Ο Emiliano Teran-Mantovani είναι κοινωνιολόγος του Κεντρικού Πανεπιστημίου, μέλος του Παρατηρητηρίου Πολιτικής Οικολογίας και συνεργάτης ερευνητής στο Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών (CENDES), όλα στην Βενεζουέλα. Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα ισπανικά στις 14 Ιανουαρίου 2019 στην ιστοσελίδα του Παρατηρητηρίου Πολιτικής Οικολογίας της Βενεζουέλας [Observatorio de Ecología Política de Venezuela], ενός οργανισμού που επικεντρώνεται στην ενίσχυση της φωνής και των αγώνων διαφόρων κοινοτήτων που πλήττονται από κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις και ανισότητες.

Emiliano Teran-Mantovani

Βενεζουέλα: Η διαπάλη γίνεται για τον έλεγχο των εδαφών

Κάποιος μπορούσε να δει καταιγίδες πολύ πριν την εγκαθίδρυση της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης το 2017 και την ανάληψη από τον Νικολάς Μαδούρο μιας αβέβαιης νέας προεδρικής θητείας για τα έτη 2019-2025. Για άλλη μια φορά, γινόμαστε μάρτυρες μιας σειράς πολιτικών και γεωπολιτικών παιχνιδιών εξουσίας, κινήσεων, συμμαχιών και στοχεύσεων που τροφοδοτούν τις ήδη υπάρχουσες εντάσεις και επιδιώκουν να δημιουργήσουν νέα σημεία πίεσης και αλλαγές φάσης. Η δραματική πρόοδος της οικονομικής καταστροφής και η θεσμική και πολιτική καταστροφή της χώρας, μαζί με το εχθρικό διεθνές πανόραμα, μας οδήγησαν σε περιόδους πολύ μεγαλύτερης αστάθειας σε σύγκριση με το ήδη αρκετά συγκρουσιακό 2017.

Εντούτοις, όλα αυτά ξεπερνούν τις ανακατατάξεις της θεσμικής εξουσίας και τις πιθανές αλλαγές στους κυβερνώντες. Πριν από την κατάρρευση του εισοδηματισμού, του πέτρο-κράτους και του συνόλου των θεσμών του, η διαπάλη γύρω από το εισόδημα από τις πετρελαιοπηγές σταδιακά έχασε την κεντρική θέση της και μετατοπίζεται με μεγαλύτερη δύναμη στον άμεσο σφετερισμό των πόρων και τον έλεγχο των εδαφών.

Παρόλο που σχεδόν όλη η προσοχή επικεντρώνεται στην εμφάνιση μιας «απεμπλοκής» στην κορυφή της εξουσίας, αυτό του οποίου γινόμαστε μάρτυρες από τα κάτω, εδώ και αρκετά χρόνια, είναι η ανάπτυξη μιας έντονης διαδικασίας από-εδαφοποίησης¹ και επαναποικισμού σε όλη τη γεωγραφική περιοχή της Βενεζουέλας, έχοντας εξαιρετικό αντίκτυπο όχι μόνο στα κοινωνικά συμπλέγματα, τα οικοσυστήματα και την αναπαραγωγή της κοινωνικο-οικολογικής ζωής, αλλά και στις ίδιες τις μορφές της πολιτικής κυριαρχίας στη χώρα.

Είναι σαφές ότι το κράτος και η κυβέρνηση του Νικολάς Μαδούρο διαδραματίζει βασικό ρόλο σε αυτή τη σύνθετη διαδικασία επαναποικιοποίησης. Έχει εντατικοποιήσει τη λογική του εξορυκτισμού, εφαρμόζοντας μια βίαιη οικονομική προσαρμογή στις περιοχές της περιφέρειας, δημιούργησε ειδικές οικονομικές ζώνες και προώθησε μεγάλα έργα όπως το Εξορυκτικό Τόξο του Ορινόκο [Orinoco Mining Arc] μεταξύ άλλων μέτρων. Το επιτελεί αυτό, καθώς ταυτόχρονα γίνεται πολιτικά πιο επιθετικό και αυταρχικό, καταργώντας εκ των πραγμάτων το κράτος δικαίου εκεί, δημιουργώντας μια μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης που διέπεται από ειδικές στρατιωτικές ζώνες.

Εντούτοις, όσο και αν ορισμένες αναλύσεις θα ήθελαν να το παραλείψουν, η κυβέρνηση δεν είναι ο μόνος παίκτης στο παιχνίδι. Στην πραγματικότητα, δεν αντιπροσωπεύει ούτε ένα ομοιογενές και στερεό υποκείμενο. Η κρίση της ηγεμονίας που ξεκινά από το θάνατο του Τσάβες το 2013 και η μετάσταση της διαφθοράς συνδέονται με την έκτακτη οικονομική κρίση που έχει προκαλέσει την κατάρρευση και το χάος στη χώρα, καθιστώντας το πετρο-κράτος της Βενεζουέλας όχι κάτι περισσότερο από μια συλλογή ομάδων της εξουσίας, με συγκρούσεις και εντάσεις ανάμεσά τους, και μια σειρά από επισφαλείς και ασυνεχείς θεσμούς.

Ο αντίκτυπος αυτής της Μεγάλης Κρίσης (2013-2019) έχει φτάσει τόσο βαθιά ώστε έχει αφαιρέσει και αναδιαμορφώσει τις πολλαπλές εδαφικές αντιφάσεις και εντάσεις που υπήρχαν ήδη, καθώς οι περιοχές είναι ορθάνοικτες για τις άγριες εισροές του σημερινού μας σταδίου αποσυντεθημένης καθυστερημένης παγκοσμιοποίησης. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια κατακερματισμένη πολιτική χαρτογραφία που μετατοπίζεται και είναι ασταθής: μέρος του πληθυσμού της Βενεζουέλας, μέσα στην επισφάλεια του, κινείται από το κενό κέλυφος της επίσημης οικονομίας προς τη δυναμική της άμεσης ιδιοποίησης των πόρων και του ελέγχου των εδαφών. Ο παραστρατιωτισμός κακοφορμίζει με διάφορες μορφές: εγκληματικές συμμορίες και εξορυκτικά συνδικάτα, διεφθαρμένοι στρατιωτικοί τομείς που ασκούν φεουδαρχικές εξουσίες, μέτωπα για κολομβιανούς αντάρτες, ισχυροί μεγαλοκτηνοτρόφοι και γαιοκτήμονες και αυξανόμενη επιρροή και παρουσία, άμεσα ή μέσω διαμεσολαβητών, των πολυεθνικών εταιρειών. Αυτός είναι ο ακατέργαστος παγκόσμιος καπιταλισμός vol. 2.0.

Αυτές οι διαδικασίες δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές σε έναν πολωμένο δυαδικό ή γραμμικό κώδικα, ή απλώς ως τα συμφέροντα του Έθνους ενάντια στην Αυτοκρατορία. Οι αντίπαλες ομάδες μπορούν να θεωρηθούν ότι ενεργούν βάσει των ιδιαίτερων ή τοπικών τους συμφερόντων, ή να διαρθρωθούν σε περιφερειακά, εθνικά και διεθνή δίκτυα, που συνδέονται με τις παγκόσμιες νόμιμες και μαύρες αγορές φυσικών πόρων. Σε αυτές τις πολλαπλές κλίμακες αλληλοσύνδεσης μπορούμε να μιλήσουμε για διαφορετική γεωπολιτική για την περιοχή της Γουιάνας, για τις Λάνος (μεγάλες πεδιάδες), για την Αμαζονία και ούτω καθεξής.

Εν πάση περιπτώσει, αυτοί οι προαναφερθέντες παράγοντες είναι παράγοντες συσσώρευσης με εκδίωξη των πληθυσμών, που λειτουργούν με διαφορετικούς τρόπους κάτω από τις λογικές του πολέμου. Αποτελούν ποικίλες δομές εξουσίας που προωθούν την επανεδαφοποίηση της λεηλασίας και της διαρπαγής και φαίνεται να αποκτούν ρίζες για να ανασυγκροτήσουν την Βενεζουέλα ως ένα σύνολο από οικονομικούς θύλακες.

Χαρτογραφήσεις των λεηλασιών, των αγώνων και των αντιστάσεων: ορισμένες συντεταγμένες.

Είναι αδύνατο να σημειώσουμε τις πολλαπλές χροιές και τις πτυχές αυτών των εδαφικών διαφορών σε εθνικό επίπεδο. Ακόμα και τώρα, μπορούμε να αναφέρουμε μόνο μερικές από αυτές με ένα πολύ συνοπτικό τρόπο.

Μετά από την κατάρρευση του εισοδηματικού καπιταλισμού, οι ενοικιαζόμενες ζώνες πετρελαϊκών θυλάκων έχουν πέσει σε παρακμή, όπως και οι ίδιες οι πόλεις. Αυτό έχει οδηγήσει σε εξέχουσα θέση τις ανεπίσημες εξορυκτικές οικονομικές δραστηριότητες. Οι λογικές της ιδιοποίησης και της εξουσίας διοχετεύουν με μεγαλύτερη δύναμη τον άμεσο έλεγχο των περιοχών, των εδαφών και των δυνατοτήτων εξόρυξης ορυκτών (χρυσός, διαμάντια, κολτάν, ξύλο, προστατευόμενα είδη κλπ.), ακόμη και νερού, και κινούνται για να εγκαθιδρύσουν την κυριαρχία τους επί των εδαφικών κινήσεων των λαών και των βασικών προϊόντων στους στρατηγικούς διαδρόμους και στο διασυνοριακό εμπόριο.

Οι περιφέρειες της Γουιάνας και της Αμαζονίας, οι οποίες θεωρούνται τα νέα σύνορα των βασικών εμπορευμάτων στη Βενεζουέλα, είναι εκείνες που βιώνουνε αυτή τη δυναμική με μεγαλύτερη ακαμψία. Ο κύριος χώρος για την εξόρυξη χρυσού, γύρω από το Δασικό Αποθεματικό της Ιμάτακα στα ανατολικά της Πολιτείας Μπολιβάρ, διαπερνάται από λογικές πολέμου, με τη δημιουργία φέουδων εξόρυξης που κυριαρχούνται από εγκληματικές ομάδες, διεφθαρμένους στρατιωτικούς αξιωματικούς και παρατάξεις κολομβιανών ανταρτών, χωρίς να εξαιρούνται οι ένοπλες συγκρούσεις με στοιχεία των ενόπλων δυνάμεων στις επιχειρήσεις ασφαλείας. Τα νέα σύνορα των βασικών εμπορευμάτων είναι καθοριστικής σημασίας για την αναδιατύπωση του εξορυκτικού έργου της Βενεζουέλας, αλλά και για τον εμπλουτισμό και την εδραίωση συγκεκριμένων συμφερόντων και την τοποθέτηση των εδαφών στην εθνική πολιτική σύγκρουση. Όλα αυτά καθιστούν την απεμπλοκή των διαδικασιών σε αυτές τις περιοχές εξαιρετικής σημασίας.

Αυτές οι διαδικασίες έχουν μετασταθεί, επεκτείνονται με μεγάλη δύναμη για πάνω από μια δεκαετία, και ειδικά σε αυτήν την τρέχουσα περίοδο κρίσης. Έχουν ενταθεί στη λεκάνη του ποταμού Καρόνι, στο εθνικό πάρκο Καναΐμα, στη λεκάνη του ποταμού Παράγκουα, νοτιοανατολικά της Πολιτείας Μπολβάρ προς τα σύνορα με τη Βραζιλία, κατά μήκος του ποταμού Κάουρα και στις βορειοανατολικές επαρχίες της Πολιτείας της Αμαζονίας και στην γη των Γιανομάμι. Κατά τον ίδιο τρόπο, έχουν αναπτυχθεί γύρω από το κολτάν από τα βορειοανατολικά της Πολιτείας Μπολβάρ στους κύριους οδικούς άξονες και γύρω από τον χρυσό στον Αμαζόνιο κατά μήκος της παραμεθόριας περιοχής με την Κολομβία.

Οι συγκρούσεις μεταξύ των ένοπλων παρατάξεων και της εγκατάστασης του έργου του Εξορυκτικού Τόξου του Ορινόκο [Orinoco Mining Arc] προκάλεσαν βία, θανάτους και μετακινήσεις. Πολλοί αυτόχθονες λαοί έχουν συγκροτήσει αντίσταση, μεταξύ των οποίων τα έθνη Πεμόν, Γιεκγουάνα, Γιαμπαράνα, Γουότζουτζα και Γιανομάμι, μεταξύ άλλων, αν και μέλη των κοινοτήτων αυτών έχουν επίσης όλο και περισσότερο εμπλακεί σε ανεπίσημες δραστηριότητες εξόρυξης. Ειδικότερα, οι Πεμόν έχει αγωνιστεί για χρόνια εναντίον της εκτόπισης και της λεηλασίας, αποτελώντας έναν από τους κύριους προμαχώνες αντίστασης σε αυτά τα εδάφη.

Αυτές οι εξορυκτικές εργασίες επεκτείνονται με ταχύτητα σε όλη τη χώρα, μέσα από μια κίνηση λεηλασίας. Όχι μόνο στον Νότο: η εξόρυξη μετάλλων (όπως αυτές του χρυσού στις Πολιτείες Καραμπόμπο και Γιαράκουι), και άμμου και ασβεστόλιθου μεταξύ άλλων, πολλαπλασιάζονται στην εθνική γεωγραφία. Επίσης, προωθείται σε μεγάλο βαθμό από διεφθαρμένους στρατιωτικούς αξιωματικούς που απολαμβάνουν και χορηγούν προσωπική οικειοποίηση των εδαφών, προκαλώντας αποδάσωση, εκτροπή ποταμών και συγκρούσεις με τους τοπικούς πληθυσμούς. Παρόμοια κατάσταση υφίσταται και το ξύλο.

Στην τεράστια έκταση των Λάνος, οι εδαφικές διαμάχες έχουν γίνει όλο και πιο βίαιες από το 2001, αφήνοντας από τότε έναν απολογισμό πάνω από 350 δολοφονημένων αγροτών. Σε αυτές τις περιόδους κρίσης, υπήρξε κλιμάκωση των καταστάσεων αυθαίρετων εκδιώξεων των αγροτικών κοινοτήτων από τα εδάφη που είχαν απαλλοτριώσει, για να τα επανασφετεριστούν οι μεγάλοι ιδιοκτήτες γης. Οι αγρότες αναφέρουν ότι έχουν εγκαταλειφθεί από τις κυβερνητικές υπηρεσίες, διώκονται και πολιορκούνται, τιμωρούνται και καταδιώκονται, απειλούνται και, σε πολλές περιπτώσεις, δολοφονούνται από παραστρατιωτικούς και εκτελεστές που προσλαμβάνονται από ιδιοκτήτες γης και κτηνοτρόφους. Οι επιθέσεις αυτές έχουν καταγραφεί μέχρι στιγμής στις Πολιτείες Μπαρίνας, Πορτουγκέσα, Μονάγας, Ανζοατεκούι Απούρε, Κοτζέντες, Τρουχίλο, Γκουάρικο, Μέριδα, και κατά μήκος της νότιας ακτής της λίμνης Μαρακαΐμπο. Τους τελευταίους μήνες επανεμφανίστηκε και η δολοφονία αγροτών, η οποία αποδεικνύεται από τους δύο εργαζόμενους στην ιδιοκτησία του Χάτο Κουεμάνο στην Πολιτεία Μπαρίνας και στη νότια ακτή της λίμνης, εκείνων του ηγέτη των αγροτών και του κομμουνιστικού κόμματος Λουίς Φατζάρντο και του γαμπρού του και του Χοσέ «Καμπάλλο» Ντε Λα Κρουζ Μάρκεζ στις 10 Ιανουαρίου του τρέχοντος έτους.

Στις 12 Ιουλίου 2018 μια ομάδα 200 αγροτών, μέρος της Πλατφόρμας του Αγροτικού Αγώνα, ξεκίνησε μια πορεία από την Γκουανάρε της Πορτουγκέσα, βαδίζοντας 270 μίλια για να φτάσει στο Καράκας σε μια πρωτοφανή κινητοποίηση για τη Βενεζουέλα και με μεγάλο πολιτικό βάρος για τα κοινωνικά κινήματα. Οι αγρότες ζήτησαν δικαιοσύνη για τους δολοφονηθέντες και καταδίκασαν το ότι οι φορείς ασφαλείας όπως η Μπολιβαριανή Εθνική Φρουρά και η Μπολιβαριανή Εθνική Αστυνομία συμμετείχαν σε επιθέσεις εναντίον τους. Ταυτόχρονα, παρουσίασαν την ανάγκη ανακατανομής του αγροτικού μοντέλου, αναγνωρίζοντας την αγροτιά ως τον κεντρικό άξονα της διατροφικής κυριαρχίας της χώρας. Αυτές οι κινητοποιήσεις αποκαλύπτουν την αναγκαιότητα αναδιοργάνωσης και επανεκκίνησης του αγροτικού κινήματος, μπροστά στις αυξανόμενες απειλές στις οποίες εκτίθενται η αγροτιά.

Πολιτείες όπως η Ζούλια και η Ταχίρα είναι γνωστές ως περιοχές που έχουν υπερφορτωθεί από συγκρουόμενα οικονομικά συμφέροντα και ως βασικό σταυροδρόμι στο παράνομο εμπόριο των λαθραία εξορυγμένων εμπορευμάτων πέρα από τα σύνορα μεταξύ Βενεζουέλας και Κολομβίας. Αλλά βρίσκονται επίσης στη μέση της δυναμικής των συγκρουσιακών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Πολλοί ένοπλοι παίκτες, που προέρχονται σε μεγάλο βαθμό από την κολομβιανή σύγκρουση, έχουν λεηλατήσει και εγκατασταθεί σε διαφορετικές περιοχές, συμμετέχοντας σε έντονους αγώνες για τον έλεγχό τους, καθώς και στην κερδοφόρα επιχείρηση εμπορίας πετρελαίου, τροφίμων και άλλων βασικών εμπορευμάτων. Θα θέλαμε να επισημάνουμε, στην περίπτωση της Ζούλια, την πολιορκία που υπέστη την τελευταία δεκαετία ο λαός Γιούκπα των ορεινών περιοχών Περιχά και ο λαός Γουαγουού στην Λα Γκουαχίρα. Οι απειλές κατά των Γιούκπα έχουν εντατικοποιηθεί με τις συνεχιζόμενες επιθέσεις στην οικογένεια του δολοφονημένου φυλάρχου Σαμπίνο Ρομέρο και εκείνη της ηγέτιδας Κάρμεν Φερνάντεζ, που αποδεικνύεται από τις απαγωγές και τα βασανιστήρια που υπέστη η κόρη της, η Γιούκπα δασκάλα Μαίρη Φερνάντεζ, και την αναγκαστική εκτόπιση στην οποία υποβλήθηκε η κοινότητα της Κούσε - υπό την ηγεσία της προαναφερθείσας ηγέτιδας.

Τέλος, οι αστικές περιοχές, που διατρέχονται από την επισφάλεια, είναι ο τόπος έντονων συγκρούσεων σχετικά με τον έλεγχο των λαϊκών συνοικιών, του εμπορίου και των στρατηγικών διαδρόμων. Οι εγκληματικές ομάδες έχουν καταφέρει να αυξήσουν την οργανωτική τους ικανότητα και την δύναμη πυρός τους και μάλιστα κατάφεραν να συνδεθούν με διεφθαρμένους τομείς των δυνάμεων ασφαλείας του κράτους. Τα κρατικά όργανα, με τη σειρά τους, εκτελούν όλο και συχνότερα εκστρατείες σοκ, όπως η Επιχείρηση για την Απελευθέρωση του Λαού, στις λαϊκές γειτονιές και αναπτύσσουν ειδικές δυνάμεις που έχουν την εξουσία να ενεργούν ανεξέλεγκτα σε όλες τις πόλεις.

Το παιχνίδι είναι αρκετά ανοιχτό και η γεωγραφία της Βενεζουέλας τεμαχίζεται και διαμελίζεται από πολλούς παράγοντες εκτόπισης και εκ νέου αποικισμού. Ενώ στο σκηνικό της κομματικής πολιτικής τα πράγματα μπορεί να φαίνονται στατικά, αυτές οι διαδικασίες που αναπτύσσονται επιθετικά στην υλική πραγματικότητα των τοπικών πόλεων, φανερώνουν ότι σε μεγάλο βαθμό, στη Βενεζουέλα ο αγώνας είναι για τον έλεγχο των εδαφών.

Επίλογος: Επανεκτίμηση μιας απελευθερωτικής διαδικασίας σε καιρούς πολύ συγκρουσιακούς.

Είναι δύσκολο να αναλυθούν αυτά τα σενάρια και να μην γίνουν συγκρίσεις με άλλες εμπειρίες, όπως αυτές της Κολομβίας, της Κεντρικής Αμερικής, ή μερικές αφρικανικές περιπτώσεις όπως το Κονγκό. Σε αυτή την περίπτωση, το ερώτημα είναι αν παρακολουθούμε την εδαφική εγκατάσταση των δομών και των λογικών εξουσίας που διαμεσολαβούνται από τον πόλεμο. Και αν αυτό είναι αλήθεια, η επόμενη ερώτηση θα ήταν πώς να την αντιστρέψουμε. Είναι σημαντικό να μην παραγκωνίσουμε τις προσπάθειες οικοδόμησης μιας εναλλακτικής πολιτικής για τη χώρα που ξεπερνά τα μεγάλα αυταρχικά και νεοφιλελεύθερα σχέδια μέσα από τον αγώνα και δημιουργεί χώρο για την αναβίωση των λαϊκών δυνατοτήτων και τη γέννηση νέων πολιτικών πολιτισμών, που σέβονται καλύτερα την κοινωνικο-οικολογική ζωή. Εάν το σενάριο αποδειχθεί μη αναστρέψιμο στα επόμενα στάδια του, είναι προφανές ότι οι λαοί έχουν το δικαίωμα της αυτοάμυνας.

Μετάφραση: e la libertà

Στα ισπανικά:

Emiliano Terán Mantovani, «Venezuela: la disputa es por los territorios», Observatorio de Ecología Política de Venezuela, 14 Ιανουαρίου 2019 

Στα αγγλικά:

Emiliano Terán Mantovani, «Venezuela: the Struggle is over Territories», Venezuelan Voices, 31 Μαΐου, 2019

Σημειώσεις