Καμποτζιανοί στρατιώτες φρουρούν τον ναό Πρεάχ Βιχεάρ. (AFP: Tang Chhin Sothy)

Michael G. Vann

Ο πόλεμος μεταξύ Ταϊλάνδης και Καμπότζης με στόχο την ενίσχυση της εξουσίας των ελίτ

Σε μια κλιμάκωση που συγκλόνισε ακόμη και τους έμπειρους αναλυτές της πολιτικής της Νοτιοανατολικής Ασίας, η Ταϊλάνδη και η Καμπότζη μπήκαν σε πόλεμο τον περασμένο μήνα. Δεκάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν, εκατοντάδες χιλιάδες εκτοπίστηκαν. Η βία κυμάνθηκε από ανταλλαγές πυρών πεζικού έως βολές πυροβολικού και ρουκετών που χτύπησαν αστικά κέντρα. Ακόμη και μαχητικά αεροσκάφη που δεν είχαν χρησιμοποιηθεί ποτέ πριν σε πραγματική μάχη τέθηκαν σε λειτουργία.

Για ποιο λόγο; Για έναν ναό στα σύνορα, ερείπια αιώνων και ασαφείς αξιώσεις πολιτιστικής υπερηφάνειας. Ωστόσο, το να αντιμετωπίσουμε αυτόν τον πόλεμο ως ένα παράλογο παροξυσμό ή μια παρεξήγηση θα σήμαινε ότι χάνουμε το νόημα: δεν ήταν μια σύγκρουση για αρχαίες πέτρες, αλλά η συνέπεια της χειραγώγησης των εθνικιστικών μύθων από την ελίτ για πολιτική επιβίωση.

Οι άρχουσες τάξεις της Ταϊλάνδης και της Καμπότζης, που αντιμετωπίζουν εσωτερικές κρίσεις νομιμότητας, στράφηκαν στο παλιό καταφύγιο, τον εθνικισμό, για να εδραιώσουν την υποστήριξη και να αποσπάσουν την προσοχή από τις αποτυχίες τους. Η στροφή προς τον εθνικισμό δεν είναι μια νέα τακτική στη Νοτιοανατολική Ασία. Είναι κληρονομιά της αυτοκρατορίας, του αποικιοκρατισμού και των προσπαθειών του σύγχρονου κράτους να ορίσει τον εαυτό του σε αντίθεση με τον «άλλο» – στην περίπτωση αυτή, τον «άλλο» που βρίσκεται πέρα από τα σύνορα που χάραξαν οι Γάλλοι ιμπεριαλιστές.

Αρχαίες αυτοκρατορίες, σύγχρονα σύνορα

Αν και σήμερα μπορεί να θεωρούμε την Καμπότζη ως μια μικρή, φτωχή χώρα, πριν από χίλια χρόνια βρισκόταν στο επίκεντρο της τεράστιας αυτοκρατορίας των Χμερ (802-1431), ενός πολιτικού σχηματισμού μεγαλύτερου από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Στην ακμή της, η αυτοκρατορία κυβερνούσε τις σημερινές Καμπότζη, Ταϊλάνδη, Λάος, νότιο Βιετνάμ και τμήματα της Μιανμάρ και της Μαλαισίας. Η πρωτεύουσά της, το Άνγκορ, συγκέντρωνε έως και ένα εκατομμύριο κατοίκους και διέθετε μερικά από τα πιο εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά μνημεία του κόσμου –το Άνγκορ Βατ, το Μπαγιόν, το Μπαντέι Σρέι– θρησκευτικά μνημεία σε κλίμακα που δεν έχει όμοιο της.

Η αυτοκρατορία των Χμερ ακολουθούσε το μοντέλο μαντάλα στην άσκηση της εξουσίας — αποκεντρωμένη και ευέλικτη, με ρευστά σύνορα και μεταβαλλόμενες συμμαχίες. Στην πρώιμη σύγχρονη Νοτιοανατολική Ασία, τα ασαφή όρια του συστήματος συνέβαλαν στην αποφυγή συγκρούσεων μεταξύ των συγκεντρωτικών μοναρχιών. Ωστόσο, η αποικιακή εποχή μετέτρεψε βίαια αυτές τις γκρίζες ζώνες επιρροής σε σταθερά σύνορα, μια μεταμόρφωση που θα αποδεικνυόταν εκρηκτική στη σύγχρονη εποχή.

Τον 15ο αιώνα, η αυτοκρατορία των Χμερ βρισκόταν σε παρακμή. Οι γείτονές της, το Σιάμ (Αγιουτάγια) από τα δυτικά και το Νταϊ Βιετ από τα ανατολικά, ισχυροποιήθηκαν. Το Σιάμ λεηλάτησε την Άνγκορ το 1431 και ενσωμάτωσε πολλά στοιχεία της διακυβέρνησης και της αισθητικής των Χμερ στην κουλτούρα του.

Ειρωνικά, αυτό που σήμερα θεωρούμε «ταϊλανδέζικο» –τα τελετουργικά της αυλής, η αρχιτεκτονική, ακόμη και το Μουάι Τάι– έχει σε μεγάλο βαθμό τις ρίζες του στους Χμερ. Το 2023, όταν η διοργανώτρια χώρα, η Καμπότζη, ονόμασε τον διαγωνισμό κικ μπόξινγκ «Κουν Χμερ» κατά τη διάρκεια των Αγώνων της Νοτιοανατολικής Ασίας, η Ταϊλάνδη μποϊκοτάρισε την εκδήλωση σε ένδειξη διαμαρτυρίας.^[1]

Αν και δεν εγκαταλείφθηκαν ποτέ εντελώς, η συντριπτική πλειονότητα των ναών της Άνγκορ περιήλθε σε αχρηστία. Η δυτική Καμπότζη, συμπεριλαμβανομένου του συγκροτήματος των ναών, περιήλθε υπό τη κυριαρχία του Σιάμ. Εν τω μεταξύ, το βιετναμέζικο βασίλειο κατέλαβε το Δέλτα του Μεκόνγκ και βιετναμέζοι έποικοι μετακινήθηκαν προς τα πάνω του ποταμού. Η Καμπότζη έγινε γεωπολιτικό παιχνίδι, με την αυλή της να χειραγωγείται από τους δύο γείτονες. Η δυτική Καμπότζη, συμπεριλαμβανομένου του συγκροτήματος ναών, περιήλθε υπό τη κυριαρχία του Σιάμ. Εν τω μεταξύ, το βασίλειο του Βιετνάμ κατέλαβε το Δέλτα του Μεκόνγκ και οι Βιετναμέζοι έποικοι μετακινήθηκαν προς την ανάντη του ποταμού. Η Καμπότζη έγινε γεωπολιτικό πεδίο διαμάχης, με τη βασιλική αυλή της να χειραγωγείται από τους δύο γείτονες. Το 1834, το Βιετνάμ προσάρτησε το μεγαλύτερο μέρος της Καμπότζης. Μια εξέγερση των Χμερ απέτυχε και μόνο το 1847 το βασίλειο ανέκτησε την ανεξαρτησία του.

Για τους απλούς ανθρώπους, τίποτα από όλα αυτά δεν είχε να κάνει με την εθνική ταυτότητα. Είχε να κάνει με την επιβίωση και την αντίσταση σε ξένους στρατιώτες που είχαν καταλάβει τα χωριά τους. Η έννοια του να είσαι «Χμερ» ή «Ταϊλανδός» με τη σύγχρονη εθνικιστική έννοια δεν είχε κανένα νόημα. Αυτό άλλαξε τον 19ο αιώνα, όταν επενέβη η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία.

Χάρτης της Αυτοκρατορίας των Χμερ

Αυτοκρατορικές επινοήσεις

Οι Γάλλοι κατέλαβαν το νότιο Βιετνάμ στα μέσα του 19ου αιώνα και θεώρησαν την Καμπότζη ως στρατηγικό πλεονέκτημα. Αγνόησαν τη γεωγραφία της Ασίας και οι Γάλλοι ιμπεριαλιστές ήλπιζαν ότι ο Μεκόνγκ θα χρησίμευε ως πίσω πόρτα προς την Κίνα. Ο βασιλιάς Νοροντόμ [της Καμπότζης] δέχτηκε τη γαλλική προστασία το 1863, ελπίζοντας ότι θα τον προστάτευε από το Σιάμ και το Βιετνάμ.

Ωστόσο, οι Γάλλοι επένδυσαν σημαντικά στον καθορισμό της ταυτότητας των Χμερ – όχι από σεβασμό, αλλά ως στρατηγική για να προστατεύσουν την Καμπότζη από την επιρροή της Ταϊλάνδης. Στο έργο της Καμπότζη: Η καλλιέργεια ενός έθνους, η ιστορικός Πένι Έντουαρντς δείχνει πώς οι Γάλλοι αρχαιολόγοι και οι αποικιακοί μελετητές εργάστηκαν για να ανακατασκευάσουν την ιδέα της «Χμερικότητας» μέσω των μνημείων, της γλώσσας και του Βουδισμού^[2]. Ο στόχος ήταν να απομονώσουν την ταυτότητα της Καμπότζης από τις εναλλακτικές της Ταϊλάνδης και του Βιετνάμ, ενισχύοντας τον γαλλικό αποικιακό έλεγχο.

Το 1907, η Γαλλία πίεσε το Σιάμ να επιστρέψει τρεις δυτικές επαρχίες στην Καμπότζη, συμπεριλαμβανομένου του Πρεάχ Βιχεάρ. Αυτά τα σύνορα, που ορίστηκαν με τις γαλλο-σιαμαζικές συνθήκες του 1904 και του 1907, θα οδηγούσαν αργότερα σε πόλεμο.

Η χαρτογράφηση της Ταϊλάνδης

Η Ταϊλάνδη (τότε Σιάμ) δεν περιήλθε ποτέ υπό την κατοχή της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, εν μέρει επειδή προσαρμόστηκε στους κανόνες της αυτοκρατορίας. Υπό τους βασιλείς Μονγκκούτ και Τσουλαλονγκκόρν, το Σιάμ ξεκίνησε μια «αμυντική εκσυγχρονιστική πολιτική». Οι σιδηρόδρομοι, τα σχολεία και η κεντρική γραφειοκρατία μετέτρεψαν το βασίλειο σε ένα σύγχρονο κράτος.

Κεντρικό ρόλο σε αυτό έπαιξε ο εθνικισμός. Στο βιβλίο Το Σιάμ σε χάρτη: Ιστορία του γεω-σώματος ενός έθνους, ο ιστορικός και πρώην πολιτικός κρατούμενος Τονγκτσάι Βινιτσακούλ περιγράφει πώς η ελίτ του Σιάμ φανταζόταν το βασίλειο ως μια εδαφική και κυρίαρχη οντότητα και ανέδειξε την κεντρική ταϊλανδέζικη κουλτούρα ως εθνικό πρότυπο^[3]. Οι εθνοτικές μειονότητες –Χμερ, Λάος, Μαλαισιανοί και Κινέζοι– υποβλήθηκαν σε αναγκαστική αφομοίωση. Τον 20ό αιώνα, η «ταϊλανδέζικη» ταυτότητα δεν ήταν πλέον μια πολιτιστική ταυτότητα, αλλά ένα πολιτικό σχέδιο.

Το 1914, ο βασιλιάς Βατζιραβούντ δημοσίευσε ένα διαβόητο σινοφοβικό δοκίμιο με τίτλο «Οι Εβραίοι της Ανατολής»^[4]. Οι εθνοτικές μειονότητες, όπως οι Κινέζοι των αστικών κέντρων, οι Λάο και οι Χμερ στο βορειοανατολικό τμήμα της χώρας, οι μουσουλμάνοι Μαλαισιανοί στο νότο και άλλοι λαοί των ορεινών περιοχών στο βορειοδυτικό τμήμα, έχουν υποστεί διάφορες εκδοχές της πολιτικής ταϊλανδοποίησης κατά τον τελευταίο αιώνα.

Ο φασιστής πρωθυπουργός στρατάρχης Πλαέκ Φιμπουνσονγκράμ επιτάχυνε αυτό το σχέδιο. Το 1939, μετονόμασε τη χώρα σε «Ταϊλάνδη» και εγκαινίασε υπερεθνικιστικές καμπάνιες. Η κυβέρνησή του προώθησε συνθήματα όπως «έθνος, θρησκεία και βασιλιάς», ενώ δυσφημούσε τις μειονότητες.

Αυτός ο ακροδεξιός εθνικισμός εξασφάλισε ότι η Ταϊλάνδη θα ήταν στενός σύμμαχος των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Προσέφερε αεροπορικές βάσεις για τα αμερικανικά βομβαρδιστικά που κατευθύνονταν προς το Βιετνάμ, το Λάος και την Καμπότζη, για να μην αναφέρουμε τα παραθαλάσσια θέρετρα για τις αμερικανικές δυνάμεις που βρίσκονταν σε άδεια για ξεκούραση και αναψυχή. Ο υπουργός Εξωτερικών Τανάντ Χομάν διετέλεσε ακόμη και Μεγάλος Παραστάτης της Παρέλασης των Ρόδων^[5] το 1968, ο μόνος Ασιάτης που το έκανε αυτό στα 135 χρόνια ιστορίας του.

Από τότε, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα έχουν σημαδέψει την πολιτική της Ταϊλάνδης. Παρά τις σχεδόν συνεχείς αναταραχές, όλες οι φατρίες –μοναρχικοί, στρατιωτικοί και πολιτικοί– έχουν καταφύγει στον εθνικισμό για να εξασφαλίσουν την εξουσία. Σύμφωνα με το Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων, η Ταϊλάνδη έχει γνωρίσει τουλάχιστον είκοσι τέσσερα πραξικοπήματα από το 1932.^[6]

Χάρτης που δείχνει τη θέση του Πρεάχ Βιχεάρ

Πρεάχ Βιχεάρ

Μετά την ανεξαρτησία της Καμπότζης το 1953, η Ταϊλάνδη αμφισβήτησε το καθεστώς του Πρεάχ Βιχεάρ, υποστηρίζοντας ότι ο χάρτης του 1907 που απέδιδε τον ναό στην Καμπότζη ήταν άκυρος. Το 1962, το Διεθνές Δικαστήριο αποφάνθηκε υπέρ της Καμπότζης. Η Ταϊλάνδη δεν αποδέχτηκε ποτέ την απόφαση.

Το ζήτημα ξεχάστηκε καθώς η Καμπότζη βυθίστηκε στο χάος του εμφυλίου πολέμου (1967-1975) και του αιματηρού καθεστώτος των Ερυθρών Χμερ (1975-1979)^[7], και οι παραμεθόριες περιοχές γέμισαν με στρατόπεδα προσφύγων κατά τη διάρκεια της κατοχής της Καμπότζης από το Βιετνάμ (1979-1989). Ωστόσο, η υποβόσκουσα ένταση δεν εξαφανίστηκε ποτέ. Το 2008, η Καμπότζη κατάφερε να εγγράψει το Πρεάχ Βιχεάρ ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Εθνικιστικές ομάδες της Ταϊλάνδης κατηγόρησαν την κυβέρνησή τους ότι εκχώρησε την εθνική υπερηφάνεια και κατέλαβαν τις γειτονικές παραμεθόριες περιοχές. Ακολούθησαν ένοπλες συγκρούσεις.

Η Καμπότζη επανήλθε στο Διεθνές Δικαστήριο, το οποίο επιβεβαίωσε το 2013 ότι όχι μόνο ο ναός αλλά και η γύρω περιοχή ανήκαν στην Καμπότζη. Ωστόσο, οι Ταϊλανδοί στρατιώτες παρέμειναν στρατοπεδευμένοι κοντά στον χώρο. Άλλοι αμφισβητούμενοι ναοί των Χμερ, όπως ο Πρασάτ Τα Μουέν Τομ και ο Πρασάτ Τα Κραμπέι, έγιναν επίσης εστίες έντασης. Μια δεκαετής ηρεμία έληξε το 2025, με τις συνοριακές συγκρούσεις να κλιμακώνονται σε βίαιες συγκρούσεις.

Η διαμάχη αυτή δεν αφορά μόνο τη γη. Αφορά την πολιτιστική ιδιοκτησία, τους εθνικιστικούς μύθους και τα ανεπίλυτα αποικιακά κληροδοτήματα. Επικαλούμενη γεωγραφικές πραγματικότητες, η Ταϊλάνδη υποστηρίζει ότι το Πρεάχ Βιχεάρ είναι πιο προσβάσιμο από την πλευρά της, αγνοώντας την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου. Διατηρώντας βαθιά ιστορικά κληροδοτήματα, η Καμπότζη διεκδικεί τη νόμιμη διαδοχή της Αυτοκρατορίας των Χμερ και θεωρεί οποιαδήποτε αμφισβήτηση της κυριαρχίας του ναού ως υπαρξιακή απειλή.

Αυτοκρατορική χαρτογραφία

Στο επίκεντρο της διαμάχης βρίσκεται η αυτοκρατορική χαρτογραφία της Γαλλίας. Οι συνθήκες του 1904-1907 όριζαν ότι τα σύνορα θα ακολουθούσαν την λεκάνη απορροής των βουνών Ντανγκρέκ. Ωστόσο, οι Γάλλοι τοπογράφοι σχεδίασαν χάρτες που τοποθετούσαν το Πρεάχ Βιχεάρ στην Καμπότζη.

Η Ταϊλάνδη ισχυρίζεται ότι ποτέ δεν συμφώνησε με αυτούς τους χάρτες. Το Διεθνές Δικαστήριο απέρριψε αυτό το επιχείρημα το 1962, επισημαίνοντας ότι η Ταϊλάνδη δεν είχε ποτέ διαμαρτυρηθεί για τη χρήση τους κατά τη διάρκεια της αποικιακής περιόδου. Πράγματι, το βασίλειο ήταν ένα από τα λίγα μέρη στον κόσμο που γλίτωσε από την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, επειδή η μοναρχία ήταν πρόθυμη να παραχωρήσει μεθοριακές περιοχές στα βρετανικά και γαλλικά αποικιακά σχέδια.

Όσον αφορά την ειδυλλιακή ακτογραμμή και τα νησιά, η θαλάσσια παράμετρος είναι εξίσου προβληματική. Και οι δύο χώρες διεκδικούν αλληλεπικαλυπτόμενες υπεράκτιες ζώνες: η Καμπότζη προέβη σε διεκδίκηση το 1972, η Ταϊλάνδη το 1973. Ένα μνημόνιο κατανόησης του 2001 πρότεινε κοινή ανάπτυξη, αλλά κατέρρευσε εν μέσω πολιτικής αστάθειας. Όπως και τα χερσαία σύνορα, αυτές οι θαλάσσιες διεκδικήσεις είναι ένα ακόμη κατάλοιπο της αποικιακής εποχής.

Αεροφωτογραφία των ερειπίων του Πρεάχ Βιχεάρ

Εθνικισμός των ελίτ, πόλεμος για τους φτωχούς

Γιατί λοιπόν είδαμε μια δραματική κλιμάκωση τώρα, το 2025; Η απάντηση δεν βρίσκεται στο παρελθόν, αλλά στο πολιτικό παρόν. Στην Ταϊλάνδη, το συντηρητικό φιλοβασιλικό-στρατιωτικό μπλοκ παραμένει εύθραυστο^[8]. Οι διαδηλώσεις υπέρ της δημοκρατίας συνεχίζουν να αμφισβητούν τις παγιωμένες δομές εξουσίας^[9].

Στην Καμπότζη, ο πρωθυπουργός Χουν Μανέτ κληρονόμησε το βαθιά αυταρχικό σύστημα του πατέρα του, Χουν Σεν, που χαρακτηρίζεται από καταπατήσεις γης, καπιταλισμό των διαπλεκόμενων και καταπίεση. Το γεγονός ότι ο ηλικιωμένος Χουν Σεν παραμένει σαφώς υπεύθυνος για σημαντικές αποφάσεις υπονομεύει την αξιοπιστία του νέου ηγέτη. Κανένα από τα δύο καθεστώτα δεν έχει νομιμοποίηση. Ο εθνικισμός προσφέρει μια χρήσιμη διέξοδο.

Ο πόλεμος για τον ναό δεν έχει τόσο να κάνει με την ιστορία όσο με την πολιτική κρίση. Έχει να κάνει με τις ελίτ της Μπανγκόκ και της Πνομ Πενχ που χρησιμοποιούν τον μύθο ως όπλο για να αποσπάσουν την προσοχή από τη διαφθορά, την ανισότητα και την καταπίεση. Όταν η νομιμοποίηση κλονίζεται, επικαλούνται τη σημαία, τα σύνορα και τα ερείπια. Η αιματοχυσία έχει ενισχύσει και τα δύο καθεστώτα. Ο πολιτικός επιστήμονας Πολ Τσέιμπερς έχει καταδείξει ότι στη Μπανγκόκ ο στρατός χρησιμοποιεί την κρίση για να εδραιώσει την εξουσία του έναντι της πολιτικής διακυβέρνησης^[10].

Όπως μας υπενθύμισε ο Μπένεντικτ Άντερσον, τα έθνη είναι φανταστικές κοινότητες. Αλλά αυτή η διαδικασία φαντασίωσης δεν είναι αβλαβής. Στην μετααποικιακή Νοτιοανατολική Ασία, συχνά έχει αποτελέσει εργαλείο κυριαρχίας, όχι απελευθέρωσης. Η γραμμή μεταξύ πολιτιστικής υπερηφάνειας και σοβινιστικής βίας είναι λεπτή.

Αυτοί που πληρώνουν το τίμημα για την παραβίαση αυτής της γραμμής είναι οι φτωχοί της υπαίθρου, όχι οι στρατηγοί, οι ολιγάρχες ή οι γραφειοκράτες που τους στέλνουν στο θάνατο^[11]. Δεν πρόκειται για σύγκρουση για έναν ναό. Πρόκειται για μια μάχη για την εξουσία, τη μνήμη και το ποιος θα καθορίσει την ταυτότητα του έθνους.

Μετάφραση: elaliberta.gr/

Michael G. Vann, “The Thailand-Cambodia War Was About Shoring Up Elite Power”, Jacobin, 12 Αυγούστου 2025, https://jacobin.com/2025/08/thailand-cambodia-war-elite-power.

Ο Michael G. Vann είναι καθηγητής ιστορίας στο California State University, Sacramento, και συν-συγγραφέας του βιβλίου The Great Hanoi Rat Hunt: Empire, Disease, and Modernity in French Colonial Vietnam (Το μεγάλο κυνήγι αρουραίων στο Ανόι: Αυτοκρατορία, ασθένειες και νεωτερικότητα στο γαλλικό αποικιακό Βιετνάμ).

Σημειώσεις 

^[1] Philip Sherwell, “Thailand and Cambodia kick off over rival martial arts”, The Times, 11 Φεβρουαρίου 2023, https://www.thetimes.com/world/asia/article/thailand-and-cambodia-kick-off-over-rival-martial-arts-qxc57ppq2.

^[2] Penny Edwards, Cambodge: The Cultivation of a Nation, 1860-1945, University of Hawai'i Press, 2007.

^[3] Thongchai Winichakul, Siam Mapped: A History of the Geo-Body of a Nation, University of Hawaii Press, 1997.

^[4] Wasana Wongsurawat, “Beyond Jews of the Orient: A New Interpretation of the Problematic Relationship between the Thai State and Its Ethnic Chinese Community”, positions, τόμος 24, τεύχος 2, Μάιος 2016. https://read.dukeupress.edu/positions/article-abstract/24/2/555/21794/Beyond-Jews-of-the-Orient-A-New-Interpretation-of?redirectedFrom=fulltext.

^[5] [Σ.τ.Μ.] Η Παρέλαση των Ρόδων πραγματοποιείται κυρίως κατά μήκος της Λεωφόρου Κολοράντο στην Πασαντίνα της Καλιφόρνια, στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Πρωτοχρονιά (ή τη Δευτέρα 2 Ιανουαρίου εάν η Πρωτοχρονιά πέσει Κυριακή). “Rose Parade”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Rose_Parade.

^[6] Joshua Kurlantzick, “Is a Coup Coming Soon in Thailand?”, Council on Foreign Relations, 30 Ιουνίου 2025, https://www.cfr.org/article/coup-coming-soon-thailand.

^[7] Michael G. Vann, “Cambodia Is Still Haunted by the Legacy of the Khmer Rouge”, Jacobin, 17 Απριλίου 2025, https://jacobin.com/2025/04/cambodia-khmer-rouge-communist-history. [Σ.τ.Μ.] Στα ελληνικά η καλύτερη περιγραφή και ανάλυση για τις συνθήκες ανόδου των Ερυθρών Χμερ στην εξουσία και το καθεστώς τους βρίσκεται στο Jonathan Neale, Βιετνάμ 1960-1975 – Ο Αμερικάνικος πόλεμος, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2005.

^[8] “Most Thais trust military to resolve Cambodia border dispute: NIDA poll”, The nation, 15 Ιουνίου 2025, https://www.nationthailand.com/news/general/40051265.

^[9] Michael G. Vann, “Thailand Is Clamping Down on Critics of the Monarchy”, Jacobin, 11 Απριλίου 2025, https://jacobin.com/2025/04/thailand-monarchy-paul-chambers-dissent.

^[10] Paul Wesley Chambers, “Thai-Cambodian Crisis Has Given the Thai Military a Boost”, Fulcrum, 5 Αυγούστου 2025, https://fulcrum.sg/thai-cambodian-crisis-has-given-the-thai-military-a-boost/?fbclid=IwY2xjawL_otdleHRuA2FlbQIxMQABHjbIC3rmyS8DNW7Nyst-anyBLJKfa5Qmd-KDo0VpUY9h23Nlqfn5Pw9J7FUN_aem_Q-y0Rhq47F-n54TRNWAA7g.

^[11] Rebecca Ratcliffe and Navaon Siradapuvadol, “Online hate and rising vitriol: deep divisions amid shaky peace between Thailand and Cambodia”, The Guardian, 2 Αυγούστου 2025, https://www.theguardian.com/world/2025/aug/02/online-hate-and-rising-vitriol-deep-divisions-amid-shaky-peace-between-thailand-and-cambodia#:~:text=The%20South%2Deast%20Asian%20neighbours,snacks%20were%20in%20fact%20Thai.