρα διατήρησε μια επιεική στάση απέναντι στις ομοφυλοφιλικές πρακτικές καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Ακόμη και στα τέλη του αιώνα, η εφαρμογή αυτών των ποινικών διατάξεων δεν ήταν ευρέως διαδεδομένη και αφορούσε κυρίως μη συναινετικές, βίαιες σεξουαλικές πράξεις.

Την παραμονή της Οκτωβριανής Επανάστασης συνεχίζονταν οι συζητήσεις σχετικά με την καταλληλότητα του σπάνια εφαρμοζόμενου νόμου για τον «σοδομισμό». Μεταξύ των εξεχόντων υποστηρικτών της χειραφέτησης της ομοφυλοφιλίας ήταν ο Βλαντιμίρ Ντμιτριέβιτς Ναμπόκοφ, ένας από τους κορυφαίους νομικούς της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και πατέρας του μελλοντικού συγγραφέα Βλαντιμίρ Βλαντιμίροβιτς Ναμπόκοφ. Χρησιμοποίησε φιλελεύθερα επιχειρήματα για την υπεράσπιση της χειραφέτησης των ομοφυλοφίλων, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις αρχές της εκκοσμίκευσης, του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή και της προσωπικής ελευθερίας.

Μεταξύ των Μπολσεβίκων δεν υπήρχε ενιαία στάση όσον αφορά τη ρύθμιση της σεξουαλικότητας. Οι απόψεις κυμαίνονταν από την καταδίκη της αστικής σεξουαλικής υπερβολής και την ανάγκη για ορθολογικό έλεγχο της σεξουαλικής ζωής της κοινωνίας, από τη μία πλευρά, έως την επιδίωξη της επαναστατικής εκκοσμίκευσης και εκσυγχρονισμού των κοινωνικών κανόνων, από την άλλη. Επιπλέον, οι ιδέες του επιφανούς Γερμανού επιστήμονα και γιατρού Μάγκνους Χίρσφελντ, ιδρυτή του Ινστιτούτου Σεξουαλικής Έρευνας στο Βερολίνο το 1919, ήταν δημοφιλείς μεταξύ των Ρώσων επαναστατών. Ο Χίρσφελντ υπερασπιζόταν την έμφυτη φύση και την ισότητα της ομοφυλοφιλίας. Το 1926, κατόπιν πρόσκλησης της σοβιετικής κυβέρνησης, επισκέφθηκε τη Μόσχα και το Λένινγκραντ.

Τελικά, επικράτησε η άποψη ότι οι σεξουαλικές «παθολογίες» πρέπει να αντιμετωπίζονται από την ιατρική και όχι από τη δικαιοσύνη. Επιπλέον, η καινοτόμος αρχή της ουδετερότητας ως προς το φύλο στη σοβιετική νομοθεσία, η οποία δέχονταν ότι τόσο τα θύματα όσο και οι δράστες μπορούσαν να είναι οποιουδήποτε φύλου, κατέστησε αδύνατη την άμεση κληρονομιά του συγκεκριμένου ως προς το φύλο αυτοκρατορικού όρου «σοδομισμός» της αυτοκρατορικής νομοθεσίας. Ως εκ τούτου, η διάταξη αυτή παραλείφθηκε από τον Σοβιετικό Ρωσικό Ποινικό Κώδικα που θεσπίστηκε το 1922 και από την αναθεωρημένη έκδοσή του το 1926. Η προσέγγιση αυτή αντανακλούσε την επαναστατική Γαλλία και έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τους τιμωρητικούς νόμους σχετικά με την ομοφυλοφιλία που ίσχυαν στις περισσότερες άλλες δυτικές χώρες την εποχή εκείνη.

Το άρθρο με τίτλο «Ομοφυλοφιλία» στην πρώτη έκδοση της Μεγάλης Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας το 1930 αντανακλούσε καλύτερα αυτή τη σεξουαλική χειραφέτηση. Αναφερόταν στα έργα των Χίρσφελντ και Φρόιντ, συνδέοντας την ομοφυλοφιλία με προσωπικότητες όπως ο Σωκράτης, ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Ντα Βίντσι, και υποστήριζε ότι οι σεξουαλικές διαστροφές «δεν ήταν πιο συχνές στην ομοφυλοφιλία απ’ ό,τι στην ετεροφυλοφιλία». Αν και η ομοφυλοφιλία εξακολουθούσε να εντάσσεται στο πλαίσιο της ιατρικής παθολογίας, το άρθρο καταδίκαζε αυστηρά τη νομική δίωξή της στις καπιταλιστικές χώρες:

«Στο εξωτερικό, και στην προεπαναστατική Ρωσία, αυτές οι παραβιάσεις των γενικά αποδεκτών κανόνων συμπεριφοράς διώκονταν βάσει ειδικών “νόμων ηθικής”. Αυτή η νομοθεσία, που στοχεύει σε μια βιολογική απόκλιση, δεν είναι μόνο παράλογη από μόνη της και αναποτελεσματική στην πράξη, αλλά έχει και βαθιά επιβλαβή επίδραση στην ψυχή των ομοφυλόφιλων. Ακόμη και στις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες, ο αγώνας για την κατάργηση αυτών των υποκριτικών κανόνων απέχει πολύ από το να ολοκληρωθεί».^[13]

Ωστόσο, σύμφωνα με την ιστορικό τέχνης Όλχα Χοροσίλοβα, παρά την χαλάρωση των πολιτικών, οι πρακτικές διακρίσεων δεν έπαψαν ποτέ εντελώς κατά τη διάρκεια αυτών των ετών. Το 1934, η εκ νέου ποινικοποίηση του «σοδομισμού» συνέβη ως αποτέλεσμα της ευρύτερης αντιδραστικής στροφής του σταλινισμού. Η αναγκαστική εκβιομηχάνιση του πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου, η κολεκτιβοποίηση και η ενίσχυση του κατασταλτικού κρατικού μηχανισμού ενίσχυσαν τα επιχειρήματα υπέρ της εφαρμογής αυστηρότερης βιοπολιτικής.

Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Νταν Χίλι, αυτή η εξέλιξη δεν ήταν χωρίς αντίκτυπο στα διεθνή γεγονότα. Εκείνη την εποχή, η ομοφοβία κατέστη κεντρικό θέμα στην αντιπαράθεση μεταξύ κομμουνιστών και ναζιστών στη Γερμανία. Τόσο οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες όσο και οι Γερμανοί κομμουνιστές κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης τάχθηκαν υπέρ του τερματισμού της δίωξης των ομοφυλοφιλικών σχέσεων και της κατάργησης των αντίστοιχων ποινικών νόμων στη γερμανική νομοθεσία. Ωστόσο, όταν έγινε γνωστή η ομοφυλοφιλία του Ερνστ Ρεμ, ηγέτη των ναζιστικών Sturmabteilung (SA), και τα δύο κόμματα θυσίασαν τις αρχές τους και κατέφυγαν στην ομοφοβία για να δυσφημίσουν τους ναζί, οι οποίοι αποκτούσαν πολιτική επιρροή. Σε μια αντεπίθεση, οι ναζί κατηγόρησαν τους κομμουνιστές για «διεφθαρμένη ομοφυλοφιλία», αναφέροντας τον Ολλανδό κομμουνιστή Μαρίνους φαν ντερ Λούμπε, ο οποίος κατηγορήθηκε για την περίφημη πυρκαγιά του Ράιχσταγκ στις 27 Φεβρουαρίου 1933. Η πυρκαγιά χρησίμευσε ως πρόσχημα για να τεθεί εκτός νόμου το Κομμουνιστικό Κόμμα, να περιοριστούν οι ελευθερίες και να ενισχυθεί ο χιτλερισμός. Μερικοί κομμουνιστές, με τη σειρά τους, κατέφυγαν σε ομοφοβική ρητορική για να αποστασιοποιηθούν από τον φαν ντερ Λούμπε, κατηγορώντας τον για σχέσεις σεξουαλικής εξάρτησης με τον Ρεμ.

Έτσι, στη δεκαετία του 1930, η αντιπαράθεση του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος με τους φασίστες και τους ναζί μετατράπηκε, εν μέρει, σε ανταγωνισμό για το ποιος μπορούσε να εκφράσει πιο γνήσια ομοφοβία.

Αυτό αντικατοπτρίστηκε και στον σοβιετικό Τύπο. Στις 23 Μαΐου 1934, ένα άρθρο του Μαξίμ Γκόρκι με τίτλο «Προλεταριακός ανθρωπισμός» δημοσιεύθηκε ταυτόχρονα στην Πράβντα και στην Ιζβέστια, το οποίο, σύμφωνα με τον ίδιο τον Γκόρκι, είχε εγκριθεί προσωπικά από τον Στάλιν. Σε αυτό, η ομοφυλοφιλία χαρακτηριζόταν ως αστική και φασιστική εκφυλιστική τάση, ενώ τα νέα σοβιετικά τιμωρητικά μέτρα παρουσιάζονταν θετικά, ειδικά σε αντιδιαστολή με τη Γερμανία.

«Δεν είναι δεκάδες, αλλά εκατοντάδες γεγονότα που μαρτυρούν την καταστροφική επίδραση του φασισμού στην ευρωπαϊκή νεολαία. Η απαρίθμηση αυτών των γεγονότων είναι αποκρουστική και η μνήμη αποστρέφεται να επιβαρυνθεί με τη βρωμιά που η αστική τάξη κατασκευάζει όλο και πιο επιμελώς. Παρ’ όλα αυτά, θα σημειώσω ότι σε μια χώρα όπου το προλεταριάτο κυβερνά με θάρρος και επιτυχία, η ομοφυλοφιλία, που διαφθείρει τη νεολαία, αναγνωρίζεται ως κοινωνικά εγκληματική και τιμωρείται, ενώ στη πολιτισμένη χώρα των μεγάλων φιλοσόφων, επιστημόνων και μουσικών, λειτουργεί ελεύθερα και χωρίς ποινές. Έχει ήδη εμφανιστεί ένα σαρκαστικό ρητό: “Εξοντώστε τους ομοφυλόφιλους και ο φασισμός θα εξαφανιστεί”»,

έγραψε ο Γκόρκι, αγνοώντας το γεγονός ότι η ομοφυλοφιλία τιμωρούνταν στη Γερμανία ακόμη και πριν την άνοδο των ναζί στην εξουσία, και ακόμη περισσότερο μετά την άνοδό τους.

Το άμεσο πρόσχημα για την εκ νέου ποινικοποίηση του «σοδομισμού» ήταν η υποτιθέμενη αποκάλυψη ενός «δικτύου κατασκόπων» ομοφυλοφίλων στη Μόσχα και το Λένινγκραντ, που φέρεται να είχε συνδέσεις με Γερμανούς φασίστες. Το 1933, ο αναπληρωτής επικεφαλής της Κοινής Κρατικής Πολιτικής Διεύθυνσης (OGPU) Γκένριχ Γιαγκόντα ενημέρωσε τον Στάλιν για αυτό το «δίκτυο». Ισχυρίστηκε ότι «το ενεργό δίκτυο παιδεραστών, εκμεταλλευόμενο τον κλειστό χαρακτήρα των παιδεραστικών κύκλων για καθαρά αντεπαναστατικούς σκοπούς, διαφθείρει πολιτικά διάφορα κοινωνικά στρώματα της νεολαίας, ιδίως της εργατικής τάξης, και προσπαθεί να διεισδύσει στον στρατό και το ναυτικό». Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Χίλι, περίπου 150 άτομα συνελήφθησαν εκείνη την εποχή (Healey, 2001).

Στη συνέχεια, ο Στάλιν τάχθηκε υπέρ της επαναφοράς των ποινικών διάταξεων και η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΣΣΔ, με δύο διατάγματα της 17ης Δεκεμβρίου 1933 και στις 7 Μαρτίου 1934, συνέστησε στις σοβιετικές δημοκρατίες να επαναφέρουν τη διάταξη για τον «σοδομισμό» στους ποινικούς τους κώδικες, με ποινές που κυμαίνονταν από 3 έως 5 έτη για συναινετικές πράξεις και έως 8 έτη σε περιπτώσεις που ενείχαν βία ή εκμετάλλευση της εξαρτημένης θέσης του θύματος. Η Ουκρανική ΣΣΔ ήταν η πρώτη που ανταποκρίθηκε στο διάταγμα της 17ης Δεκεμβρίου 1933. Αργότερα, μαζί με άλλες δημοκρατίες και τη Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία (ΡΣΟΣΔ), η διάταξη ενσωματώθηκε στον ποινικό κώδικα της ΡΣΟΣΔ το 1934 ως άρθρο 154 (αργότερα άρθρο 121).

Το πλαίσιο της εκ νέου ποινικοποίησης επηρέασε τη φύση της δίωξης. Στη δεκαετία του 1930, οι κατηγορίες για «σοδομισμό» ήταν στενά συνυφασμένες με τις κατηγορίες για κατασκοπεία. Ταυτόχρονα, υπήρξε μια ευρύτερη κοινωνική επανερμηνεία της ομοφυλοφιλίας. Ο Ρουστάμ Αλεξάντερ, στο βιβλίο του, Η κόκκινη ντουλάπα: Η κρυφή ιστορία της δίωξης των ομοφυλόφιλων στην ΕΣΣΔ,^[14] τονίζει ότι μέχρι το 1933, όταν η Κοινή Πολιτική Διεύθυνση OGPU παρακολουθούσε τα «ανεπιθύμητα στοιχεία», το επίκεντρο ήταν κυρίως οι «αλήτες, οι ζητιάνοι, οι πόρνες και οι αλκοολικοί» – οι ομοφυλόφιλοι δεν περιλαμβάνονταν σε αυτόν τον κατάλογο. Ωστόσο, η κατάσταση άλλαξε ραγδαία τη δεκαετία του 1930 και τα άτομα αυτά άρχισαν να χαρακτηρίζονται ως «εχθροί της τάξης» και «διαφθορείς της νεολαίας» (Alexander, 2023).

Η συντηρητική αντίδραση εκδηλώθηκε όχι μόνο με την εκ νέου ποινικοποίηση, αλλά και με την επιστροφή στην προ-επαναστατική, ειδική για κάθε φύλο διατύπωση του ποινικού νόμου. Οι λεσβιακές σχέσεις συνέχισαν να θεωρούνται ως θέμα που άπτεται της ιατρικής, αλλά τώρα κυρίως από την οπτική γωνία της τιμωρητικής ψυχιατρικής.

Στα στρατόπεδα Γκούλαγκ, οι ομοφυλόφιλοι αντιμετώπιζαν ιδιαίτερα σκληρή μεταχείριση, καθώς υποβιβάζονταν στο χαμηλότερο σκαλί της ιεραρχίας της φυλακής ως «απόβλητοι» (οπουστσέννιε). Δέχονταν συστηματική βία, ταπείνωση και τους ανατίθονταν οι πιο εξευτελιστικές εργασίες, με αποτέλεσμα υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών και δολοφονιών. Μετά το θάνατο του Στάλιν, η καταστολή δεν σταμάτησε. Σύμφωνα με τον Χίλι, αντίθετα, η ελίτ του κόμματος φοβόταν ότι η αμνηστία εκατομμυρίων κρατουμένων θα έφερνε τις ομοφυλοφιλικές πρακτικές της φυλακής στην πολιτική ζωή, προκαλώντας μια ακόμη πιο σκληρή ομοφοβική πολιτική. Το 1956, ο επικεφαλής του Γκούλαγκ Σεργκέι Γιεγκόροφ εξέδωσε διάταγμα που επέβαλε ειδικά μέτρα για την καταπολέμηση του «σοδομισμού» και του «λεσβιακού έρωτα» στα στρατόπεδα (Alexander, 2023).

Στη δεκαετία του 1980, με την εξάπλωση του AIDS, εμφανίστηκε μια νέα ευαλωτότητα: όσοι ήταν «ύποπτοι» για ομοφυλοφιλία στάλθηκαν με τη βία σε κλινικές για αφροδίσια νοσήματα, και η επιβεβαίωση ομοφυλοφιλικών πράξεων οδηγούσε σε φυλάκιση (Alexander, 2023).

Η αποποινικοποίηση των συναινετικών ομοφυλοφιλικών σχέσεων δεν συνέβη αμέσως μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Για δύο ακόμη χρόνια, εκατοντάδες άνδρες καταδικάστηκαν μέχρι τις 27 Μαΐου 1993, όταν η διάταξη καταργήθηκε στο πλαίσιο της ευθυγράμμισης της ρωσικής νομοθεσίας με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Η Ουκρανία έγινε το πρώτο μετασοβιετικό κράτος που αποποινικοποίησε τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις, το 1991.

Ιστορικά ορόσημα του Πουτινισμού

Με την πρώτη ματιά, μπορεί να φαίνεται παράδοξο το γεγονός ότι ο Πούτιν θρηνεί τόσο για την εμφάνιση της ΕΣΣΔ όσο και για την κατάρρευσή της^[15]. Εξάλλου, η ρωσική προπαγάνδα δίνει μεγάλη έμφαση στην κληροδοτημένη μεγαλοπρέπεια της Σοβιετικής Ένωσης και στη φετιχοποίηση του ρόλου του Κόκκινου Στρατού στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, μια πιο προσεκτική εξέταση των κειμένων και των ομιλιών του Πούτιν, καθώς και εκείνων του περιβάλλοντός του, αποκαλύπτει ότι αυτό που ελκύει κυρίως τον Ρώσο πρόεδρο στο σοβιετικό imperium είναι ο αυτοκρατορικός του χαρακτήρας, ενώ τρέφει βαθιά αποστροφή για τις σοβιετικές απαρχές της ΕΣΣΔ– δηλαδή, την επαναστατική διαδικασία της συγκρότησης της, και ιδίως την ιδέα της αποκεντρωμένης διακυβέρνησης μέσω των σοβιέτ.

Λιγότερο από τρεις ημέρες πριν από την πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία, σε ομιλία του στην οποία ανακοίνωσε την αναγνώριση και τη στρατιωτική υποστήριξη για τις κρατικές οντότητες-μαριονέτες στην ανατολική Ουκρανία, ο Πούτιν εξέφρασε το μίσος του για την προσταλινική σοβιετική περίοδο με ακόμη μεγαλύτερη σφοδρότητα από ό,τι για τη σύγχρονη Δύση.^[16]

Επέκρινε με ιδιαίτερη σφοδρότητα την χειραφετητική εθνική πολιτική του Λένιν, η οποία επέτρεψε στον Λένιν να κερδίσει την υποστήριξη ενός σημαντικού μέρους των ουκρανικών ελίτ και να ιδρύσει την Ουκρανική ΣΣΔ. «Γιατί ήταν απαραίτητο να ικανοποιηθούν, από κάποια ευγενή γενναιοδωρία, οι διαρκώς αυξανόμενες εθνικιστικές φιλοδοξίες στα περίχωρα της πρώην αυτοκρατορίας;» αναρωτιέται ο Πούτιν. Αξιολογεί κατηγορηματικά την κληρονομιά του Λένιν: «Από την οπτική γωνία της ιστορικής μοίρας της Ρωσίας και των λαών της, οι αρχές του Λένιν για την οικοδόμηση του κράτους δεν ήταν απλώς ένα λάθος – ήταν, όπως λένε, πολύ χειρότερα από ένα λάθος». Σε αυτή την ομιλία, ο Πούτιν επαίνεσε τον Στάλιν για τη «σωστή» στάση και πολιτική του στο εθνικό ζήτημα, αλλά τον επέπληξε για το ότι δεν έσπασε πλήρως με την εθνική πολιτική κληρονομιά του Λένιν, δηλαδή για το ότι δεν κατάργησε την τυπική ισότητα των σοβιετικών δημοκρατιών.

Η κύρια απειλή για την Ουκρανία, την οποία ο Πούτιν χαρακτήρισε ως κράτος που δημιουργήθηκε τεχνητά από τον Λένιν, διατυπώθηκε^[17] σε εκείνες τις δραματικές ημέρες πριν από την πλήρους κλίμακας εισβολή ως υπόσχεση για την ολοκλήρωση της «αποκομμουνστικοποίησης». Για τον Ρώσο πρόεδρο, αυτό σημαίνει την αποκατάσταση της αυτοκρατορίας, ενώ για τις ουκρανικές ελίτ σημαίνει την απόρριψη της κληρονομιάς της. «Θέλετε αποκομμουνιστικοποίηση; Λοιπόν, δεν έχουμε κανένα πρόβλημα με αυτό. Αλλά δεν υπάρχει λόγος, όπως λένε, να σταματήσουμε στη μέση. Είμαστε έτοιμοι να σας δείξουμε τι σημαίνει πραγματική αποκομμουνιστικοποίηση για την Ουκρανία».

Η απέχθεια του Πούτιν προς τις μαρξιστικές αρχές του διεθνισμού και της χειραφέτησης είναι επίσης εμφανής στο άρθρο του που δημοσιεύθηκε έξι μήνες πριν από την εισβολή, με τίτλο «Σχετικά με την ιστορική ενότητα των Ρώσων και των Ουκρανών»:

«Οι Μπολσεβίκοι αντιμετώπιζαν τον ρωσικό λαό ως ανεξάντλητο υλικό για κοινωνικά πειράματα. Ονειρεύονταν μια παγκόσμια επανάσταση που, κατά την άποψή τους, θα καταργούσε εντελώς τα έθνη-κράτη. Γι’ αυτό και χάραξαν αυθαίρετα τα σύνορα και μοίρασαν απλόχερα εδαφικά «δώρα». Τελικά, τα ακριβή κίνητρα που οδήγησαν τους Μπολσεβίκους ηγέτες να διαλύσουν τη χώρα δεν έχουν πλέον σημασία. Μπορεί κανείς να διαφωνήσει για τις λεπτομέρειες, για τη λογική πίσω από ορισμένες αποφάσεις. Ένα πράγμα είναι σαφές: η Ρωσία ουσιαστικά λεηλατήθηκε».^[18]

Αντίστοιχα, ο Πούτιν κατηγορεί τους κομμουνιστές της εποχής της Περεστρόικα^[19] ότι επέστρεψαν στις λενινιστικές αρχές και ενθάρρυναν τους εθνικιστές: «Η κατάρρευση της ιστορικής Ρωσίας υπό το όνομα της ΕΣΣΔ βαρύνει τη συνείδησή τους». Η «ιστορική Ρωσία» είναι ο ευφημισμός του Πούτιν για την αυτοκρατορία. Ο σημερινός Ρώσος ηγέτης κατηγορεί τόσο τους κομμουνιστές της εποχής του Λένιν όσο και εκείνους της εποχής του Γκορμπατσόφ για το «έγκλημα» κατά της «ιστορικής Ρωσίας». Σύμφωνα με τον ίδιο, η Ρωσία πλήρωσε για αυτά τα «εγκλήματα» με τη δημογραφική της εξέλιξη. Το ζήτημα της απώλειας πληθυσμού της «ιστορικής Ρωσίας» λόγω των δύο καταστροφών του 20ού αιώνα, όπως τις αποκαλεί ο ίδιος, δηλαδή της εμφάνισης και της διάλυσης της ΕΣΣΔ, είναι ένα από τα αγαπημένα του θέματα συζήτησης. Το 2021, ισχυρίστηκε^[20] ότι χωρίς αυτές τις καταστροφές, η Ρωσία θα είχε πληθυσμό 500 εκατομμυρίων, προσθέτοντας^[21] ότι το τεχνητό χάσμα μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών έχει μειώσει το ρωσικό έθνος κατά εκατομμύρια. Αυτή η συντηρητική εμμονή όχι μόνο με την εδαφική αλλά και με τη δημογραφική μεγαλοπρέπεια τροφοδοτεί μια συντηρητική βιοπολιτική.

Παράλληλα, οι ελίτ του Πούτιν μιλούν για την προεπαναστατική περίοδο της Ρωσίας με απόλυτο σεβασμό, επικαλούμενοι συχνά αυτή την κληρονομιά όταν ερμηνεύουν τα κίνητρα πίσω από τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο. Για παράδειγμα, ήδη από τον Μάρτιο του 2014, ο Πούτιν δικαιολόγησε την προσάρτηση της Κριμαίας με την ανάγκη να ανακτήσει τα αυτοκρατορικά «σύμβολα της ρωσικής στρατιωτικής δόξας και της άνευ προηγουμένου ανδρείας» που προέκυψαν από τη νίκη της αυτοκρατορίας επί του Χανάτου της Κριμαίας το 1783. Τον Σεπτέμβριο του 2022, εξήγησε^[22] την αναγκαιότητα της προσάρτησης άλλων περιοχών της Ουκρανίας ως επιθυμία να ανακτήσει εδάφη που είχαν ήδη κατακτηθεί από τους αυτοκρατορικούς στρατηγούς Σουβόροφ, Ρουμιάντσεφ και Ουσάκοφ. Τον Δεκέμβριο του 2022, ο Πούτιν ανέφερε ως ένα από τα κύρια επιτεύγματα της εισβολής στην Ουκρανία τη μετατροπή της Αζοφικής Θάλασσας σε εσωτερική ρωσική θάλασσα, έναν στόχο για τον οποίο, όπως ισχυρίστηκε, είχε αγωνιστεί ο Πέτρος Α΄.

Από τα λόγια του Πούτιν, γίνεται σαφές ότι, σε εννοιολογικό επίπεδο, επιδιώκει τους στόχους των μοναρχών και των στρατηγών της αυτοκρατορίας και όχι την αποκατάσταση της ΕΣΣΔ, όπως συχνά υπονοούν τα δυτικά μέσα ενημέρωσης. Τέλος, ο Βλαντιμίρ Μεντίνσκι, επικεφαλής της διαπραγματευτικής αντιπροσωπείας με την Ουκρανία και ένας από τους κύριους ιδεολόγους του Πουτινισμού, συνέκρινε^[23] τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο με τον Μεγάλο Βόρειο Πόλεμο με τη Σουηδία, που διεξήγαγε ο Πέτρος Α΄ και σηματοδότησε την ανάδυση της Ρωσίας ως αυτοκρατορίας.

Έτσι, η απλοϊκή διαμόρφωση της στάσης του Πούτιν απέναντι στην ιστορική πορεία της Ρωσίας είναι εξαιρετικά σαφής: οικοδόμηση της αυτοκρατορίας υπό τον Πέτρο Α΄ – πολύ καλό· Οκτωβριανή Επανάσταση – πολύ κακό· σταλινισμός και η επακόλουθη ανάπτυξη της ΕΣΣΔ – σχετικά καλό· περεστρόικα, κατάρρευση της ΕΣΣΔ και εκδημοκρατισμός της δεκαετίας του 1990 – πολύ κακό. Αυτό συνάδει με την προσέγγιση του ρωσικού κρατικού μηχανισμού απέναντι στην ομοφυλοφιλία: η εισαγωγή τιμωρητικών κανόνων υπό τον Πέτρο Α΄, η αποποινικοποίηση υπό τον Λένιν, η εκ νέου ποινικοποίηση υπό τον Στάλιν και η αποποινικοποίηση ξανά στο πλαίσιο της εκδημοκρατισμού της δεκαετίας του 1990. Φυσικά, καθ’ όλη αυτή την περίοδο, η ομοφυλοφιλία κάθε άλλο παρά ήταν το επίκεντρο της ιδεολογίας. Ωστόσο, οι στάσεις απέναντί της αντανακλούσαν ευρύτερες τάσεις – είτε την ενίσχυση της συγκεντρωτικής εξουσίας και της ενοποιητικής βιοπολιτικής είτε, αντίθετα, την άνοδο του πλουραλισμού και της χειραφέτησης. Το τελευταίο, στο πλαίσιο του συντηρητικού πουτινισμού, θεωρείται αποκλειστικά ως υπονόμευση της αυτοκρατορίας.

Αυτός ο ιστορικός προσανατολισμός φέρνει φυσικά τον Πούτιν στην ίδια γραμμή με τον Ιβάν Ίλιν,^[24] έναν μοναρχικό στο ρωσικό πλαίσιο και θεωρητικό του φασισμού στο δυτικό. Αυτό που ενώνει τον Πούτιν με τον εθνικοσοσιαλισμό και τον φασισμό είναι η κοινή αποστροφή τους προς τις χειραφετητικές αρχές του κομμουνισμού και του φιλελευθερισμού, είτε σύγχρονες είτε πριν από έναν αιώνα. Ακόμη και όταν αναφέρονται στην κρίσιμη νίκη στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι πούτινικες αφηγήσεις συνήθως απεικονίζουν τους ναζί ως έναν αφηρημένο, ξένο στρατό εισβολής από τη Δύση, παρόμοιο με τις δυνάμεις του Ναπολέοντα. Ταυτόχρονα, στις λεπτομέρειές τους, οι αξιωματούχοι του Πούτιν εστιάζουν πολύ περισσότερο στον φανταστικό «νεοναζισμό» στην Ουκρανία παρά στον κλασικό ναζισμό του Τρίτου Ράιχ.

Στη Γερμανία, η ποινικοποίηση των ομοφυλοφιλικών πρακτικών μεταξύ ανδρών προϋπήρχε του 1933, αλλά οι Ναζί έκαναν ακόμη πιο αυστηρή την παράγραφο 175 του Ποινικού Κώδικα: πλέον, ακόμη και τα φιλιά και τα αγγίγματα ήταν τιμωρητέα. Το 1933, το Ινστιτούτο Σεξουαλικής Έρευνας, που ιδρύθηκε από τον Μάγκνους Χίρσφελντ, έκλεισε επιδεικτικά, με την εβραϊκή καταγωγή του επιστήμονα να παίζει σημαντικό ρόλο σε αυτή την απόφαση. Μεταξύ 1935 και 1945, το ναζιστικό καθεστώς καταδίκασε περίπου 50.000 άνδρες βάσει αυτής της παραγράφου^[25], με 5.000 έως 15.000 από αυτούς να στέλνονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης^[26]. Ορισμένοι υποβλήθηκαν σε ευνουχισμό^[27]. Οι ομοφυλόφιλοι άνδρες στα στρατόπεδα αναγνωρίζονταν από ροζ τριγωνικά σήματα^[28]. Όπως και στην ΕΣΣΔ, ο νόμος δεν ίσχυε για τις γυναίκες, αν και αυτές διώκονταν βάσει άλλων ποινικών διατάξεων.

Οι ερευνητές Γκύντερ Γκράου και Κλαούντια Σόπμαν, στο βιβλίο τους, Κρυφό Ολοκαύτωμα; Δίωξη ομοφυλοφίλων και λεσβιών στη Γερμανία, 1933-1945,^[29] συγκέντρωσαν και ανέλυσαν πάνω από 100 νόμους, διατάγματα, πρωτόκολλα, επιστολές και ομιλίες που ρίχνουν φως στην προσέγγιση του ναζιστικού καθεστώτος σε θέματα φύλου (Grau & Schoppmann, 1995). Σημειώνουν ότι ακόμη και όσοι δεν καταδικάστηκαν υποβλήθηκαν σε διάφορες μορφές «επανεκπαίδευσης» ή αναγκάστηκαν να απαρνηθούν τη σεξουαλικότητά τους, να εγκαταλείψουν τις συνήθεις σεξουαλικές τους πρακτικές ή να συνάψουν ψεύτικους γάμους. Σε κάθε περίπτωση, παρέμεναν υπό στενή παρακολούθηση από το σύστημα. Οι πολιτικοί φόβοι για την αλληλεγγύη και την πιθανή οργάνωση υπόγειων ομοφυλοφιλικών δικτύων έπαιξαν επίσης ρόλο στο πλαίσιο του απόλυτου ελέγχου.

Με βάση την ανάλυση των εγγράφων του ναζιστικού καθεστώτος που ρυθμίζουν θέματα φύλου, ο καθηγητής Σαμ Γκαρκάουε [Sam Garkawe] του Πανεπιστημίου Southern Cross κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, σε αντίθεση με τους Εβραίους, οι Ναζί δεν είχαν ποτέ την πρόθεση να εξοντώσουν όλους τους ομοφυλόφιλους, αλλά μάλλον επιδίωκαν να εξαλείψουν τις ομοφυλοφιλικές πρακτικές ή τον «ομοφυλοφιλικό τύπο» ατόμου. Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις απειλούσαν το ιδανικό της πυρηνικής οικογένειας, που αποτελούσε τη βάση της ναζιστικής κοινωνίας. Αυτή η «οικογένεια» ήταν εξ ολοκλήρου προσανατολισμένη προς την αναπαραγωγή και την αύξηση του πληθυσμού. Το 1936, οι Γερμανοί ίδρυσαν το «Κεντρικό Γραφείο του Ράιχ για την Καταπολέμηση της Ομοφυλοφιλίας και της Άμβλωσης», καθώς και τα δύο φαινόμενα θεωρούνταν άμεσες απειλές για τους δημογραφικούς στόχους. Οι γυναίκες θεωρούνταν πιο «θεραπεύσιμες» από τους άνδρες, καθώς, παρά τον λεσβιακό τους προσανατολισμό, μπορούσαν ακόμα να γεννήσουν παιδιά. Μία μέθοδος «επανεκπαίδευσης» περιελάμβανε την αναγκαστική εργασία των γυναικών σε οίκους ανοχής ως πόρνες.

Η ομοφοβία του Πούτιν μοιάζει στιλιστικά με τη ναζιστική βιοπολιτική της ηγεμονικής αρρενωπότητας (σύμφωνα με τους όρους της Ρέιγουιν Κόνελ^[30]), η οποία είχε ως στόχο την ενίσχυση της παραγωγικότητας και την προετοιμασία του πληθυσμού για στρατιωτική επέκταση. Η ναζιστική ιδεολογία εξυμνούσε τη στρατιωτικοποιημένη, ετεροκανονιστική αρρενωπότητα που ενσαρκωνόταν στην εικόνα του «Αρίου πολεμιστή»: ενός ισχυρού, πειθαρχημένου άνδρα που προστατεύει το έθνος και συμβάλλει στη δημογραφική του ανάπτυξη, περιθωριοποιώντας παράλληλα την ομοφυλοφιλική αρρενωπότητα.

Στη σύγχρονη Ρωσία (από τη δεκαετία του 2000, και ιδίως από τη δεκαετία του 2010), προωθείται η εικόνα του «ισχυρού άνδρα» – πατριώτη, ετεροκανονιστικού, μιλιταριστή και συνδεδεμένου με τις παραδοσιακές αξίες και την «υπεράσπιση» του ρωσικού έθνους από την «δυτική επιρροή». Η εξίσωση της υπεράσπισης των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤ με τον εξτρεμισμό υπογραμμίζει την πρόσληψη της κουήρ κουλτούρας ως εχθρικής δύναμης, ως πρόσφορο έδαφος πολιτικών αναταραχών και ως απειλή για το καθεστώς. Αυτά τα κίνητρα, αν και εκσυγχρονισμένα, γενικά αντανακλούν εκείνα του ναζισμού και του σταλινισμού. Ταυτόχρονα, σε ρητορικό επίπεδο, αναδύεται ένα νέο μοτίβο που μετατοπίζει την ομοφοβία από την περιφέρεια στο επίκεντρο της ιδεολογικής αυτοπαρουσίασης.

Το τελευταίο προπύργιο ηθικής υπεροχής

Η σύγχρονη Ρωσία διακρίνεται τόσο από την αυτοκρατορική όσο και από τη σοβιετική περίοδο λόγω της απουσίας ενός αξιόπιστου ηθικού επιχειρήματος για την αντιπαράθεση με τη Δύση.

Οι διεθνείς ενέργειες της Ρωσικής Αυτοκρατορίας τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα ακολούθησαν μια εσωτερική ιδεολογία που μπορεί να απλοποιηθεί στην τριάδα «Ορθοδοξία, Αυτοκρατία και Εθνικότητα», η οποία προτάθηκε υπό τον Νικόλαο Α΄ από τον τσαρικό υπουργό κόμη Σεργκέι Ουβάροφ^[31]. Αυτή η ιδεολογία απαιτούσε να φροντίζει ο αυτοκράτορας τους Ορθόδοξους Χριστιανούς και τους Σλάβους, ενώ ταυτόχρονα επέκτεινε τις φιλοδοξίες της Ρωσίας στα εδάφη όπου κατοικούσαν. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της εφαρμογής αυτής της ιδεολογίας είναι το ποίημα του Αλεξάντερ Πούσκιν «Προς τους συκοφάντες της Ρωσίας» του 1831, όπου η στρατιωτική καταστολή της πολωνικής εξέγερσης του 1830-1831 περιγράφεται ως «εσωτερική, αρχαία διαμάχη μεταξύ των ίδιων των Σλάβων». Σύμφωνα με τον Καρλ Φίκελμον, το ποίημα εγκρίθηκε προσωπικά από τον Ρώσο αυτοκράτορα^[32]. Η επιστράτευση που πραγματοποίησε η Ρωσία τον Ιούλιο του 1914, μετά τη δολοφονία στο Σαράγεβο, για την υποστήριξη της σλαβικής και ορθόδοξης Σερβίας, αποτέλεσε ένα από τα αποφασιστικά αίτια που οδήγησαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, από τον οποίο η Ρωσική Αυτοκρατορία δεν επέζησε.

Η μπολσεβίκικη ιδεολογία της ΕΣΣΔ είχε παγκόσμιο χαρακτήρα. Οι καταπιεσμένοι προλετάριοι μπορούσαν να υπάρχουν σε οποιαδήποτε γωνιά του κόσμου, οπότε η επιρροή του ισχυρότερου σοσιαλιστικού κράτους, μεταξύ άλλων και μέσω στρατιωτικών ενεργειών, δεν αντιμετώπιζε γεωγραφικούς περιορισμούς. Για να δικαιολογήσει τη βία, η προπαγάνδα της Μόσχας εκείνη την εποχή χρησιμοποιούσε κλισέ αναγνωρίσιμα σε όλο τον κόσμο.

Η στρατιωτική καταστολή της αντι-ΕΣΣΔ επανάστασης στην Ουγγαρία το φθινόπωρο του 1956 χαρακτηρίστηκε από τη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια^[33] με θέσεις γνωστές σε όλες τις σοσιαλιστικές κοινότητες: «μια ένοπλη εξέγερση κατά της λαϊκής δημοκρατικής τάξης, που προετοιμάστηκε από εσωτερικές αντιδραστικές δυνάμεις με την υποστήριξη του διεθνούς ιμπεριαλισμού, με στόχο την εξάλειψη των σοσιαλιστικών επιτευγμάτων του ουγγρικού λαού και την αποκατάσταση της κυριαρχίας των καπιταλιστών στη χώρα, οι οποίοι, μαζί με τα μικροαστικά στοιχεία που προσχώρησαν σε αυτούς, αποτέλεσαν την ταξική βάση της αντεπανάστασης».

Στο ίδιο πνεύμα, στις 21 Αυγούστου 1968, το κύριο κρατικό πρακτορείο ειδήσεων της Σοβιετικής Ένωσης TASS δικαιολόγησε την έναρξη της στρατιωτικής καταστολής της Άνοιξης της Πράγας ως «απειλή για τα επιτεύγματα του σοσιαλισμού στην Τσεχοσλοβακία και για την ασφάλεια των χωρών της σοσιαλιστικής κοινότητας». Αν και η φιλελευθεροποίηση υλοποιούνταν από τις ίδιες τις επίσημες σοσιαλιστικές αρχές της Τσεχοσλοβακίας, η εισβολή, σύμφωνα με το TASS, πραγματοποιήθηκε κατόπιν αιτήματος των «ηγετών του κόμματος και του κράτους της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Τσεχοσλοβακίας» για την αντιμετώπιση των «αντεπαναστατικών δυνάμεων που είχαν συνωμοτήσει με εξωτερικές δυνάμεις εχθρικές προς τον σοσιαλισμό». Με αυτόν τον τρόπο, η ΕΣΣΔ φέρεται να εκπλήρωσε τις διεθνείς υποχρεώσεις της για την υποστήριξη του σοσιαλισμού, μεταξύ άλλων και στον πόλεμο του Αφγανιστάν.

Η σύγχρονη Ρωσία στερείται τόσο του ηθικά θεμελιωμένου επιχειρήματος για την ανωτερότητα ενός σοσιαλιστικού συστήματος, όπως συνέβαινε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, όσο και ενός πλήρως ανεπτυγμένου θρησκευτικού επιχειρήματος υπέρ της Ορθοδοξίας ή του διεθνούς πανσλαβιστικού κινήματος. Η Ρωσία λειτουργεί υπό το καθεστώς του καπιταλισμού, όπως και η Δύση, και η κοσμική εξουσία είναι τυπικά διαχωρισμένη από την εκκλησία, όπως και στα δυτικά κράτη. Συνολικά, η δυτική κουλτούρα κυριαρχεί, αν και σε κάπως τροποποιημένη μορφή. Για να γεμίσουν αυτό το ιδεολογικό κενό, οι Ρώσοι ιδεολόγοι επικαλούνται εκλεκτικά έννοιες^[34] όπως ο «ρωσικός κόσμος», η «σωστή παραδοσιακή Ευρώπη» ή, όπως περιγράφεται στην επίσημα υιοθετημένη έννοια της εξωτερικής πολιτικής του 2023,^[35] τοποθετούν τη Ρωσία ως «ξεχωριστό κράτος-πολιτισμό». Ωστόσο, όλες αυτές οι έννοιες στερούνται ουσιαστικού περιεχομένου. Τι συνιστά την ηθική ουσία αυτής της ρωσικότητας, ορθότητας ή ιδιαιτερότητας που επιτρέπει στη Ρωσία να απειλεί τον κόσμο με πυρηνική καταστροφή;^[36]

Στην προαναφερθείσα ομιλία του 2022 σχετικά με την προσάρτηση των ουκρανικών εδαφών, ο Πούτιν δικαιολόγησε την ανάγκη για σύγκρουση ως εξής:

«Το πεδίο μάχης στο οποίο μας έχουν καλέσει το πεπρωμένο και η ιστορία είναι ένα πεδίο μάχης για τον λαό μας, για τη μεγάλη ιστορική Ρωσία, για τις μελλοντικές γενιές, για τα παιδιά, τα εγγόνια και τα δισέγγονα μας. Πρέπει να τα προστατεύσουμε από την υποδούλωση, από τα τερατώδη πειράματα που αποσκοπούν στο να παραλύσουν τη συνείδηση και την ψυχή τους».^[37]

Αλλά ποια είναι αυτά τα τερατώδη πειράματα που υποτίθεται ότι απειλούν να καταστρέψουν τις ψυχές των μελλοντικών γενεών; Στην πραγματικότητα, το ρωσικό κοινό καταλαβαίνει ενστικτωδώς τι εννοείται. Η ομοφοβία αναδύεται ως ένα σωτήριο επιχείρημα – ουσιαστικά το κύριο επιχείρημα στο οποίο βασίζονται οι αρχές για να δικαιολογήσουν ηθικά τον πόλεμο.

Η ρωσική προπαγάνδα τείνει γενικά να χλευάζει και να δυσφημεί όχι μόνο το κίνημα για τα ανθρώπινα δικαιώματα που υποστηρίζει τις ΛΟΑΤ κοινότητες, αλλά και άλλες σημαντικές σύγχρονες ηθικές τάσεις στις δυτικές κοινωνίες: τον αντιρατσισμό, τον περιβαλλοντισμό και τον φεμινισμό. Ωστόσο, σε κανέναν άλλο τομέα δεν μπορεί να επιτύχει τον κλιμακούμενο εξτρεμισμό που απαιτείται για να δικαιολογήσει τον πόλεμο. Οι ρατσιστικές πολιτικές θα επεκταθούν γρήγορα στις εθνοτικές μειονότητες εντός της Ρωσίας, ιδίως σε εκείνες του Βόρειου Καυκάσου, υπονομεύοντας την εσωτερική σταθερότητα. Επιπλέον, ο ρατσισμός θα αποξενώσει τους εταίρους στον Παγκόσμιο Νότο. Ενώ τα στερεότυπα για τους ρόλους των γυναικών ευδοκιμούν στη σύγχρονη Ρωσία, η εφαρμογή αντιφεμινιστικών πολιτικών έχει τα όριά της. Οι Ρωσίδες απέκτησαν θεμελιώδη δικαιώματα, όπως την ίση πρόσβαση στην εκπαίδευση, το δικαίωμα ψήφου και το δικαίωμα στην άμβλωση, πριν από περισσότερο από έναν αιώνα. Η ριζική κατάργηση αυτών των δικαιωμάτων θα προκαλούσε σημαντική αντίσταση. Ακόμη και στον τομέα της οικολογίας, παρά την απαξίωση των παγκόσμιων περιβαλλοντικών κινημάτων ή την απόρριψη του αγώνα κατά της υπερθέρμανσης του πλανήτη, είναι αδύνατο να εγκαταλειφθεί εντελώς η ανάγκη να εξασφαλιστεί ένα ελάχιστο επίπεδο περιβαλλοντικής τάξης για τον ίδιο τον πληθυσμό της Ρωσίας.

Η ομοφοβία, ωστόσο, είναι ευρέως κατανοητή σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Βρίσκει απήχηση στην παλαιότερη σοβιετική γενιά, η οποία έζησε σε μια εποχή που οι ομοφυλοφιλικές πράξεις ποινικοποιούνταν ή «αντιμετωπίζονταν» με τιμωρητική ψυχιατρική, καθώς και σε ένα σημαντικό μέρος της νεολαίας, μεταξύ της οποίας τα κυρίαρχα αρσενικά πρότυπα συμπεριφοράς παραμένουν δημοφιλή. Είναι επίσης κατανοητή από τις διοικητικές ελίτ του Πούτιν, οι οποίες προέρχονται από υπηρεσίες ασφαλείας, εγκληματικούς κύκλους ή τα βαθιά πατριαρχικά περιβάλλοντα των μουσουλμανικών δημοκρατιών του Βόρειου Καυκάσου. Σε όλους αυτούς τους τομείς επικρατούν άκαμπτες ιεραρχίες αρρενωπότητας. Επιπλέον, χωρίς να χάνει συμμάχους μεταξύ των βασικών εταίρων στον Παγκόσμιο Νότο που είναι αδιάφοροι για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ομοφοβική Ρωσία συγκεντρώνει επίσης υποστήριξη μεταξύ των δυτικών συντηρητικών που διεξάγουν τον δικό τους πόλεμο ενάντια στην «κουλτούρα της αφύπνισης» που περιφρονούν.

Ακολουθώντας την οδό της ελάχιστης αντίστασης, η ομοφοβία εμφανίζεται συστηματικά στη ρητορική των Ρώσων αξιωματούχων και προπαγανδιστών για να δικαιολογήσει μια υπαρξιακή αντιπαράθεση με τη Δύση. Στο ίδιο πνεύμα, ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στα προπαγανδιστικά βίντεο^[38] για τις ρωσικές προεδρικές εκλογές του Μαρτίου 2024 ήταν η απεικόνιση ενός ανεπιθύμητου «γκέι» μέλλοντος για τη Ρωσία, το οποίο υποτίθεται ότι θα υλοποιούνταν αν οι Ρώσοι πολίτες δεν ψήφιζαν ή αν δεν ψήφιζαν τον Πούτιν. Σε αυτό το φανταστικό μέλλον, η κουήρ κουλτούρα απεικονίζεται υπερβολικά ως κυρίαρχη με καταπιεστικό τρόπο. Σε ένα τέτοιο βίντεο^[39], ο πρωταγωνιστής δεν ψηφίζει στις εκλογές και μεταφέρεται διαδοχικά σε δωμάτια από το μέλλον, το καθένα από τα οποία απεικονίζει κλιμακούμενες εικόνες κακού. Στο δωμάτιο του 2025, συναντά ένα κουήρ πάρτι. Στο δωμάτιο του 2026, γίνεται μάρτυρας μιας μητέρας που επιπλήττει σκληρά το παιδί της επειδή δεν χρησιμοποιεί θηλυκές μορφές λέξεων, και στο διάδρομο πέφτει πάνω σε ένα μπάνιο ουδέτερου φύλου όπου συναντά μια τρανς γυναίκα. Μέχρι το 2027, η είσοδος απαγορεύεται εντελώς στους «ετεροφυλόφιλους», κάτι που μπορεί να ερμηνευθεί ως καταπίεση εναντίον τους.

Σε αυτά τα βίντεο, καθώς και σε ορισμένες ομιλίες Ρώσων αξιωματούχων, η απεικόνιση της υποτιθέμενης κυριαρχίας της κουήρ κουλτούρας στη Δύση είναι υπερβολική σε βαθμό που θυμίζει καρναβάλι. Ωστόσο, η έκταση αυτής της ειρωνικής υπερβολής παραμένει ασαφής για το κοινό. Ταυτόχρονα, το κοινό λαμβάνει το μήνυμα από τις αρχές ότι αυτές επικροτούν την συμβατική αναπαράσταση του ομοφοβικού επιχειρήματος μεταξύ του πληθυσμού. Η χιουμοριστική υπερβολή χρησιμεύει ως άλλοθι, προστατεύοντας από την συνειδητοποίηση του παραλογισμού της χρήσης ενός τέτοιου επιχειρήματος. Ωστόσο, ο εξτρεμιστικός νόμος που τιμωρεί την αλληλεγγύη προς την ΛΟΑΤ κοινότητα είναι απολύτως σοβαρός, όπως αποδεικνύεται από τις πάνω από 100 καταδίκες που έχουν ήδη εκδοθεί.^[40]

Με αυτόν τον μετα-ειρωνικό τρόπο, ο Σεργκέι Καραγκάνοφ, «ειδικός σε θέματα εξωτερικής πολιτικής» που συνδέεται με το Κρεμλίνο και υποστηρικτής της κλιμάκωσης, πρότεινε δημοσίως στο Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ της Αγίας Πετρούπολης του 2024, παρουσία του Πούτιν, την εκτόξευση πυρηνικής επίθεσης κατά της Ευρώπης. Δικαιολόγησε την πρότασή του επικαλούμενος την ανάγκη αποκατάστασης της ομοφοβικής θείας βούλησης, υιοθετώντας μια ακραία ηθική στάση:

«Αν δεν προχωρήσουμε πιο αποφασιστικά στην κλιμάκωση, δεν θα παραμελήσουμε τα δώρα του Παντοδύναμου; Άλλωστε, ο Παντοδύναμος μας έδειξε κάποτε τον δρόμο όταν κατέστρεψε τα Σόδομα και Γόμορρα με μια βροχή φωτιάς για την ακολασία και την ασέλγεια τους. Για πολλά χρόνια μετά, η ανθρωπότητα το θυμόταν αυτό και συμπεριφερόταν με προσοχή, αλλά τώρα έχει ξεχάσει τα Σόδομα και Γόμορρα. Ίσως λοιπόν θα πρέπει να θυμηθούμε εκείνη την βροχή και να προσπαθήσουμε να επαναφέρουμε στα λογικά της την ανθρωπότητα – ή εκείνο το μέρος της ανθρωπότητας που έχει χάσει την πίστη του στον Θεό και έχει χάσει τη λογική του;»^[41]

Μια τέτοια δημόσια πρόταση για τη χρήση πυρηνικών όπλων παρουσία του Πούτιν στέλνει από μόνη της ένα μήνυμα κλιμάκωσης. Αυτό αποδεικνύει με τον πιο γλαφυρό τρόπο ότι η ομοφοβία έχει καταλάβει κεντρική θέση στην ιδεολογική παρουσίαση της Ρωσίας, όχι λόγω της θετικής της σημασίας για το καθεστώς, αλλά ως ηθικό επιχείρημα για την υπαρξιακή αντιπαράθεση και κλιμάκωση με τη Δύση. Ελλείψει άλλων πειστικών επιχειρημάτων, η ομοφοβία αναδεικνύεται ως μοναδική επιλογή. Το ιδεολογικό στοιχείο της ομοφοβίας γίνεται σωσίβιο για τις ελίτ του Πούτιν εν μέσω ηθικής αναταραχής και μιας ευρύτερης κρίσης δημιουργίας νοήματος.

Μετάφαρση: elaliberta.gr

Lesya Bidochko, Oleksandr Syedin, “Homophobia at the core of Putinism’s ideological positioning: historical dynamics”, Спільне/Commons, 11 Οκτωβρίου 2025, https://commons.com.ua/en/gomofobiya-v-centri-ideologichnogo-pozicionuvannya-putinizmu-istorichna-dinamika/.

Леся Бідочко, Олександр C’єдін, «Гомофобія в центрі ідеологічного позиціонування путінізму: історична динаміка», Спільне/Commons, 11 Οκτωβρίου 2025, https://commons.com.ua/uk/gomofobiya-v-centri-ideologichnogo-pozicionuvannya-putinizmu-istorichna-dinamika/.

Αναφορές

Healey, D. (2001), Homosexual desire in Revolutionary Russia: The regulation of sexual and gender dissent, Σικάγο, University of Chicago Press.

Alexander, R. (2023), Red closet: The hidden history of gay oppression in the USSR, Μάντσεστερ, Manchester University Press.

Garkawe, S. (1997), “Book Review: Hidden Holocaust? Gay and lesbian persecution in Germany 1933–1945”, Melbourne University Law Review, 21(2), 738–742. https://classic.austlii.edu.au/au/journals/MelbULawRw/1997/29.html.

Grau, G., & Shoppmann, C. (επιμ.) (1995), The Hidden Holocaust?: Gay and Lesbian Persecution in Germany 1933–45 (1η έκδ., μετάφρ. P. Camiller, εικονογραφημένο με τηλεμιοτυπίες και πορτρέτα, σσ. xxviii, 307), Routledge.

Σημειώσεις 

^[1] Instagram, https://www.instagram.com/reel/Coe-KbiDC8n/?igsh=cjg2eWJkNmVjNXhs.

^[2] FN-Volga, https://fn-volga.ru/news/view/id/219533. Ανενεργό.

^[3] Анна Пушкарская, «Как освещение протестов признали оправданием экстремизма. Суд опубликовал решение по “ОВД-Инфо”», BBC, 30 Δεκεμβρίου 2021, https://www.bbc.com/russian/news-59831077.

^[4] ILGA World, “STATE-SPONSORED HOMOPHOBIA”, ILGA, Γενεύη Δεκέμβριος 2020, https://www.lsvd.de/media/doc/1245/ilga_world_state_sponsored_homophobia_report_global_legislation_overview_update_december_2020.pdf.

^[5] Сергей Косяков, «Путин подписал два наиболее резонансных российских закона», DW, 30 Ιουνίου 2013, https://www.dw.com/ru/%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD-%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BB-%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8B-%D0%BE-%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5-%D0%B3%D0%B5%D0%B9-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B-%D0%B8-%D0%B7%D0%B0%D1%89%D0%B8%D1%82%D0%B5-%D1%87%D1%83%D0%B2%D1%81%D1%82%D0%B2-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%83%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85/a-16916540.

^[6] «Отношение к гомосексуальности, правам ЛГБТ-людей и “пропаганде гомосексуализма”: октябрь 2024», Левада Центр, 18 Νοεμβρίου 2024, https://www.levada.ru/2024/11/18/otnoshenie-rossiyan-k-gomoseksualnosti-oktyabr-2024/.

^[7] «СПРИЙНЯТТЯ ЛГБТ ЛЮДЕЙ ТА ЇХ ПРАВ В УКРАЇНІ: РЕЗУЛЬТАТИ ТЕЛЕФОННОГО ОПИТУВАННЯ, ПРОВЕДЕНОГО 26 ТРАВНЯ - 1 ЧЕРВНЯ 2024 РОКУ», KIIS, https://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=1417&page=1.

^[8] «УКРАЇНЦІ КАРДИНАЛЬНО ПОЛІПШИЛИ СТАВЛЕННЯ ДО ЛГБТ», НАШ СВІТ, 31 Μαΐου 2022, https://gay.org.ua/blog/2022/05/31/ukraintsi-kardynalno-polipshyly-stavlennia-do-lhbt/?fbclid=IwAR2kC-5XEwdCgA2AzqnWS6aUxDrMkMKfWp_QvfL_6c1vhTN49ZiKcjeaYKo.

^[9] Олена Барсукова, «Зеленський відповів на петицію про легалізацію одностатевих шлюбів», Життя, 2 Αυγούστου 2022, https://life.pravda.com.ua/society/2022/08/2/249855/.

^[10] Дарина Головань, «У “Сенсі” на Арсенальній чоловіки в масках розклеїли гомофобні листівки на вікнах», Village / Віледж, 29 Σεπτεμβρίου 2025, https://www.village.com.ua/village/city/city-news/367087-em-laquo-stsiklivist-ndash-hvoroba-raquo-em-u-laquo-sensi-raquo-na-arsenalniy-choloviki-v-maskah-rozkleyili-gomofobni-listivki-na-viknah.

^[11] Dan Healey, Homosexual Desire in Revolutionary Russia: The Regulation of Sexual and Gender Dissent, The University of Chicago Press, Λονδίνο 2001.

^[12] [Σ.Τ.μ.] Η Μεγάλη Πρεσβεία (Βελίκογιε ποσόλστβο) ήταν μια ρωσική διπλωματική αποστολή στη Δυτική Ευρώπη από τις 9 Μαρτίου 1697 έως τις 25 Αυγούστου 1698 με επικεφαλής τον Μέγα Πέτρο. Ο κύριος στόχος της αποστολής ήταν η ενίσχυση και η διεύρυνση της συμμαχίας της Ρωσίας με μια σειρά από ευρωπαϊκές χώρες εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο τσάρος επιδίωξε επίσης να προσλάβει ξένους ειδικούς για ρωσική στρατιωτική υπηρεσία και να αποκτήσει στρατιωτικά όπλα. “Grand Embassy of Peter the Great”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Grand_Embassy_of_Peter_the_Great.

^[13] П. Преображенский, М. Серейский, «Гомосексуализм», Большая Советская Энциклопедия, 1 έκδοση (БСЭ1), τόμος XVII, 1930. Διαθέσιμο στο Викитека, https://wikilivres.ru/%D0%91%D0%A1%D0%AD1/%D0%93%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%83%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC.

^[14] Rustam Alexander, Red Closet: The Hidden History of Gay Persecution in the USSR, Manchester University Press, Μάντσεστερ 2023.

^[15] «Путин: если бы не революция и распад СССР, было бы 500 млн россиян», BBC, 1 Σεπτεμβρίου 2021, https://www.bbc.com/russian/news-58409017.

^[16] «Обращение президента России к нации от 21.02.2022 о признании независимости ДНР и ЛНР», Викитека, https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8_%D0%BA_%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D1%82_21.02.2022_%D0%BE_%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%94%D0%9D%D0%A0_%D0%B8_%D0%9B%D0%9D%D0%A0.

^[17] Ό.π.

^[18] «Стаття Володимира Путіна “Про історичну єдність росіян та українців”», Президент России, 12 Ιουλίου 2021, http://kremlin.ru/events/president/news/66182.

^[19] «Обращение президента России к нации от 21.02.2022 о признании независимости ДНР и ЛНР», ό.π.

^[20] «Путин: если бы не революция и распад СССР, было бы 500 млн россиян», ό.π.

^[21] «Стаття Володимира Путіна “Про історичну єдність росіян та українців”», ό.π.

^[22] «Подписание договоров о принятии ДНР, ЛНР, Запорожской и Херсонской областей в состав России», Президент России, 30 Σεπτεμβρίου 2022, http://kremlin.ru/events/president/news/69465.

^[23] Matthew Luxmoore, “Russia’s Top Peace Negotiator Is Historian Who Justified the War”, The Wall Street Journal, 10 Ιουνίου 2025, https://www.wsj.com/world/russia/russia-negotiator-vladimir-medinsky-85612fec.

^[24] Сергей Ташевский, «Иван Ильин. Любимый философ Путина и война», Север Реалии, 19 Ιουλίου 2022, https://www.severreal.org/a/ivan-ilin-lyubimyy-filosof-putina/31943204.html.

^[25] »Festakt ,,Zehn Jahre Denkmal für die im Nationalsozialismus verfolgten Homosexuellen“«, Der Bundespräsident, 3 Ιουνίου 2018, https://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/DE/Frank-Walter-Steinmeier/Reden/2018/06/180603-Gedenken-Homo-NS-Verfolgung.html.

^[26] Kate Connolly, “Germany remembers gay victims of the Nazis”, The Guardian, 28 Μαΐου 2008, https://www.theguardian.com/world/2008/may/28/germany.secondworldwar.

^[27] »Von 1933 bis heute: Lesben und Schwule in Deutschland und der DDR«: »1. Homosexuelle zur Zeit des Nationalsozialismus«, LSVD⁺ – Verband Queere Vielfalt, https://www.lsvd.de/de/ct/934-Von-1933-bis-heute-Lesben-und-Schwule-in-Deutschland-und-der-DDR#nationalsozialismus.

^[28] Марсель Фюрстенау, Віктор Вайц, «Як у нацистській Німеччині переслідували гомосексуалів», DW, 27 Ιανουαρίου 2023, https://www.dw.com/uk/ak-u-nacistskij-nimeccini-peresliduvali-gomoseksualiv/a-64539822.

^[29] Günter Grau and Claudia Schoppmann, Hidden Holocaust? Gay and Lesbian Persecution in Germany, 1933–1945, Fitzroy Dearborn, Σικάγο, Λονδίνο 1995.

^[30] Raewyn Connell, Masculinities, University of California Press, Μπέρκλεϊ, Λος Άντζελες 1995.

^[31] Lesley Chamberlain, Ministry of Darkness: How Sergei Uvarov Created Conservative Modern Russia, Bloomsbury, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Οξφόρδη, Νέο Δελχί, Σίδνεϊ, 2020. https://books.google.ru/books?id=Ar60DwAAQBAJ&lpg=PR4&ots=2v5dkJCc_W&dq=Ministry%2520of%2520Darkness&lr&hl=ru&pg=PA48#v=onepage&q&f=false.

^[32] Гиллельсон М. И., «Пушкин в итальянском издании дневника Д. Ф. Фикельмон», Временник Пушкинской комиссии, 1967–1968, АН СССР. ОЛЯ. Пушкин. Комис, Λένινγκραντ 1970. Διαθέσιμο στο Фундаментальная электронная библиотека Русская литература и фольклор, https://feb-web.ru/feb/pushkin/serial/v70/v70-014-.htm. [Σ.τ.Μ.] Το ποίημα στα ρωσικά Алекса́ндр Пу́шкин «Клеветникам России» και σε αγγλική μετάφραση: Alexander Pushkin, “To the slanderers of Russia”, S.A.G., https://sageshome.net/blog/index.php/sage/2008/08/13/to_the_slanderers_of_russia_pushkin.

^[33] «Контрреволюционный мятеж 1956 в Венгрии», Большая советская энциклопедия, 3η έκδοση, 1969 – 1986. Διαθέσιμος στο Booksite.Ru, https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/064/193.htm.

^[34] Олександр С’єдін, Арсеній Субаріон, «“Правильна Європа”, “Євразійська цивілізація”, “Русскій мір”. Як Москва виправдовує свої імперські амбіції в різних регіонах світу», MediaSapiens, 28 Δεκεμβρίου 2024, https://ms.detector.media/propaganda-ta-vplivi/post/37077/2024-12-28-pravylna-ievropa-ievraziyska-tsyvilizatsiya-russkiy-mir-yak-moskva-vypravdovuie-svoi-imperski-ambitsii-v-riznykh-regionakh-svitu/.

^[35] «Концепция внешней политики Российской Федерации (утверждена Президентом Российской Федерации В.В.Путиным 31 марта 2023 г.)», Министерство иностранных дел Российской федерации, 31 Μαρτίου 2023, https://mid.ru/ru/foreign_policy/official_documents/1860586/.

^[36] «Путин на “Валдае" о ядерной войне: мы в рай, а они просто сдохнут»¨, BBC, 18 Οκτωβρίου 2018, https://www.bbc.com/russian/news-45905674.

^[37] «Подписание договоров о принятии ДНР, ЛНР, Запорожской и Херсонской областей в состав России», ό.π.

^[38] Тимофей Рожанский, «Улица геев-освободителей: как россиян зазывают на избирательные участки гомофобной видеоагитацией», Настоящее Время, 12 Μαρτίου 2024, https://www.currenttime.tv/a/kakoy-video-agitatsiey-rossiyan-zazyvayut-na-izbiratelnye-uchastki/32858085.html.

^[39] Телеканал 360, https://dzen.ru/video/watch/65f007716f8a3a5647501ae2?utm_referrer=www.google.com.

^[40] «Россия: все больше жертв признания “движения ЛГБТ” “экстремистским”», Human Rights Watch, 3 Ιουλίου 2025, https://www.hrw.org/ru/news/2025/07/03/russia-rising-toll-of-lgbt-extremism-designation.

^[41] «Пленарное заседание Петербургского международного экономического форума», Президент России, 7 Ιουνίου 2024, http://kremlin.ru/events/president/news/74234.