Rashid Khalidi

Ο λαιμός και το σπαθί^*

Συνέντευξη στον Tariq Ali

Tariq Ali: Ας ξεκινήσουμε με το παρόν, όχι μόνο όσον αφορά τις φρικαλεότητες που συμβαίνουν αυτή τη στιγμή στην Παλαιστίνη, αλλά το παρόν ως μέρος του ενεργού παρελθόντος της Παλαιστίνης. Τη βίαιη αγγλο-σιωνιστική καταστολή της μεγάλης αραβικής εξέγερσης του 1936-39 ακολούθησε η Νάκμπα του 1948, ο πόλεμος των έξι ημερών το 1967, η πολιορκία της Βηρυτού το 1982, με επικεφαλής τον Αριέλ Σαρόν, και οι σφαγές της Σάμπρα και της Σατίλα, οι δύο Ιντιφάντα, ο συνεχής καταιγισμός τρόμου από το Ισραήλ έκτοτε. Ωστόσο, η γενοκτονία μετά την 7η Οκτωβρίου φαίνεται ότι είχε μεγαλύτερο παγκόσμιο αντίκτυπο από όλα αυτά.

Rashid Khalidi: Ναι, κάτι έχει αλλάξει σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν είμαι σίγουρος γιατί αυτά τα ιστορικά επεισόδια δεν είχαν ως αποτέλεσμα να αλλάξει εντελώς η αφήγηση – η λαϊκή αφήγηση, ειδικότερα. Δεν θέλω να κάνω εικασίες για πράγματα όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αλλά αυτή ήταν η πρώτη γενοκτονία που μια γενιά παρακολούθησε σε πραγματικό χρόνο, στις συσκευές της. Μήπως επειδή ήταν η πρώτη των τελευταίων χρόνων στην οποία οι ΗΠΑ, η Βρετανία και οι δυτικές δυνάμεις συμμετείχαν άμεσα, σε αντίθεση με άλλες, στο Σουδάν ή στη Μιανμάρ; Μήπως η δουλειά των υποστηρικτών των Παλαιστινίων επί μια γενιά ή και περισσότερο προετοίμασε τους ανθρώπους γι’ αυτό; Δεν ξέρω. Αλλά έχετε δίκιο ότι σαν αποτέλεσμα των φρικαλεοτήτων που συνέβησαν στη Γάζα επί οκτώ συνεχείς μήνες, και που εξακολουθούν να συμβαίνουν και τώρα, έγινε κάτι καινούργιο. Ο εκτοπισμός 750.000 ανθρώπων το 1948 δεν είχε τον ίδιο αντίκτυπο. Η αραβική εξέγερση του 1936-39 έχει σχεδόν εντελώς ξεχαστεί. Κανένα από αυτά τα προηγούμενα γεγονότα δεν είχε παρόμοιο αποτέλεσμα.

Tariq Ali: Η αραβική εξέγερση πάντα με γοήτευε ως ένα από τα σημαντικότερα επεισόδια του αντιαποικιακού αγώνα, το οποίο έχει τύχει πολύ λιγότερης προσοχής απ’ ό,τι του αξίζει. Ξεκίνησε ως απεργία, έγινε μια σειρά απεργιών, και στη συνέχεια εξελίχθηκε σε μια τεράστια εθνική εξέγερση που καθήλωσε τις βρετανικές δυνάμεις για πάνω από τρία χρόνια. Θα μπορούσατε να μας δώσετε μια εξήγηση για τις ρίζες, την εξέλιξη και τις συνέπειές της;

Rashid Khalidi: Η Αραβική Εξέγερση ήταν ουσιαστικά μια λαϊκή εξέγερση, σε μαζική κλίμακα. Η παραδοσιακή παλαιστινιακή ηγεσία αιφνιδιάστηκε, όπως ακριβώς αιφνιδιάστηκε ο Αραφάτ και η ηγεσία της PLO από την Πρώτη Ιντιφάντα το 1987. Και οι δύο εξεγέρσεις πυροδοτήθηκαν από ασήμαντα περιστατικά· στην περίπτωση της Αραβικής Εξέγερσης, ήταν ο θάνατος στη μάχη του Σάιχ ’Ιζζ αλ-Ντιν αλ-Κάσσαμ τον Νοέμβριο του 1935, που σκοτώθηκε από τις βρετανικές δυνάμεις. Γεννημένος το 1882 στη Τζάμπλα, στις συριακές ακτές, ο αλ-Κάσσαμ ήταν θρησκευτικός λόγιος που είχε σπουδάσει στο Αλ-Άζχαρ, και μαχητικός αντιιμπεριαλιστής, ο οποίος πολέμησε εναντίον όλων των δυτικών δυνάμεων στην περιοχή, ξεκινώντας από τους Ιταλούς στη Λιβύη το 1911, και στη συνέχεια τις δυνάμεις της Γαλλικής Εντολής στη Συρία το 1919-20. Κατέληξε στην υπό Βρετανική Εντολή Παλαιστίνη, όπου έζησε και εργάστηκε κυρίως ανάμεσα στους αγρότες και τους φτωχούς των πόλεων. Η δολοφονία του Αλ-Κάσσαμ είχε τεράστια απήχηση, τέτοια που μέσα σε λίγους μήνες συνέβαλε στην πυροδότηση της μεγαλύτερης γενικής απεργίας στην αποικιακή ιστορία του μεσοπολέμου. Η καλύτερη περιγραφή είναι του Γασσάν Καναφάνι, του μεγάλου Παλαιστίνιου συγγραφέα που δολοφονήθηκε από τους Ισραηλινούς το 1972∙ επρόκειτο να αποτελέσει το πρώτο κεφάλαιο της ιστορίας του Παλαιστινιακού αγώνα, η οποία έμεινε ημιτελής όταν πέθανε^[1].

Η ανάλυση του Καναφάνι ισχύει μέχρι σήμερα. Μεταξύ άλλων, υπογράμμισε τον οικονομικό αντίκτυπο στις λαϊκές τάξεις της αυξημένης εβραϊκής μετανάστευσης στην Παλαιστίνη τη δεκαετία του 1930, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ∙ την απόλυση των Αράβων εργατών από τα εργοστάσια και τα εργοτάξια, σύμφωνα με την πολιτική του Μπεν Γκουριόν «Εργασία Μόνο για Εβραίους»∙ την εκδίωξη 20.000 αγροτικών οικογενειών από τα χωράφια και τα περιβόλια τους, τα οποία πωλήθηκαν σε σιωνιστές εποίκους από απόντες γαιοκτήμονες∙ την αύξηση της φτώχειας. Αυτές οι λαϊκές εξεγέρσεις ξεσπούν όταν οι άνθρωποι φτάνουν σε ένα σημείο όπου απλά δεν μπορούν να συνεχίσουν όπως πριν, και σε αυτή την περίπτωση ο κοινωνικός θυμός συνδυάζεται με ισχυρά εθνικά και θρησκευτικά συναισθήματα. Οι Παλαιστίνιοι ξεσηκώθηκαν ενάντια στην πλήρη ισχύ της Βρετανικής Αυτοκρατορίας – η οποία, για ενάμιση αιώνα, δεν είχε αναγκαστεί να παραχωρήσει ανεξαρτησία σε καμία αποικιακή εξαρτημένη χώρα, με μοναδική εξαίρεση την Ιρλανδία το 1921. Η αραβική εξέγερση καταπνίγηκε από την ισχυρότερη ακόμη αυτοκρατορία του κόσμου, αλλά οι Παλαιστίνιοι πολέμησαν για πάνω από τρία χρόνια, με το ένα έκτο ίσως του ενήλικου ανδρικού πληθυσμού να σκοτώνεται, να τραυματίζεται, να βρίσκεται στη φυλακή ή στην εξορία. Στα χρονικά της περιόδου του Μεσοπολέμου, αυτή ήταν μια πρωτοφανής προσπάθεια ανατροπής της αποικιοκρατίας. Καταπνίγηκε μόνο με την ανάπτυξη 100.000 στρατευμάτων και τη RAF. Πρόκειται για μια ξεχασμένη σελίδα της παλαιστινιακής ιστορίας.

Tariq Ali: Αυτή η ήττα δεν οδήγησε επίσης σε αποθάρρυνση των παλαιστινιακών μαζών, έτσι ώστε όταν άρχισε η πραγματική Νάκμπα το 1947, αυτές δεν είχαν ακόμη συνέλθει από την τρομοκρατία του 1936-39;

Rashid Khalidi: Η ήττα της Αραβικής Εξέγερσης δημιούργησε μια βαριά κληρονομιά που επηρέασε τον παλαιστινιακό λαό για δεκαετίες. Όπως έγραψε ο Καναφάνι, η Νάκμπα, «το δεύτερο κεφάλαιο της παλαιστινιακής ήττας» –από τα τέλη του 1947 έως τα μέσα του 1948– ήταν εκπληκτικά σύντομη, επειδή ήταν μόνο η ολοκλήρωση αυτού του μακρού και αιματηρού κεφαλαίου που είχε διαρκέσει από τον Απρίλιο του 1936 έως τον Σεπτέμβριο του 1939.^[2] Αυτό που έκαναν οι Βρετανοί αντιγράφηκε αργότερα σχεδόν σε κάθε λεπτομέρεια από τους Σιωνιστές ηγέτες από τον Μπεν Γκουριόν και μετά. Γι’ αυτόν και μόνο τον λόγο, αξίζει να υπενθυμίσουμε το κόστος για την παλαιστινιακή κοινωνία. Τουλάχιστον 2.000 σπίτια ανατινάχθηκαν, καλλιέργειες καταστράφηκαν, πάνω από εκατό αντάρτες εκτελέστηκαν για κατοχή πυροβόλων όπλων. Όλα αυτά συνοδεύτηκαν από απαγόρευση κυκλοφορίας, κράτηση χωρίς δίκη, εσωτερική εξορία, βασανιστήρια, πρακτικές όπως το δέσιμο χωρικών στο μπροστινό μέρος ατμομηχανών, ως ασπίδα κατά των επιθέσεων των μαχητών της ελευθερίας. Σε έναν αραβικό πληθυσμό περίπου ενός εκατομμυρίου, 5.000 σκοτώθηκαν, 10.000 και πλέον τραυματίστηκαν και πάνω από 5.000 πολιτικοί κρατούμενοι αφέθηκαν να σαπίζουν στις αποικιακές φυλακές.

Tariq Ali: Κατά τη διαδικασία της συντριβής της Αραβικής Εξέγερσης, οι Βρετανοί έδωσαν στις σιωνιστικές δυνάμεις που συνεργάζονταν μαζί τους πολύτιμη εκπαίδευση στην καταπολέμηση εξεγέρσεων.

Rashid Khalidi: Ναι. Οι Σιωνιστές διδάχθηκαν κάθε ύπουλη αποικιακή τεχνική από ειδικούς στην αντεπανάσταση, όπως ο Ορντ Γουίνγκεϊτ, και άλλους ειδικούς στα βασανιστήρια και τις δολοφονίες. Οι Βρετανοί εισήγαγαν βετεράνους από την Ινδία, όπως ο Τσαρλς Τέγκαρτ, ο διαβόητος αρχηγός της Αστυνομίας στην Καλκούτα, που έγινε στόχος έξι απόπειρων δολοφονίας από Ινδούς εθνικιστές. Τα ίδια φρούρια και στρατόπεδα φυλακών που έχτισε ο Τέγκαρτ χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα από το Ισραήλ. Έφεραν ανθρώπους από την Ιρλανδία και από άλλα μέρη της αυτοκρατορίας, όπως το Σουδάν, όπου ξεκίνησε ο Γουίνγκεϊτ και όπου ο ξάδελφος του πατέρα του, ο Ρέτζιναλντ Γουίνγκεϊτ, είχε διατελέσει γενικός κυβερνήτης και αξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών πριν από αυτόν.

Tariq Ali: Ορντ Γουίνγκεϊτ, ένα όνομα που έχει ξεχαστεί από καιρό. Αμφιβάλλω αν πολλοί αναγνώστες θα έχουν καν ακούσει γι’ αυτή την παρανοϊκή φιγούρα, για την οποία ο Μοντγκόμερι είπε ότι το καλύτερο πράγμα που έκανε ποτέ ήταν να βρεθεί στο αεροπορικό δυστύχημα που τον σκότωσε στη Βιρμανία το 1944. Ποιος ήταν αυτός και τι ιδιαίτερες σχέσεις είχε με τις σιωνιστικές δυνάμεις; Θυμάμαι αμυδρά μια τηλεοπτική σειρά του BBC γι’ αυτόν το 1976, όπου παρουσιαζόταν ως ήρωας.

Rashid Khalidi: Ήταν ένας ψυχρός αποικιοκράτης δολοφόνος, ο οποίος κατέληξε να γίνει ταγματάρχης και τον μισούσαν πολλοί από τους δικούς του, όπως υποδηλώνει η παρατήρηση του Μοντγκόμερι∙ ο Μοντγκόμερι περιέγραψε επίσης τον Γουίνγκεϊτ ως «ψυχικά ανισόρροπο». Ο Τσώρτσιλ, που δεν ήταν απρόθυμος όταν επρόκειτο να προκαλέσει πόνο στους υποτελείς πληθυσμούς, αποκάλεσε τον Γουίνγκεϊτ «πολύ τρελό για να διοικήσει». Γεννήθηκε στη Βρετανική Ινδία σε μια ευσεβή οικογένεια της Αδελφότητας του Πλύμουθ. Χριστιανός φονταμενταλιστής και κατά γράμμα αναγνώστης της Βίβλου, προωθούσε την εκδοχή της Παλαιάς Διαθήκης για την εβραϊκή λύτρωση. Έφτασε στην Παλαιστίνη ως λοχαγός της στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών, ακριβώς όταν ξεκινούσε η εξέγερση του 1936. Γνώριζε αραβικά, έμαθε εβραϊκά και έγινε βασικό στέλεχος στην εκπαίδευση των μαχητών της Χαγκανά ως «Ειδικές Νυχτερινές Ομάδες» –με άλλα λόγια, ομάδες θανάτου– για να εντοπίζουν και να σκοτώνουν Παλαιστίνιους χωρικούς στα βουνά, όπως κάνουν σήμερα ο ισραηλινός στρατός και οι έποικοι. Η φήμη του ήταν τέτοια που με το ξέσπασμα του ευρωπαϊκού πολέμου το 1939, οι Άραβες προύχοντες απαίτησαν να απελαθεί ο Γουίνγκεϊτ από την περιοχή. Και αυτό έγινε. Το διαβατήριό του σφραγίστηκε, απαγορεύοντας την επιστροφή του. Η δουλειά του είχε τελειώσει. Είχε εκπαιδεύσει πολλούς από τους άνδρες που έγιναν διοικητές της Παλμάχ και αργότερα του ισραηλινού στρατού, όπως ο Μοσέ Νταγιάν και ο Γιγκάλ Αλλόν. Αρκετές τοποθεσίες στο Ισραήλ φέρουν το όνομά του και δικαίως θεωρείται ο ιδρυτής του ισραηλινού στρατιωτικού δόγματος.

Tariq Ali: Τους δίδαξε καλά.

Rashid Khalidi: Ναι. Αυτό που κάποτε ήταν μια βρετανική αποικιακή εξειδίκευση έγινε μια ισραηλινή αποικιακή εξειδίκευση. Ό,τι έκαναν οι Ισραηλινοί το έμαθαν από τους Βρετανούς – συμπεριλαμβανομένων των νόμων, των κανονισμών έκτακτης ανάγκης για την άμυνα του 1945, για παράδειγμα, που οι Βρετανοί χρησιμοποίησαν εναντίον της Ιργκούν. Οι ίδιοι νόμοι εξακολουθούν να ισχύουν και τώρα χρησιμοποιούνται εναντίον των Παλαιστινίων. Όλα αυτά προέρχονται από το βρετανικό αποικιοκρατικό εγχειρίδιο.

Tariq Ali: Μια νίκη –ή ακόμη και μια ισοπαλία– για την Αραβική Εξέγερση θα έθετε τα θεμέλια μιας παλαιστινιακής εθνικής ταυτότητας και θα ενίσχυε τις δυνάμεις τους για τις μάχες που βρίσκονταν μπροστά τους. Όπως και ο Καναφάνι, έχετε υποστηρίξει ότι οι αμφιταλαντεύσεις της παραδοσιακής παλαιστινιακής ηγεσίας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ήττα, υποκλινόμενοι όπως έκαναν –στη Διάσκεψη του Σεντ Τζέιμς, για παράδειγμα– στους συνεργάτες Άραβες βασιλιάδες, οι οποίοι είχαν τοποθετηθεί στο θρόνο τους από τους Βρετανούς;

Rashid Khalidi: Τότε, όπως και τώρα, η παλαιστινιακή ηγεσία ήταν διχασμένη. Είχαν εγκλωβιστεί από την αδυναμία τους να συμφωνήσουν σε μια κατάλληλη στρατηγική – να κινητοποιήσουν τον πληθυσμό και να δημιουργήσουν ένα αντιπροσωπευτικό εθνικό φόρουμ, μια λαϊκή συνέλευση όπου θα μπορούσαν να συζητηθούν αυτά τα θέματα. Οι Βρετανοί, σε αντίθεση με την Ινδία, το Ιράκ και μέρη της Αφρικής, αρνήθηκαν στους Παλαιστίνιους οποιαδήποτε πολιτική πρόσβαση στο αποικιακό κράτος. Έτσι, το επιχείρημα για μια λαϊκή συνέλευση που θα έσπαγε αποφασιστικά με τις δομές του αποικιακού ελέγχου ήταν πολύ σημαντικό.

Tariq Ali: Το άλλο υπόβαθρο της εξέγερσης ήταν η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη.

Rashid Khalidi: Από τη στιγμή που οι Ναζί ανέβηκαν στην εξουσία, η όλη κατάσταση άλλαξε για τους Εβραίους στη σχέση τους με τον κόσμο και τον Σιωνισμό. Αυτό είναι απολύτως κατανοητό. Προκάλεσε αλλαγές και στην Παλαιστίνη: μεταξύ 1932 και 1939, το ποσοστό των Εβραίων στον πληθυσμό αυξήθηκε από 16 ή 17% σε 31%. Οι Σιωνιστές είχαν ξαφνικά μια βιώσιμη δημογραφική βάση για την κατάληψη της Παλαιστίνης, την οποία δεν είχαν το 1932.

Tariq Ali: Οι Παλαιστίνιοι έγιναν έμμεσα θύματα της ευρωπαϊκής ιουδεοκτονίας.

Rashid Khalidi: Βεβαίως. Οι Παλαιστίνιοι πληρώνουν για ολόκληρη την ιστορία του ευρωπαϊκού μίσους κατά των Εβραίων, που ξεκινά από τον Μεσαίωνα. Ο Εδουάρδος Α΄ έδιωξε τους Εβραίους από την Αγγλία το 1290, οι γαλλικές απελάσεις τον επόμενο αιώνα, τα ισπανικά και πορτογαλικά διατάγματα τη δεκαετία του 1490, τα ρωσικά πογκρόμ από τη δεκαετία του 1880 και, τέλος, η ναζιστική γενοκτονία. Ιστορικά, ένα κατεξοχήν ευρωπαϊκό χριστιανικό φαινόμενο.

Tariq Ali: Τι θα γινόταν αν δεν υπήρχε Ιουδεοκτονία στην Ευρώπη και οι Γερμανοί φασίστες ήταν απλώς φασίστες χωρίς την εμμονή να εξοντώσουν τους Εβραίους;

Rashid Khalidi: Τι θα μπορούσε να είχε γίνει. Όμως ας δούμε την κατάσταση το 1939. Υπήρχε ήδη ένα σιωνιστικό σχέδιο, με ισχυρή βρετανική αυτοκρατορική υποστήριξη, για λόγους που δεν είχαν καμία σχέση με τους Εβραίους ή το σιωνισμό. Είχε να κάνει με στρατηγικά συμφέροντα. Η Διακήρυξη Μπάλφουρ έγινε από τον άνθρωπο που ήταν υπεύθυνος για την προώθηση του πιο αντισημιτικού νομοσχεδίου στη βρετανική κοινοβουλευτική ιστορία, του νόμου περί αλλοδαπών του 1905. Η βρετανική άρχουσα τάξη δεν νοιαζόταν για τους Εβραίους καθαυτούς. Μπορεί να τους ενδιέφερε η ανάγνωση της Βίβλου, αλλά αυτό που τους ενδιέφερε περισσότερο ήταν η στρατηγική σημασία της Παλαιστίνης και της Μέσης Ανατολής ως πύλης προς την Ινδία, πολύ πριν από το 1917. Αυτό ήταν που τους απασχολούσε, από την αρχή μέχρι το τέλος. Όταν αναγκάστηκαν να φύγουν το 1948, μπορούσαν να το κάνουν επειδή είχαν ήδη εγκαταλείψει την Ινδία το 1947 και δεν χρειάζονταν την Παλαιστίνη στον ίδιο βαθμό. Αν ο Χίτλερ είχε δολοφονηθεί, θα εξακολουθούσε να υπάρχει ένα σιωνιστικό σχέδιο, με τη βρετανική αυτοκρατορική υποστήριξη. Ο Σιωνισμός θα εξακολουθούσε να προσπαθεί να καταλάβει το σύνολο της χώρας, που ήταν πάντα ο στόχος του, και θα εξακολουθούσε να προσπαθεί να δημιουργήσει μια εβραϊκή πλειοψηφία μέσω της εθνοκάθαρσης και της μετανάστευσης. Δεν θα μπορούσα να κάνω άλλες εικασίες πέρα από αυτό.

Tariq Ali: Αλλά δεν υπήρχαν και αντισιωνιστικά ρεύματα μέσα στις εβραϊκές κοινότητες;

Rashid Khalidi: Βεβαίως, υπήρχαν Εβραίοι κομμουνιστές, Εβραίοι υποστηρικτές της αφομοίωσης. Η συντριπτική πλειοψηφία του διωκόμενου εβραϊκού πληθυσμού της Ανατολικής Ευρώπης επέλεξε τη μετανάστευση στις αποικίες των λευκών εποίκων: Κάποιοι πήγαν επίσης στην Αργεντινή και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Αυτοί ήταν η πλειοψηφία και εκεί πήγε το μεγαλύτερο μέρος του εβραϊκού πληθυσμού του κόσμου, εκτός από εκείνους που έμειναν στην Ευρώπη. Ο αντισιωνισμός ήταν ένα εβραϊκό εγχείρημα, μέχρι τον Χίτλερ. Πριν από αυτό, οι Σιωνιστές ήταν μειοψηφία και το πρόγραμμά τους αμφισβητούνταν έντονα στις εβραϊκές κοινότητες. Αλλά το Ολοκαύτωμα δημιούργησε ένα είδος εξηγήσιμης ομοιομορφίας στην υποστήριξη του Σιωνισμού.

Tariq Ali: Οι ήττες έχουν συνήθως ως αποτέλεσμα να σταματήσουν τα πάντα για ένα διάστημα∙ στη συνέχεια η αντίσταση αυξάνεται και πάλι, με διαφορετικές μορφές. Αλλά στην περίπτωση του 1936-39, την ήττα ακολούθησε αμέσως το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου – ο οποίος ξεκίνησε από την Κίνα, αν και πολλοί τον αποκαλούν ευρωπαϊκό πόλεμο. Ποια ήταν η στάση της παλαιστινιακής ηγεσίας εκείνη την περίοδο; Στην Ινδονησία, τη Μαλαισία, την Ινδία και σε μέρη της Μέσης Ανατολής, ορισμένα τμήματα του εθνικιστικού κινήματος είπαν: ο εχθρός του εχθρού μας είναι φίλος μας, έστω και προσωρινά. Εφόσον ο εχθρός μας είναι η Βρετανική Αυτοκρατορία, αυτό σημαίνει τους Γερμανούς ή τους Ιάπωνες. Στο βιβλίο του για την Αίγυπτο, ο Ανουάρ Άμπντελ Μάλεκ αφηγείται πώς, καθώς φαινόταν ότι ο Ρόμμελ θα μπορούσε να καταλάβει την Αίγυπτο, τεράστια πλήθη συγκεντρώθηκαν στην Αλεξάνδρεια φωνάζοντας: «Εμπρός, Ρόμμελ, εμπρός!». Ήθελαν οποιονδήποτε εκτός από τη Βρετανία. Ποια ήταν η αντίδραση στην Παλαιστίνη;

Rashid Khalidi: Η αντίδραση στην Παλαιστίνη ήταν βαθιά διχασμένη. Μια μειοψηφική παράταξη της ηγεσίας συντάχθηκε με τους Γερμανούς, ακολουθώντας τον Μεγάλο Μουφτή. Αυτός είχε μια εξαιρετική πολεμική καριέρα: οι Γάλλοι τον έδιωξαν από τη Βηρυτό, οι Βρετανοί τον έδιωξαν από το Ιράκ, όταν το ανακατέλαβαν το 1941, και στη συνέχεια τον έδιωξαν από το Ιράν. Προσπάθησε να πάει στην Τουρκία, αλλά οι Τούρκοι δεν τον άφησαν να μείνει, οπότε κατέληξε στη Ρώμη και στη συνέχεια στο Βερολίνο. Αλλά οι περισσότεροι Παλαιστίνιοι δεν υιοθέτησαν αυτή τη γραμμή. Πολλοί εντάχθηκαν στον βρετανικό στρατό και πολέμησαν με τις συμμαχικές δυνάμεις. Φυσικά, πολλοί ηγέτες είχαν σκοτωθεί από τους Βρετανούς, είτε στο πεδίο της μάχης είτε εκτελέστηκαν. Άλλοι εξορίστηκαν. Οι Βρετανοί αρέσκονταν να εξορίζουν τους εθνικιστές αντιπάλους τους σε νησιωτικές κτήσεις: Μάλτα, Σεϋχέλλες, Σρι Λάνκα, Ανταμάν. Ο θείος μου στάλθηκε στις Σεϋχέλλες για μερικά χρόνια, μαζί με άλλους Παλαιστίνιους ηγέτες, και στη συνέχεια εξορίστηκε στη Βηρυτό για πολλά ακόμη χρόνια. Και έτσι η ηγεσία ως επί το πλείστον κατάλαβε ότι η Βρετανία δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι φίλη τους. Μπορείτε να διαβάσετε τα απομνημονεύματα του θείου μου – έγινε σφοδρά, με κακία αντιβρετανός. Ήταν πάντα εθνικιστής και αντιβρετανός, αλλά ο βαθμός στον οποίο η εξέγερση άλλαξε τις απόψεις των Παλαιστινίων είναι αξιοσημείωτος. Προηγουμένως, η ηγεσία προσπαθούσε πάντα να συμφιλιωθεί με τους Βρετανούς, όπως έκαναν πολλές διορισμένες αποικιοκρατικές ελίτ. Αυτό άλλαξε με τη συντριβή της εξέγερσης.

Τελικά, η ήττα της εξέγερσης και στη συνέχεια ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε τους Παλαιστίνιους απροετοίμαστους γι’ αυτό που ήρθε μετά, όταν οι δύο νέες υπερδυνάμεις –οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση– υποστήριξαν τον σιωνισμό, ενώ στην περιοχή οι Βρετανοί συνεργάστηκαν με τους Σιωνιστές και τους Ιορδανούς για να αποτρέψουν την ίδρυση ενός παλαιστινιακού κράτους. Οι Παλαιστίνιοι δεν ήταν επαρκώς οργανωμένοι για να αντιμετωπίσουν την επίθεση του σιωνιστικού στρατού, η οποία άρχισε τον Νοέμβριο του 1947, μήνες πριν από τη λήξη της Εντολής, στις 15 Μαΐου 1948, όταν υποτίθεται ότι θα ετίθετο σε ισχύ η Διχοτόμηση του ΟΗΕ και οι αραβικοί στρατοί μπήκαν στη μάχη. Μέχρι τότε, οι σιωνιστικές δυνάμεις είχαν καταλάβει τη Γιάφα, τη Χάιφα, την Τιβεριάδα, τη Σάφαντ και δεκάδες χωριά, εκδιώκοντας περίπου 350.000 Παλαιστίνιους, και είχαν ήδη καταλάβει μεγάλο μέρος αυτού που θα αποτελούσε το αραβικό κράτος σύμφωνα με το σχέδιο Διχοτόμησης του ΟΗΕ. Έτσι, οι Παλαιστίνιοι είχαν ήδη ηττηθεί πριν ανακηρυχθεί το κράτος του Ισραήλ και αρχίσει ο λεγόμενος Αραβοϊσραηλινός πόλεμος.

Tariq Ali: Θα έρθουμε στο ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών σε όλα αυτά. Αλλά πώς εξηγείτε την υποστήριξη της Σοβιετικής Ένωσης προς τους Σιωνιστές, που τους προμήθευε με τσέχικα όπλα για να συνεχίσουν να πολεμούν;

Rashid Khalidi: Ο Στάλιν άλλαξε στάση γρήγορα, όπως ξέρετε. Η Σοβιετική Ένωση, που ήταν μια σταθερή αντιεθνικιστική και αντισιωνιστική δύναμη, έγινε ξαφνικά υπέρμαχος ενός εβραϊκού κράτους. Αυτό αποτέλεσε τεράστιο σοκ για τα κομμουνιστικά κόμματα του αραβικού κόσμου. Υπήρχαν διάφορα κίνητρα, νομίζω. Σίγουρα ήταν μια προσπάθεια να υπερκεράσει τις Ηνωμένες Πολιτείες και υπήρχε η αίσθηση ότι αυτή θα μπορούσε να είναι μια σοσιαλιστική χώρα που θα ευθυγραμμιζόταν με τη Σοβιετική Ένωση. Ο Στάλιν ήθελε επίσης να υπονομεύσει τους Βρετανούς στη Μέση Ανατολή. Θυμηθείτε ότι είχε περάσει τα νιάτα του πολεμώντας στο νότο της μετέπειτα Σοβιετικής Ένωσης κατά τη διάρκεια του ρωσικού εμφυλίου πολέμου, όταν οι Βρετανοί ήταν οι κύριοι υποστηρικτές των Λευκών – χρηματοδοτώντας, εξοπλίζοντας και εκπαιδεύοντάς τους. Τους υποστήριξαν με στρατεύματα και στόλους από τη Βαλτική μέχρι την Κασπία και τη Μαύρη Θάλασσα. Από πολύ νωρίς, ο Στάλιν ανέπτυξε μεγάλη εχθρότητα προς τη Βρετανία και μια εμμονή σχετικά με την απειλή που αποτελούσε η βρετανική δύναμη στα νότια της ΕΣΣΔ. Και το έβλεπε πλέον ως μια στιγμή κατά την οποία η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να υπονομεύσει τα αραβικά καθεστώτα-μαριονέτες της Βρετανίας στην περιοχή.

Tariq Ali: Ήταν μια καταστροφική πολιτική παρέμβαση. Αλλά δεν κράτησε πολύ.

Rashid Khalidi: Δύο χρόνια. Αλλά ναι, απολύτως. Αν κοιτάξετε την ψηφοφορία στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, χωρίς τη Σοβιετική Ένωση και τις προσαρτήσεις της τη Λευκορωσία και την Ουκρανία, καθώς και τις χώρες που επηρέαζαν, οι Αμερικανοί θα δυσκολεύονταν να περάσουν το ψήφισμα για τη Διχοτόμηση. Μπορεί να το είχαν καταφέρει, αλλά θα μπορούσε να είχε οδηγήσει σε διαφορετικό αποτέλεσμα. Και η τσεχική συμφωνία για τα όπλα ήταν καθοριστική για τις νίκες του Ισραήλ εναντίον των αραβικών στρατών στο πεδίο της μάχης.

Tariq Ali: Αυτό μας φέρνει στις αραβικές ελίτ –τις μοναρχίες και τα σεϊχάτα που εγκατέστησε η Βρετανία μετά την κατάρρευση των Οθωμανών– τη συνεργασία τους με τους Βρετανούς και την αποτυχία τους να βοηθήσουν στην ήττα αυτής της οντότητας που είχε δημιουργήσει η Βρετανική Αυτοκρατορία.

Οι μοναρχίες της Αιγύπτου, της Ιορδανίας και του Ιράκ διαδραμάτισαν τον σημαντικότερο ρόλο εδώ. Υπέστησαν ανταγωνιστικές πιέσεις, από πάνω και από κάτω. Από τη μία πλευρά, οι Βρετανοί δεν επιθυμούσαν καθόλου να δουν ένα παλαιστινιακό κράτος. Εξακολουθούσαν να έχουν τεράστια εχθρότητα προς τους Παλαιστίνιους, ακόμη και όταν είχαν γίνει επίσης εχθρικοί προς τους Σιωνιστές λόγω της αιματηρής εκστρατείας που διεξήγαγαν εναντίον τους η Ιργκούν, η συμμορία Στερν και η Χαγκανά στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Βρετανία απείχε από την ψηφοφορία για το ψήφισμα της Διχοτόμησης. Ένα εβραϊκό κράτος θα ιδρυόταν, δεν υπήρχε τίποτα που θα μπορούσε να το εμποδίσει. Αλλά ήλπιζε μέσω των πελατειακών καθεστώτων της να εξισορροπήσει την ισχύ της και να διατηρήσει την επιρροή της σε ένα μέρος της Παλαιστίνης, χάρη στον εμίρη Αμπντάλλα της Υπεριορδανίας, του οποίου ο στρατός διοικούνταν από Βρετανούς αξιωματικούς.

Από την άλλη πλευρά, υπήρχε η πίεση της κοινής γνώμης. Ο αραβικός κόσμος ανησυχούσε εδώ και καιρό για τον σιωνισμό. Όταν έκανα έρευνα για το θέμα αυτό, βρήκα εκατοντάδες παλαιότερα άρθρα εφημερίδων για την Παλαιστίνη από την Ισταμπούλ, τη Δαμασκό, το Κάιρο και τη Βηρυτό. Υπήρχαν εθελοντές από τη Συρία και την Αίγυπτο που πολεμούσαν στην Παλαιστίνη κατά τη διάρκεια της αραβικής εξέγερσης. Έτσι, αυτά τα γειτονικά καθεστώτα δέχθηκαν λαϊκή πίεση να κάνουν κάτι για την καταστροφή που εκτυλισσόταν στην Παλαιστίνη το 1947-48, καθώς οι Σιωνιστές κέρδιζαν γρήγορα το πάνω χέρι και εξαθλιωμένοι πρόσφυγες άρχισαν να καταφθάνουν στις αραβικές πρωτεύουσες. Οι Βρετανοί ήθελαν φυσικά να μπουν οι Ιορδανοί – για να προσαρτήσουν τη Δυτική Όχθη και την Ανατολική Ιερουσαλήμ στους εαυτούς τους. Η Αίγυπτος και οι άλλες αραβικές χώρες αναγκάστηκαν να παρέμβουν από τους πληθυσμούς τους. Αλλά το έκαναν με μισή καρδιά, και μόνο όταν οι Βρετανοί είχαν αποχωρήσει.

Αυτό είχε εξαιρετικά ριζοσπαστική επίδραση στους εμπλεκόμενους Άραβες κατώτερους αξιωματικούς, συμπεριλαμβανομένου του Άμπντελ Νάσερ. Ο ίδιος έγραψε στα απομνημονεύματά του: Δεν μας δόθηκαν τα μέσα για να πολεμήσουμε, και καθώς πολεμούσαμε τους Ισραηλινούς, σκεφτόμασταν τη διεφθαρμένη μοναρχία που ελέγχεται από τους Βρετανούς στην πατρίδα. Μαζί με δύο στενούς συναδέλφους του στην εθνικιστική ομάδα των Ελεύθερων Αξιωματικών, τον Άμπντελ Χάκιμ Άμερ και τον Ζακάρια Μοχιεντίν, ο Νάσερ τοποθετήθηκε στη Γάζα και τη Ράφα και παρατήρησε από πρώτο χέρι την οργή των στρατιωτών της βάσης εναντίον της Ανώτατης Διοίκησης στο Κάιρο. Παραθέτει τα λόγια ενός στρατιώτη που επαναλάμβανε συνεχώς με κάθε νέα άσκοπη διαταγή: «Ντροπή, ντροπή μας», με τον παρατεταμένο σαρκαστικό τόνο της αιγυπτιακής υπαίθρου^[3]. Ο πόλεμος ενίσχυσε τη δημοτικότητα των Ελεύθερων Αξιωματικών και τελικά οδήγησε στην ανατροπή της μοναρχίας το 1952. Αυτό ίσχυε και για τους Ιρακινούς και τους Σύριους. Σχεδόν αμέσως μόλις τελείωσε ο πόλεμος υπήρξε μια σειρά από πραξικοπήματα στη Συρία, ακολουθούμενα από την επανάσταση του 1952 στην Αίγυπτο και στη συνέχεια στο Ιράκ το 1958. Οι αξιωματικοί του στρατού που συμμετείχαν είχαν όλοι πολεμήσει στην Παλαιστίνη.

Tariq Ali: Έτσι, η Παλαιστίνη διχοτομήθηκε, αλλά όχι σύμφωνα με το σχέδιο που συμφωνήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη.

Rashid Khalidi: Ο Μπεν Γκουριόν και η σιωνιστική ηγεσία ήθελαν να την πάρουν όλη, απλώς δεν είχαν τα μέσα εκείνη την εποχή. Έτσι συμβιβάστηκαν με το 78%.

Tariq Ali: Και από τότε υπάρχει ένας ημι-διαρκής πόλεμος. Το πρώτο κύμα προσφύγων έφτασε στη Γάζα μετά τη Νάκμπα το 1948, μεταξύ των οποίων και πολλοί φίλοι μας. Δεν είχαν ζήσει ποτέ πριν στη Γάζα.

Rashid Khalidi: Το 80% του πληθυσμού της σημερινής Λωρίδας της Γάζας κατάγεται από πρόσφυγες, οι περισσότεροι από τους οποίους έφτασαν το 1948. Υπάρχουν πληθυσμοί από τη Νεγκέβ και άλλες περιοχές που εκδιώχθηκαν και αργότερα. Αλλά το 80% του πληθυσμού της Γάζας αρχικά προήλθε από αλλού.

Tariq Ali: Όπως πολλοί από τη γενιά μου, έμαθα για πρώτη φορά για το μέγεθος της παλαιστινιακής Νάκμπα –της καταστροφής– το 1967, μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών. Με έστειλε να επισκεφθώ τους πρόσφυγες το Ίδρυμα Ειρήνης Μπέρτραντ Ράσελ, το οποίο ήθελε να συντάξουμε μια ερευνητική έκθεση – όπως είχαμε κάνει και για το Βιετνάμ για το Διεθνές Δικαστήριο Εγκλημάτων Πολέμου που είχαν συγκαλέσει ο Ράσελ και ο Σαρτρ. Σε εκείνο το ταξίδι συνάντησα τον ξάδελφό σας, Ουαλίντ Χαλίντι, στο σπίτι του στη Βηρυτό, κάτι που δεν θα ξεχάσω ποτέ. Με έβαλε κάτω και μου είπε: «Ξέρεις τι συνέβη;» Μου είπε για τη σφαγή του Ντέιρ Γιασσίν τον Απρίλιο του 1948. Σοκαρίστηκα. Δεν μπορούσα να πιστέψω ότι δεν το ήξερα.

Rashid Khalidi: Θυμάστε πότε έγινε αυτό;

Tariq Ali: Νομίζω ότι πρέπει να ήταν τον Ιούλιο, ένα μήνα μετά τον πόλεμο του 1967. Συναντήσαμε πρόσφυγες σε καταυλισμούς στην Ιορδανία, έξω από τη Δαμασκό, στην Αίγυπτο, καθώς και πολιτικούς και διανοούμενους. Κατά ειρωνεία της τύχης, ο μεταφραστής μας ήταν ένας μουσουλμάνος Άγγλος, ο Φάρις Γκλαμπ, του οποίου ο πατέρας, ο στρατηγός σερ Τζον Γκλαμπ, ήταν αρχιστράτηγος του στρατού της Υπεριορδανίας. Ο Φάρις ήταν ακλόνητος υποστηρικτής του παλαιστινιακού αγώνα. Ο Ουαλίντ ήταν πολύ ενθουσιασμένος με αυτό το γεγονός. Ήταν αυτός που μου έδωσε για πρώτη φορά ένα πραγματικό μάθημα για την παλαιστινιακή ιστορία.

Rashid Khalidi: Είναι πολύ καλός σε αυτό. Πρόκειται να φτάσει τα 99α γενέθλιά του, ίνσαλλα, τον Ιούλιο.

Tariq Ali: Δεν θα ξεχάσω ποτέ εκείνο το απόγευμα στη Βηρυτό. Και αν άνθρωποι σαν κι εμένα, που μεγάλωσα σε μια αριστερή, φιλοαραβική, φιλονασερική οικογένεια, δεν γνώριζαν για τη Νάκμπα εκείνη την εποχή, τότε μεγάλος αριθμός ανθρώπων δεν θα μπορούσε να έχει ιδέα.

Rashid Khalidi: Απολύτως. Με εντυπωσιάζει συνεχώς το πόσο κακή δουλειά έκαναν οι Παλαιστίνιοι στη δημοσιοποίηση του σκοπού τους, ξεκινώντας από το 1917 και συνεχίζοντας πολύ μετά το 1967. Μόνο με τη σημερινή γενιά υπήρξε κάποια σημαντική πρόοδος. Και αυτό δεν προήλθε από την πολιτική ηγεσία, αλλά από την κοινωνία των πολιτών – οργανώσεις όπως η PACBI, η ομάδα που ζητάει μποϊκοτάζ, απόσυρση επενδύσεων και κυρώσεις, ή το Ινστιτούτο Παλαιστινιακών Μελετών που ίδρυσε ο Ουαλίντ, το οποίο δραστηριοποιείται εδώ και δεκαετίες. Επιτέλους, αρχίζουμε να βλέπουμε τα αποτελέσματα. Αλλά αυτό συμβαίνει παρά την απουσία οποιασδήποτε αρμόδιας επίσημης προσπάθειας. Η PLO έκανε μια αρχή στην ενημερωτική και διπλωματική εργασία τη δεκαετία του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του ’80, αν και ήταν ακόμα ανεπαρκής. Εκτός από αυτά, το αποτέλεσμα ήταν θλιβερό.

Tariq Ali: Πώς εξηγείτε την παρατεταμένη αδυναμία της σύγχρονης παλαιστινιακής ηγεσίας; Ξέρω ότι οι καλύτεροι άνθρωποι σκοτώθηκαν.

Rashid Khalidi: Αυτό είναι το πρώτο σημαντικό σημείο. Η δολοφονία των Παλαιστινίων ηγετών έγινε ισραηλινή ειδικότητα. Ένας ισραηλινός συγγραφέας, ο Ρόνεν Μπέργκμαν, έχει ένα ανατριχιαστικό βιβλίο σχετικά με αυτό, το Σήκω και σκότωσε πρώτος. [Rise and Kill First]. Ο τίτλος τα λέει όλα. Ήταν πολύ προσεκτικοί στην επιλογή αυτών που ήθελαν να εξοντώσουν. Πρέπει να πούμε ότι μαζί με μερικά αραβικά καθεστώτα: οι Ισραηλινοί έχουν βοηθηθεί στις προσπάθειές τους από τους δολοφόνους της Λιβύης, του Ιράκ και της Συρίας. Και οι Ισραηλινοί γνώριζαν τους στόχους τους. Όταν πήγαν να δολοφονήσουν τον Αμπού Τζιχάντ στην Τύνιδα, πέρασαν κατευθείαν από το σπίτι του Μαχμούντ Αμπάς. Δεν τον θεώρησαν κίνδυνο –το αντίθετο μάλιστα– οπότε τον κράτησαν ζωντανό και τον χρησιμοποιούν έκτοτε. Αυτό ήταν επίσης μια βρετανική ειδικότητα.

Αλλά τα προβλήματα της παλαιστινιακής ηγεσίας είναι βαθύτερα. Στη δεκαετία του 1930, ήταν εν μέρει προϊόν της ταξικής δομής της Παλαιστίνης – μια ελίτ γαιοκτημόνων που δεν είχε επαφή με το έδαφος, με κοντόφθαλμες ή αφελείς απόψεις για το πώς να αντιμετωπίσει τους Βρετανούς. Από τη δεκαετία του 1960, η έλλειψη μιας παγκόσμιας προοπτικής εκ μέρους των διαδοχικών γενεών των Παλαιστινίων ηγετών αποτελεί μείζον πρόβλημα. Αν κοιτάξετε άλλα αντιαποικιακά κινήματα –τους Ιρλανδούς, τους Αλγερινούς, τους Βιετναμέζους ή τους Ινδούς–, ηγούνταν άνθρωποι με λεπτή αντίληψη της παγκόσμιας ισορροπίας δυνάμεων, του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν οι αυτοκρατορικές δυνάμεις και του τρόπου με τον οποίο μπορούν να προσεγγίσουν την κοινή γνώμη στη μητρόπολη. Ο Νεχρού, ο Μάικλ Κόλινς, ο ντε Βαλέρα το κατανοούσαν αυτό. Η ηγεσία της Αλγερίας κατανοούσε τη Γαλλία. Αυτό που αποκαλούσαν έβδομη βιλαγιά ή επαρχία του FLN βρισκόταν στη Γαλλία. Οι Ιρλανδοί κέρδισαν το 1921 επειδή κατανοούσαν τη βρετανική και αμερικανική πολιτική και είχαν εκτεταμένες πολιτικές και μυστικές επιχειρήσεις εκεί. Η παλαιστινιακή ηγεσία δεν είχε ποτέ τις ίδιες γνώσεις ή δεξιότητες. Μισώ να το λέω αυτό, ακούγεται σαν αυτοδυσφήμιση, αλλά είναι αλήθεια.

Tariq Ali: Πώς θα χαρακτηρίζατε την παλαιστινιακή ελίτ εκείνη την πρώιμη περίοδο; Στον Εκατονταετή πόλεμο στην Παλαιστίνη, δίνετε μια θαυμάσια αίσθηση αυτών των παλαιστινιακών φατριών, των Χαλίντι και των Χουσσεϊνί. Οι δικοί σας ήταν πιο διανοούμενοι, πιο ακαδημαϊκοί, οι Χουσσεϊνί είχαν την τάση να αναλαμβάνουν πρακτικούς ηγετικούς ρόλους. Ήταν αυτό το είδος ταξικής δομής ιδιαίτερο για την Παλαιστίνη ή υπήρχε σε κάποια μορφή και σε άλλα μέρη του αραβικού κόσμου;

Rashid Khalidi: Ο όρος που χρησιμοποίησε ο δάσκαλός μου, ο Αλμπέρτ Χουράνι, ήταν προύχοντες – η πολιτική των προυχόντων.^[4] Μίλησε για οικογένειες και όχι για φατρίες∙ δεν επρόκειτο για φυλετικούς πληθυσμούς. Η ίδια κοινωνική δομή επικρατούσε σε όλες τις αραβικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας∙ επρόκειτο για αστικές ελίτ, που ασχολούνταν με τη θρησκεία, το δίκαιο και τη διακυβέρνηση∙ επίσης, σε πολλές περιπτώσεις, ήταν γαιοκτήμονες και ασχολούνταν με το εμπόριο. Αυτό το στρώμα ήταν αρκετά αποκομμένο από τις λαϊκές τάξεις, περιφρονώντας τη χειρωνακτική εργασία και, σε πολλές περιπτώσεις, το ίδιο το εμπόριο. Ήταν συνυφασμένο με την οθωμανική πολιτική για αιώνες, και πριν από αυτήν, με την αυτοκρατορία των Μαμελούκων. Μέλη της οικογένειάς μου συμμετείχαν στο δικαστικό σώμα των Μαμελούκων τον 14ο και 15ο αιώνα. Αυτή η ελίτ ήταν κατάλληλη για εκείνη τη μορφή διοίκησης που είχατε υπό τους Μουγάλ, τους Σαφαβίδες και τους Οθωμανούς. Κάποιοι προσαρμόστηκαν στη σύγχρονη εποχή. Αντί για θρησκευτική εκπαίδευση, πήγαν στη Μάλτα ή την Ισταμπούλ ή σε αμερικανικά ιεραποστολικά ιδρύματα. Αντί να φορούν τουρμπάνι ή φέσι, φορούσαν καπέλο. Αλλά ήταν εξαιρετικά ακατάλληλοι για να αντιμετωπίσουν τους Βρετανούς.

Αυτή η κοινωνική δομή καταστράφηκε ολοσχερώς το 1948. Η υλική βάση της τάξης που κυριαρχούσε στην παλαιστινιακή κοινωνία για αιώνες εξαφανίστηκε. Οι γαιοκτήμονες έχασαν τα κτήματά τους, οι έμποροι έχασαν τις επιχειρήσεις τους κ.ο.κ. Και με μια περίεργη εξαίρεση, καμία από αυτές τις ελίτ δεν επανεμφανίστηκε μετά το 1948. Η παλαιστινιακή κοινωνία ουσιαστικά επαναστατικοποιήθηκε, με τον τρόπο που σε πολλές άλλες αραβικές κοινωνίες έγινε από την κοινωνική επανάσταση – στο Ιράκ, τη Συρία, την Αίγυπτο, όπου οι πανάρχαιες ελίτ και η τάξη των γαιοκτημόνων ανατράπηκαν τη δεκαετία του 1950. Δυναστείες όπως οι Αζμ στη Δαμασκό εξαφανίστηκαν από την πολιτική. Το ίδιο συνέβη και στην Παλαιστίνη λόγω της Νάκμπα. Κατά μία έννοια, άνοιξε την πόρτα σε όσους προέρχονται από τη μορφωμένη μεσαία τάξη. Η ηγεσία της PLO δεν αποτελούνταν από ανθρώπους που προέρχονταν από παλιές οικογένειες προυχόντων. Η μόνη εξαίρεση που μπορώ να σκεφτώ ήταν ο Φαϊζάλ Χουσσεϊνί· ήταν ο μόνος εξέχων Παλαιστίνιος ηγέτης μετά το 1948 που προερχόταν από την παλιά ελίτ και ήταν γιος ενός εξαιρετικού στρατιωτικού ηγέτη που σκοτώθηκε στη μάχη το 1948.

Tariq Ali: Τι συνέβη στη δική σας οικογένεια εκείνη την εποχή;

Rashid Khalidi: Η οικογένεια είχε διασκορπιστεί. Κάποιοι τραυματίστηκαν από την εμπειρία και άλλοι ενεργοποιήθηκαν. Οι παππούδες μου έχασαν το σπίτι της οικογένειας στο Ταλ αλ-Ρις, κοντά στη Γιάφα, και έγιναν πρόσφυγες. Οι θείοι, οι θείες και τα ξαδέλφια μου κατέληξαν μεταξύ Ιερουσαλήμ, Ναμπλούς, Βηρυτού, Αμμάν, Δαμασκού και Αλεξάνδρειας. Κατά συνέπεια, έχω ξαδέρφια σε όλο τον αραβικό κόσμο και άλλα στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Παρ’ όλα αυτά, τα μέλη της οικογένειάς μου ήταν μεταξύ των τυχερών και προνομιούχων, καθώς είχαν καλή εκπαίδευση χάρη στον παππού μου, και ορισμένοι από αυτούς έκαναν καριέρα ως καθηγητές, όπως τα ξαδέλφια μου Ουαλίντ, Ουσάμα και Ταρίφ, ή ως συγγραφείς και μεταφραστές, όπως η θεία μου Ανμπάρα, ή η ξαδέλφη μου Ράντα. Οι γονείς μου, οι οποίοι σχεδίαζαν να επιστρέψουν στην Παλαιστίνη αφού ο πατέρας μου τελειώσει το διδακτορικό του στο Κολούμπια, κατέληξαν να μείνουν στις ΗΠΑ, γι’ αυτό και γεννήθηκα εδώ στη Νέα Υόρκη, το 1948. Ο πατέρας μου εργάστηκε τότε για τα Ηνωμένα Έθνη.

Tariq Ali: Πού πήγατε σχολείο;

Rashid Khalidi: Πήγα στο Διεθνές Σχολείο των Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη και πήγα επίσης σχολείο στην Κορέα. Σπούδασα ιστορία στο Γέιλ και έκανα το διδακτορικό μου στην Οξφόρδη, με τον Χουράνι. Έτσι, σπούδασα σε τρία διαφορετικά μέρη.

Tariq Ali: Και η Παλαιστίνη ήταν απούσα σε όλα αυτά τα μέρη.

Rashid Khalidi: Ναι. Έχω ζήσει στην Παλαιστίνη μόνο για μικρά χρονικά διαστήματα, συνολικά δύο χρόνια. Έζησα στη Λιβύη για μερικά χρόνια όταν ήμουν πολύ νέος, και έζησα στο Λίβανο για πάνω από δεκαπέντε χρόνια, τη δεκαετία του 1970 και του ’80, διδάσκοντας στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού. Έχω ζήσει και σε άλλα μέρη, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της νεότητάς μου και περισσότερο από τη μισή ζωή μου το έχω περάσει στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Tariq Ali: Για να επιστρέψουμε στις ριζοσπαστικές αναταραχές της δεκαετίας του 1940: όπως λέγατε, η ταξική δομή άλλαξε σε όλο τον αραβικό κόσμο.

Rashid Khalidi: Με μια απόλυτη εξαίρεση: τις εναπομείνασες μοναρχίες. Η παλιά κοινωνική τάξη στο Μαρόκο δεν άλλαξε, ούτε στην Ιορδανία ή τη Σαουδική Αραβία. Τουλάχιστον, δεν άλλαξε με τον ίδιο τρόπο.

Tariq Ali: Οι Βρετανοί διατήρησαν τις μοναρχίες όπου μπορούσαν. Ο Τσώρτσιλ ιδιαίτερα τις λάτρευε και συζήτησε ακόμη και το ενδεχόμενο να δημιουργήσει μία για την ινδική επαρχία Παντζάμπ.

Rashid Khalidi: Οι Βρετανοί αποικιοκράτες λάτρευαν να αναπαράγουν τη δική τους αριστοκρατία και το δικό τους σύστημα. Έβρισκαν μια αριστοκρατική τάξη σε μέρη που δεν είχαν γνωρίσει ποτέ κάτι τέτοιο. Οι Γάλλοι προτιμούσαν αποικιακά ρεπουμπλικάνικα καθεστώτα.

Tariq Ali: Η άλλη συνέπεια αυτών των ριζοσπαστικοποιημένων αναταραχών της μεσαίας τάξης ήταν ότι η μικροαστική τάξη των πόλεων απέκτησε πρόσβαση στο στρατό, ιδίως στην Αίγυπτο, τη Συρία και το Ιράκ. Αυτή ήταν η βάση των επαναστατικών εθνικιστικών κινημάτων – στην Ινδία, το σώμα των ντόπιων αξιωματικών περιοριζόταν στους δεύτερους γιους των γαιοκτημόνων. Πώς εξελίχθηκαν αυτοί οι μετασχηματισμοί μεταξύ των παλαιστινιακών κοινοτήτων, στη διασπορά και στην Παλαιστίνη; Ο Νάσερ ήταν ένας μεγάλος ήρωας για τη γενιά μετά τη Νάκμπα. Και προσπάθησε, για να είμαστε δίκαιοι – δεν είναι ότι δεν προσπάθησε. Θυμάμαι να το λέω αυτό σε έναν Παλαιστίνιο στην Αίγυπτο, ο οποίος απάντησε με ένα αστείο: «Ναι, Τάρικ, προσπάθησε, αλλά, ξέρεις, είναι σαν κακό ρολόι. Ένα ρολόι κάνει τικ-τοκ και προχωράει μπροστά. Ο Νάσερ κάνει τακ-τικ και κινείται προς τα πίσω». Κατά την άποψή μου, η νέα γενιά των Παλαιστινίων ηγετών άρχισε πραγματικά να δραστηριοποιείται μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών, όταν αναγνώρισαν ότι κανένα αραβικό κράτος δεν επρόκειτο να τους υπερασπιστεί και έπρεπε να πολεμήσουν για τους εαυτούς τους. Τι θα λέγατε σχετικά με αυτό;

Rashid Khalidi: Η άποψή μου για τον Άμπντελ Νάσερ είναι κάπως παρόμοια∙ ένας από τους πρώην μαθητές μου με επέπληξε τις προάλλες επειδή τον κατέκρινα. Αλλά το σημείο που πρέπει να τονίσω είναι ότι δεν νομίζω ότι η Παλαιστίνη ήταν ποτέ η προτεραιότητα του Νάσερ, ακόμη και το 1948. Αν διαβάσετε τα απομνημονεύματά του, τα οποία ήταν φυσικά γραμμένα από συγγραφέα φάντασμα, είναι σαφές ότι η εμμονή του ήταν η Αίγυπτος. Ήταν Αιγύπτιος εθνικιστής, όπως είναι λογικό. Η Παλαιστίνη ήταν σημαντική, αλλά ποτέ δεν ήταν η προτεραιότητά του. Αλλά για να απαντήσω στο άλλο ερώτημα που θέτετε: πώς προέκυψε αυτή η νέα γενιά Παλαιστίνιων ηγετών της αντίστασης; Είχε αρχίσει να συσπειρώνεται πριν από το 1967, αλλά το τραύμα του Πολέμου των Έξι Ημερών είχε τεράστιο αντίκτυπο. Όπως λέτε, παγιώθηκε η κατανόηση ότι τα αραβικά κράτη δεν επρόκειτο να βοηθήσουν. Νομίζω ότι πολλοί πίστευαν ότι ο Νάσερ θα βοηθούσε – και αυτό ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Οι διαδοχικές ήττες του 1948, του 1956 και του 1967 έδειξαν ότι τα αραβικά κράτη δεν είχαν τα μέσα να νικήσουν το Ισραήλ, ανεξάρτητα από το αν είχαν τη βούληση να το κάνουν. Πρωτοβουλίες που κυοφορούνταν στην παλαιστινιακή κοινωνία οδήγησαν στην κατάληψη της Παλαιστινιακής Απελευθερωτικής Οργάνωσης, την οποία ο Νάσερ είχε ιδρύσει το 1964 προκειμένου να προσεταιριστεί και να ελέγξει το ανερχόμενο κύμα εθνικού ενθουσιασμού. Το 1968 η PLO τέθηκε υπό τον έλεγχο ανεξάρτητων παλαιστινιακών ομάδων, δυσαρεστημένων με τον αιγυπτιακό έλεγχο. Η Φατάχ ήταν η μεγαλύτερη από αυτές, και ο Αραφάτ έγινε σύντομα πρόεδρος της οργάνωσης. Για άλλη μια φορά, επρόκειτο για ένα κίνημα από τα κάτω ενάντια στις διορισμένες ελίτ, τον Άχμαντ Σουκέιρι και άλλους, που αρχικά διοικούσαν την PLO. Ο Σουκέιρι, παρεμπιπτόντως, ήταν άλλο ένα μέλος της παλιάς άρχουσας τάξης. Αλλά από αυτό το σημείο και μετά, υπήρξε μια νέα γενιά Παλαιστίνιων ηγετών –Αραφάτ, Χαουάτμα, Χαμπάς, Αμπού Τζιχάντ και άλλοι– οι οποίοι εκπροσωπούσαν μια διαφορετική τάξη, ένα διαφορετικό σύνολο ταυτοτήτων, σε σχέση με όλα όσα προηγήθηκαν.

Ένα από τα σημαντικότερα συνθήματα του Αραφάτ ήταν το αλ-κάραρ αλ-Φιλιστινί αλ-μουστάκιλ – ανεξάρτητη παλαιστινιακή εξουσία λήψης αποφάσεων. Η επιμονή του στην παλαιστινιακή αυτονομία και αυτοδιάθεση ήταν το κλειδί για τη δημοτικότητά του αυτή την πρώιμη περίοδο: «Τα αραβικά καθεστώτα δεν μας ελέγχουν». Αυτή ήταν μία από τις σχετικά λίγες επιτυχίες του, αλλά σημαντική: να κρατήσει την PLO σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητη από τις αραβικές δυνάμεις που ήθελαν να ελέγξουν το παλαιστινιακό κίνημα, όπως ακριβώς προσπαθούσαν να κάνουν από τη δεκαετία του 1930. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εξέγερσης, στη Διάσκεψη του Σεντ Τζέιμς το 1939, στη συζήτηση σχετικά με το ψήφισμα της ΟΗΕ για την Διχοτόμηση ή για την ίδρυση της PLO – τα αραβικά καθεστώτα προσπαθούσαν σταθερά να κυριαρχήσουν στο Παλαιστινιακό ζήτημα, προς όφελός τους∙ σε ανταγωνισμό μεταξύ τους, φυσικά. Ακόμα προσπαθούν να το κάνουν, ακόμα και τώρα που κοιτάζουν απαθείς και δεν κάνουν απολύτως τίποτα καθώς η Γάζα μαρτυρεί.

Tariq Ali: Έχετε ήδη αναφερθεί σε μια άλλη ηγετική μορφή αυτής της γενιάς, τον Γασσάν Καναφάνι. Γράφετε με πολύ συγκίνηση γι’ αυτόν στον Εκατονταετή Πόλεμο στην Παλαιστίνη. Τον συνάντησα μια φορά σε ένα συνέδριο στο Κουβέιτ το 1966 και ήμουν ενθουσιασμένος.

Rashid Khalidi: Ήταν εξαιρετικά χαρισματικός. Τον διαβάζετε τώρα και το χάρισμα σχεδόν απορρέει από τις σελίδες. Αλλά αν τον συναντούσες... Τον συνάντησα μόνο δύο φορές. Ο άνθρωπος ήταν εξαιρετικός.

Tariq Ali: Δεν μπορώ να θυμηθώ τα ακριβή λόγια του, τα οποία έχουν γίνει έκτοτε διάσημα, αλλά τον ρώτησα, υπάρχει καμία πιθανότητα για μια διευθέτηση με διαπραγμάτευση με αυτούς τους μπάσταρδους; Και μου είπε –δεν θα ξεχάσω ποτέ τη φωνή του ή το χαμόγελό του– Τάρικ, εξήγησέ μου πώς διαπραγματεύεται ο λαιμός με το σπαθί. Γέλασα πολύ. Είπα, αυτή είναι μια πολύ λαμπρή αναλογία. Ήταν μεγάλος διανοούμενος, συγγραφέας αλλά και πολιτικός ηγέτης. Φαινόταν να εκπροσωπεί έναν ολόκληρο πολιτισμό. Και γι’ αυτό τον σκότωσαν. Η Μοσάντ τον ανατίναξε, ενώ ταξίδευε με την ανιψιά του.

Rashid Khalidi: Ακριβώς. Τα λογοτεχνικά του έργα έχουν απήχηση μέχρι σήμερα. Ο γιος μου Ισμαήλ διασκεύασε τη νουβέλα του Επιστροφή στη Χάιφα για το θέατρο, με τη Ναόμι Γουάλας. Είναι αδύνατο να το παρουσιάσει κάποιο μεγάλο θέατρο στις ΗΠΑ, αν και έκανε πρεμιέρα στο Λονδίνο στο Finborough Theatre. Η διασκευή ανατέθηκε από το Public Theatre της Νέας Υόρκης, αλλά το διοικητικό συµβούλιο αρνήθηκε να επιτρέψει να ανέβει· είπαν ότι ο Καναφάνι ήταν «τροµοκράτης». Ωστόσο, παρά τη λογοκρισία του κατεστημένου, τα έργα του βρίσκονται παντού. Μέχρι σήμερα, τα μυθιστορήματα κυκλοφορούν σε έντυπη μορφή, καθώς και τα θεατρικά του έργα, η ποίησή του, τα άλλα γραπτά του, τόσο στα αραβικά όσο και σε μετάφραση. Μαζί με τον Μαχμούντ Νταρουίς και τον Έντουαρντ Σαΐντ, νομίζω ότι είναι ο σημαντικότερος Παλαιστίνιος διανοούμενος του 20ού αιώνα.

Tariq Ali: Αυτό είναι που λέγαμε προηγουμένως: ξέρουν ποιον να σκοτώσουν.

Rashid Khalidi: Και ποιον δεν πρέπει να σκοτώσουν.

Tariq Ali: Τι οδήγησε τον Αραφάτ και την ομάδα γύρω του να αποφασίσουν τελικά να ξεπουληθούν στο Όσλο το 1993; Ο φίλος μας Έντουαρντ Σαΐντ το αποκάλεσε «Παλαιστινιακές Βερσαλλίες» – μια τιμωρητική ειρήνη.

Rashid Khalidi: Ο Έντουαρντ είχε δίκιο, αλλά δεν ήξερε πόσο δίκιο είχε. Στην πραγματικότητα, ήταν πολύ χειρότερη από τις Βερσαλλίες. Το σημείο καμπής ήταν το 1988, όταν η ομάδα του Αραφάτ στο Παλαιστινιακό Εθνικό Συμβούλιο ουσιαστικά συνθηκολόγησε με τους όρους των Αμερικανών για την έναρξη διμερούς διαλόγου – οι Παλαιστίνιοι έπρεπε να αποκηρύξουν τη βία, κάτι που δεν ζητήθηκε ποτέ από τους Ισραηλινούς, και να αποδεχθούν τη διχοτόμηση, υπογράφοντας το Ψήφισμα 242, το οποίο περιόριζε τα ζητήματα στο αποτέλεσμα του πολέμου του 1967. Αυτό το ψήφισμα του ΟΗΕ συντάχθηκε από τους Άρθουρ Γκόλντμπεργκ, Άμπα Εμπάν και Λόρδο Κάραντον: συντάκτες του ήταν οι μεγάλες αυτοκρατορικές δυνάμεις και ο Ισραηλινός πελάτης τους, αν και εγκρίθηκε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ από την ΕΣΣΔ. Στην πραγματικότητα, οι Ισραηλινοί δεν ήθελαν να συνθηκολογήσει η PLO σε εκείνο το σημείο. Δεν τους ενδιέφερε να συζητήσουν, ό,τι κι αν δεχόταν η PLO. Μπορούσαν να συμφωνήσουν με το το Ψήφισμα 242 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, να αποδεχθούν τη «λύση των δύο κρατών», να αποκηρύξουν τη βία –και οι Ισραηλινοί εξακολουθούσαν να μην συζητούν μαζί τους– μέχρι που ο Ράμπιν έσπασε τελικά το ταμπού το 1992.

Πίσω από τη στροφή της PLO βρισκόταν η έκβαση του πολέμου του Οκτωβρίου του 1973, όταν τα καθεστώτα της Αιγύπτου και της Συρίας κατέστησαν σαφές ότι τα συμφέροντά τους περιορίζονταν στα εδάφη που είχαν καταληφθεί το 1967, το Σινά και τα υψίπεδα του Γκολάν. Από εκεί και πέρα, δεν ενδιαφέρονταν. Και αυτό έγινε σαφές στην παλαιστινιακή ηγεσία. Είδα κάποιους από αυτούς να επιστρέφουν από το Κάιρο. Ζούσα στη Βηρυτό εκείνη την εποχή και έκανα διερμηνεία για μια παλαιστινιακο-αμερικανική αντιπροσωπεία. Μίλησαν για την εμπειρία τους στο Κάιρο με τον Σαντάτ και για το πώς τους ξεκαθάρισε ότι, αυτό είναι όλο. Γι’ αυτό είμαστε μέσα, και αυτό είναι το μόνο για το οποίο είμαστε μέσα. Εσείς παιδιά να φροντίζετε τον εαυτό σας. Δεν το είπε αυτό με τόσα πολλά λόγια…

Tariq Ali: Αλλά αυτό εννοούσε και αυτό έκαναν.

Rashid Khalidi: Αυτό κατάλαβε η ηγεσία της PLO. Και από εκείνο το σημείο και μετά, άρχισαν να μετατοπίζονται από τον ένοπλο αγώνα και την απελευθέρωση της Παλαιστίνης προς τις διαπραγματεύσεις για τη λεγόμενη λύση των δύο κρατών. Το 1974, στο Εθνικό Συμβούλιο της Παλαιστίνης (PNC), προώθησαν την πρώτη αλλαγή στη διατύπωση. Το PFLP^[5] και το μεγαλύτερο μέρος των μελών της Φατάχ κατάλαβαν πολύ καλά τι προσπαθούσαν να κάνουν και αντιτάχθηκαν σε αυτό. Χρειάστηκαν χρόνια για να φτάσει η ηγεσία στο σημείο όπου κατάφερε να κερδίσει τη ρητή έγκριση του PNC για αυτό το πρόγραμμα – να μετατοπίσει την PLO από τη θέση της απελευθέρωσης ολόκληρης της Παλαιστίνης, με ένα κοσμικό-δημοκρατικό κράτος για μουσουλμάνους, χριστιανούς και εβραίους, στο οποίο όλοι είναι ίσοι, σε μια λύση ενός κράτους συν πολλαπλά Μπαντουστάν, που είναι αυτό που σήμαινε πάντα στην πράξη η λύση των δύο κρατών με τη μεσολάβηση των ΗΠΑ. Αυτό είναι που μας έχουν δώσει οι Ισραηλινοί, μικρά κομματάκια που χωρίζονται από τεράστιες εκτάσεις παράνομων ισραηλινών εποικισμών. Η ηγεσία του Αραφάτ αναμφισβήτητα το αποδέχτηκε αυτό επί της αρχής το 1974 και στη συνέχεια κινήθηκε, αργά αλλά σταθερά, προς την κατεύθυνση να κερδίσει την παλαιστινιακή κοινή γνώμη και το κίνημα.

Tariq Ali: Τις προάλλες η Χίλαρι Κλίντον μπήκε στη μάχη, προσθέτοντας το δικό της βότσαλο στο βουνό των ψεμάτων που έχει χτιστεί γύρω από την «ειρηνευτική διαδικασία». Ουσιαστικά είπε: «Προσφέραμε στους Παλαιστίνιους τα πάντα στις συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ το 1979, αλλά αυτοί τα απέρριψαν. Θα μπορούσαν να έχουν αποκτήσει το δικό τους κράτος μέχρι τώρα». Γνωρίζετε καλά αυτή τη φάση.

Rashid Khalidi: Ένας από τους φοιτητές μου, ένας ερευνητής που ονομάζεται Σεθ Ανζίσκα, έγραψε το καλύτερο βιβλίο για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του Καμπ Ντέιβιντ.^[6] Επικεντρώθηκα στις διαπραγματεύσεις της Μαδρίτης και της Ουάσινγκτον στο βιβλίο Μεσίτες της απάτης. Το βασικό σημείο είναι ότι η παλαιστινιακή κρατική υπόσταση και κυριαρχία, καθώς και ο τερματισμός της κατοχής και του εποικισμού, δεν τέθηκαν ποτέ στο τραπέζι, ποτέ, πουθενά, σε κανένα στάδιο, από κανένα μέρος, τις Ηνωμένες Πολιτείες ή το Ισραήλ ή οποιονδήποτε άλλο. Στο Καμπ Ντέιβιντ το 1979, προσφέρθηκε «αυτονομία»∙ στη Μαδρίτη και στην Ουάσιγκτον, το 1991, μας επιτράπηκε να διαπραγματευτούμε μόνο για «αυτονομία» ή αυτοδιοίκηση υπό ισραηλινή κυριαρχία∙ το μόνο που μας είπαν ήταν ότι τα «θέματα τελικού καθεστώτος» θα περιλάμβαναν τη συζήτηση αυτών των άλλων ζητημάτων. Αλλά ξέρουμε ποια ήταν η τελική γραμμή. Ο Ράμπιν μας το είπε. Στην τελευταία του ομιλία το 1995, λίγο πριν δολοφονηθεί επειδή πήγε πολύ μακριά, εξήγησε πόσο μακριά θα πήγαινε πραγματικά. Είπε: αυτό που προσφέρουμε στους Παλαιστίνιους είναι λιγότερο από ένα κράτος και θα διατηρούσαμε τον έλεγχο ασφαλείας στην κοιλάδα του Ιορδάνη. Με άλλα λόγια, καμία αυτοδιάθεση, καμία κυριαρχία, καμία κρατική υπόσταση. Μια λύση ενός κράτους, πολλαπλών Μπαντουστάν.

Αυτή ήταν η προσφορά του Ισραήλ. Και δεν άλλαξε ποτέ. Ο Ραμπίν δολοφονήθηκε – μπορεί να είχε αλλάξει, μπορεί κανείς να το υποθέσει αυτό, αν δεν είχε δολοφονηθεί. Αλλά αυτό είπε στην τελευταία του ομιλία στην Κνεσέτ. Και αυτή ήταν η βασική γραμμή για τον Εχούντ Μπαράκ το 2000, ο οποίος διαπραγματεύτηκε με την PLO, σε αντίθεση με τους περισσότερους άλλους Ισραηλινούς ηγέτες. Ο Ράμπιν, ο Μπαράκ και αργότερα ο Όλμερτ ήταν πραγματικά πρόθυμοι να διαπραγματευτούν – ήταν πρόθυμοι να βάλουν το σπαθί στο λαιμό, κατά την απαράμιλλη φράση του Καναφάνι. Αλλά τι προσέφεραν; Ούτε κρατική υπόσταση, ούτε κυριαρχία, ούτε αυτοδιάθεση, ούτε τέλος στην κατοχή, ούτε απομάκρυνση των εποικισμών. Όσο για την Κλίντον: μια από τις μεγαλύτερες ψεύτρες της αμερικανικής πολιτικής και εμπλεκόμενη σε πολλαπλά εγκλήματα πολέμου. Είπε ότι οι φοιτητές δεν καταλαβαίνουν την ιστορία. Λοιπόν, αυτό που προπαγανδίζει δεν είναι σίγουρα ιστορία. Είναι μια εντελώς διαστρεβλωμένη αφήγηση που είναι ψευδής σχεδόν από κάθε άποψη.

Tariq Ali: Ας περάσουμε στη Χαμάς. Είναι ακριβές να πούμε, όπως επιμένουν πολλοί από τους αντιπάλους της στην PLO, ότι δημιουργήθηκε από το Ισραήλ;

Rashid Khalidi: Όχι. Επιτρέψτε μου να είμαι πολύ σαφής. Η Χαμάς εμφανίστηκε το 1987-88, στην κατάσταση για την οποία μόλις μιλήσαμε. Αναπτύχθηκε από το ισλαμιστικό κίνημα στη Γάζα, ως ξεχωριστή παλαιστινιακή προέκταση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο. Αυτό συνέβη ακριβώς τη στιγμή που η Φατάχ και η PLO απομακρύνθηκαν από το στόχο της απελευθέρωσης ολόκληρης της Παλαιστίνης, ως κοσμικό-δημοκρατικό κράτος, και αποδέχθηκαν τους αμερικανοϊσραηλινούς όρους που καθορίστηκαν στο Ψήφισμα 242 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, καταθέτοντας τα όπλα, συμφωνώντας σε ένα διαιρεμένο παλαιστινιακό κρατίδιο δίπλα στο Ισραήλ. Η PLO το αποδέχτηκε επίσημα αυτό το 1987-88, όταν ακριβώς εμφανίστηκε η Χαμάς ως απόσχιση από το ισλαμιστικό κίνημα.

Λοιπόν, ενθαρρύνθηκαν από τους Ισραηλινούς; Ναι, φυσικά και ενθαρρύνθηκαν. Το Ισραήλ έβλεπε την PLO ως τον κύριο εθνικιστικό του αντίπαλο, τον πρωταρχικό κίνδυνο. Οποιοδήποτε αντιφρονούν κίνημα που υπονόμευε την υποστήριξη των Παλαιστινίων προς την PLO ήταν ευπρόσδεκτο για τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες. Φυσικά έτσι ήταν. Δύο Ισραηλινοί ειδικοί, ο Σαούλ Μισάλ και ο Αβραχάμ Σέλα, έγραψαν ένα καλό βιβλίο για τη Χαμάς που μιλάει γι’ αυτό.^[7] Υπήρχε επίσης ένα εξαιρετικό άρθρο του Reuters, το οποίο αναφερόταν λεπτομερώς στο πώς οι ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες χειραγωγούσαν και υποστήριζαν το ισλαμιστικό κίνημα στη Γάζα. Όλα τα άλλα απαγορεύτηκαν –κάθε έκφραση της παλαιστινιακής ταυτότητας, ακόμη και η Παλαιστινιακή Ερυθρά Ημισέληνος– αλλά όχι οι ισλαμιστές. Λειτουργούσαν ελεύθερα. Όταν οι Ισραηλινοί χρειάζονταν κάποιον να χτυπήσει τους διαδηλωτές της PLO στην πανεπιστημιούπολη Μπιρζέιτ, στη Δυτική Όχθη, έφερναν με λεωφορεία ισλαμιστές από τη Γάζα σε όλο το Ισραήλ, εξοπλισμένους με σίδερα και γκλομπ, για να χτυπήσουν τους διαδηλωτές υπέρ της PLO. Φίλοι μου είπαν για παιδιά που αυτοί οι τύποι τους έσπασαν τα χέρια. Οι ισλαμιστές επιτρεπόταν να δρουν χωρίς να συλλαμβάνονται, χωρίς να παρεμποδίζονται, όπως δεν επιτρεπόταν σε καμία άλλη παλαιστινιακή οργάνωση της κοινωνίας των πολιτών.

Όταν εμφανίστηκε η Χαμάς, οι ισραηλινές αρχές κατοχής ήταν διχασμένες στην αρχή, επειδή η Χαμάς συνέταξε την περιβόητη αντισημιτική της χάρτα και ξεκίνησε επιχειρήσεις εναντίον ισραηλινών στρατιωτών και εποίκων στη Γάζα, μετά την έναρξη της Ιντιφάντα τον Δεκέμβριο του 1987. Υπήρξε μια συζήτηση εντός των ισραηλινών μυστικών υπηρεσιών και του στρατού: θέλουμε πραγματικά να συνεχίσουμε να υποστηρίζουμε αυτούς τους ανθρώπους ή όχι; Αλλά σε διάφορες χρονικές στιγμές, αν όχι υποστηρίζονταν, τουλάχιστον τους επιτρεπόταν να δρουν, με τη λογική του «διαίρει και βασίλευε», από τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες που έλεγχαν τη Λωρίδα της Γάζας. Μόλις είδα μια θαυμάσια ταινία με τίτλο Το Γκέτο της Γάζας που γυρίστηκε από την Τζόαν Μαντέλ το 1984 και μιλάει για το πώς ήταν η Λωρίδα της Γάζας υπό ισραηλινή κατοχή μέχρι τότε. Έζησε στην Παλαιστίνη εκείνη την εποχή. Η ισραηλινή κατοχή ήλεγχε τα πάντα, όπως ελέγχει τα πάντα στη Δυτική Όχθη σήμερα. Προφανώς υπήρξαν προσπάθειες αντίστασης, μερικές από τις οποίες ήταν επιτυχείς, άλλες όχι. Αλλά με την πάροδο του χρόνου, η Χαμάς μετατράπηκε σε ένα κίνημα αντίστασης, και στη συνέχεια οι Ισραηλινοί δεν ήταν τόσο ευχαριστημένοι με αυτό. Αλλά επέστρεψαν στην υποστήριξή της τα τελευταία χρόνια, υπό τον Νετανιάχου, επειδή πίστευαν ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τη Χαμάς για να ειρηνεύσουν τη Λωρίδα της Γάζας, με μετρητά που προέρχονταν από τις χώρες του Κόλπου, ιδίως το Κατάρ.

Tariq Ali: Αλλά αυτό αποδείχθηκε ότι δεν ήταν έτσι.

Rashid Khalidi: Δεν λειτούργησε τόσο καλά γι’ αυτούς.

Tariq Ali: Τώρα έχουμε την ειρωνεία ότι η λεγόμενη κοσμική-δημοκρατική PLO είναι 100% ή 99,9% συνεργάτης των Ισραηλινών, ότι δεν υπάρχει Παλαιστινιακή «Αρχή», ότι στην πραγματικότητα, οι IDF δίνουν τις εντολές και η Παλαιστινιακή Αρχή που διοικείται από τη Φατάχ τις εκτελεί. Ενώ η ισλαμιστική οργάνωση τύπου Μουσουλμανικής Αδελφότητας, η Χαμάς, έχει γίνει η ηγεσία αυτού που πρέπει να αποκαλούμε και που στην πραγματικότητα είναι η σημερινή παλαιστινιακή αντίσταση.

Rashid Khalidi: Η τρομερή ειρωνεία είναι ότι αυτό που έκαναν ο Αραφάτ και οι συνεργάτες του αποδεχόμενοι τις συμφωνίες του Όσλο, και μεταφέροντας σχεδόν ολόκληρο το εθνικό κίνημα σε μια φυλακή στα κατεχόμενα εδάφη που ελέγχεται από το Ισραήλ, ήταν, πρώτα απ’ όλα, να υπονβομεύσουν την ίδια την PLO. Σήμερα η PLO δεν υπάρχει πραγματικά, παρά μόνο ως κέλυφος. Αυτή η ηγεσία λειτουργεί τώρα μέσω αυτής της Παλαιστινιακής Αρχής που είναι μαριονέτα κουίσλινγκ, υπεργολάβος της κατοχής. Δεν έχει ανεξάρτητη ύπαρξη. Δεν έχει καμία εξουσία, καμία δικαιοδοσία και καμία κυριαρχία. Είναι απλά ένας βραχίονας της κατοχής, ένας από τους πολλούς. Η ηγεσία Αραφάτ-Αμπάς με αυτόν τον τρόπο υπονόμευσε αυτό που ήταν ο πυρήνας του εθνικού κινήματος, που ήταν η PLO. Δεν υπάρχει πια καμία PLO για να μιλάμε γι’ αυτήν. Υπάρχει η Παλαιστινιακή Αρχή, μια γραφειοκρατία που έχει την εξουσία διακυβέρνησης της πολιτικής ζωής των Παλαιστινίων σε ένα μέρος της Δυτικής Όχθης, αν και μόνο σε ένα μικρό μέρος. Το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Όχθης, η λεγόμενη Περιοχή C, ελέγχεται απευθείας από τον ισραηλινό στρατό. Η Παλαιστινιακή Αρχή έχει παρουσία το πολύ στο 20-30% της Δυτικής Όχθης, όσον αφορά την ευθύνη για τη δημόσια εκπαίδευση, την υγεία και ούτω καθεξής. Αλλά το Ισραήλ είναι η κυρίαρχη δύναμη στο σύνολο της κατεχόμενης Δυτικής Όχθης και της κατεχόμενης αραβικής Ανατολικής Ιερουσαλήμ. Είναι η κατοχική δύναμη. Είναι η δύναμη ασφαλείας. Ελέγχει το μητρώο του πληθυσμού, την είσοδο και την έξοδο, τα πάντα που έχουν να κάνουν με τη χρηματοδότηση. Ελέγχει τις υπηρεσίες ασφαλείας. Κάνουν ό,τι θέλουν οι Ισραηλινοί. Ο Παλαιστινιακός λαός θέλει να προστατευτεί από την κατοχή και τους εποίκους, αλλά οι άνθρωποι της ΠΑ υπηρετούν ως πράκτορες της κατοχής. Υπηρετούν τον εχθρό. Οπότε, ναι: αυτό είναι μια τραγωδία για τα κοσμικά-δημοκρατικά, μη αδελφο-μουσουλμανικά στοιχεία του παλαιστινιακού εθνικού κινήματος.

Tariq Ali: Μετά το Όσλο, το New Left Review περιέγραψε την πορεία της Φατάχ ως μια περιπλάνηση από τον φανταστικό μαξιμαλισμό στον επαίσχυντο μινιμαλισμό, χωρίς καμία προσπάθεια να ορίσει και να αγωνιστεί για μια δίκαιη λύση μεταξύ αυτών.^[8] Υπάρχουν ακόμα κάποιοι στην PLO που αντιστέκονται. Η Χανάν Ασράουι ήταν πιο δυνατή από τους άλλους, και είμαι σίγουρος ότι πρέπει να υπάρχουν και άλλοι που περιμένουν κάποια εναλλακτική λύση.

Rashid Khalidi: Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων που συμμετέχουν στην PLO/Φατάχ, και ακόμη και μερικοί που συμμετέχουν στην Παλαιστινιακή Αρχή, αν και όχι πολλοί, οι οποίοι εξακολουθούν να έχουν μια ανεξάρτητη θέση και οι οποίοι αντιτίθενται στον δωσιλογικό χαρακτήρα της ΠΑ. Μπορείτε να δείτε πολύ καθαρά από μια σειρά δημοσκοπήσεων πόση ευρεία περιφρόνηση υπάρχει για τον Αμπού Μάζεν (Μαχμούντ Αμπάς), πόσο μισητή είναι η ΠΑ. Και αυτό παρά το γεγονός ότι εξασφαλίζει τους μισθούς για ένα τεράστιο ποσοστό του πληθυσμού των κατεχομένων εδαφών. Υπάρχουν δεκάδες χιλιάδες προσωπικό ασφαλείας, δεκάδες χιλιάδες κυβερνητικοί υπάλληλοι, δάσκαλοι, άνθρωποι στον τομέα της υγείας, οι οποίοι βρίσκονται στο μισθολόγιο της Παλαιστινιακής Αρχής και εξαρτώνται πλήρως από αυτήν για τα προς το ζην. Παρ’ όλ’ αυτά, η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού απεχθάνεται την ΠΑ. Αυτό είναι απολύτως σαφές.

Το ενδιαφέρον είναι ότι η δημοτικότητα της Χαμάς δεν ήταν πάντα τόσο μεγάλη όσο νομίζουν κάποιοι, είτε στη Γάζα, όπου γινόταν όλο και πιο αντιδημοφιλής πριν από την 7η Οκτωβρίου, είτε ακόμη και στη Δυτική Όχθη, όπου είναι πιο δημοφιλής απλώς και μόνο επειδή οι άνθρωποι δεν κυβερνώνται από αυτήν. Αλλά πολλοί από αυτούς που βρίσκονταν υπό την κυριαρχία τους στη Λωρίδα της Γάζας είχαν κακή άποψη για τη Χαμάς. Εξαρτάται από τη δημοσκόπηση, ποιος ρωτάει και ποιον ρωτάει. Το δημόσιο αίσθημα δεν είναι αμετάβλητο∙ κινείται ανοδικά και καθοδικά, με την πάροδο του χρόνου. Αλλά το ερώτημα του βαθμού της λαϊκής υποστήριξης της Χαμάς θα έπρεπε πραγματικά να τίθεται πολύ πιο προσεκτικά από ό,τι γίνεται. Οι άνθρωποι υποθέτουν ότι, επειδή πολλοί νέοι άνθρωποι παρασύρθηκαν από τον ενθουσιασμό μετά την 7η Οκτωβρίου, αυτή εξακολουθεί να είναι η άποψη των περισσότερων ανθρώπων σήμερα, οκτώ μήνες αργότερα. Δεν νομίζω ότι αυτό ισχύει απαραίτητα. Η Χαμάς θεωρείται ότι αξίζει τα εύσημα για την πρόκληση μιας στρατιωτικής ήττας στο Ισραήλ, που όμοιά της δεν έχει υποστεί ποτέ. Το Ισραήλ δέχτηκε χτυπήματα σε ορισμένα πεδία μάχης το 1948 και υπέστη σοβαρή στρατιωτική αποτυχία στην αρχή του πολέμου του 1973, προτού οι Αμερικανοί έρθουν να το σώσουν. Αλλά από το 1948, το Ισραήλ δεν χρειάστηκε ποτέ να πολεμήσει για μέρες στο έδαφός του. Χρειάστηκαν τέσσερις ημέρες για να ανακαταλάβουν τις στρατιωτικές βάσεις και τις πολυάριθμες κοινότητες που κατακλύστηκαν από τη Χαμάς και τους συμμάχους της στις 7 Οκτωβρίου. Αυτό δεν έχει ξανασυμβεί στο παρελθόν. Ο υψηλότερος αριθμός νεκρών Ισραηλινών πολιτών από το 1948 προκλήθηκε από την επίθεση της 7ης Οκτωβρίου. (Η ισραηλινή προπαγάνδα ισχυρίζεται ότι είναι «ο υψηλότερος μετά το Ολοκαύτωμα», αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια∙ 2.000 ισραηλινοί πολίτες και 4.000 στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους το 1948). Αλλά το Ισραήλ δεν έχει υποστεί ποτέ αποτυχία των μυστικών υπηρεσιών αυτού του μεγέθους, ούτε καν το 1973. Έτσι, πολλοί άνθρωποι δίνουν στη Χαμάς τα εύσημα γι’ αυτό, παρόλο που μπορεί να έχουν επιφυλάξεις γι’ αυτήν σε άλλες περιπτώσεις.

Tariq Ali: Οι Ισραηλινοί γνώριζαν τι επρόκειτο να συμβεί το 1973. Οι Αμερικανοί τους το έλεγαν.

Rashid Khalidi: Το ήξεραν ή το ανακάλυψαν κάπως καθυστερημένα, αλλά δεν αντέδρασαν αρκετά γρήγορα, από αλαζονεία ή ύβρη. Είχαν κατασκόπους στην Αίγυπτο. Είχαν κατασκόπους παντού. Είχαν ανθρώπους που τους έλεγαν: «Περιμένετε, περιμένετε, απλά κάνουν ασκήσεις». Ακόμα και αν το 1973 ήταν το ίδιο μεγάλο σοκ, με την κατάληψη των υψωμάτων του Γκολάν από τη Συρία, δεν υπήρξαν θύματα Ισραηλινών πολιτών. Αυτό πρέπει να ειπωθεί ξανά και ξανά για την 7η Οκτωβρίου: εκτός από τις φρικαλεότητες, οι οποίες σίγουρα έγιναν, ο υψηλότερος αριθμός νεκρών αμάχων που έχει υποστεί ποτέ το Ισραήλ μετά το 1948 σημειώθηκε εκείνες τις τέσσερις ημέρες στην αρχή αυτής της επίθεσης. Αυτό είναι κάτι που οι Παλαιστίνιοι πρέπει να λάβουν υπόψη τους, αν θέλουν να καταλάβουν γιατί το Ισραήλ είναι τόσο άγριο στη συλλογική τιμωρία της Γάζας. Δεν είναι μόνο η στρατιωτική ήττα και η αποτυχία των μυστικών υπηρεσιών. Δεν είναι μόνο η αποκατάσταση της αμαυρωμένης τιμής και της καταρρακωμένης ικανότητας «αποτροπής» του στρατού. Είναι μια ενστικτώδης επιθυμία για εκδίκηση, αντίποινα για την τραυματική ταλαιπωρία ενός μεγάλου αριθμού Ισραηλινών πολιτών. Όχι μόνο εκείνων που σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν: ολόκληρες κοινότητες εκκενώθηκαν και δεν έχουν ακόμη επανακατοικηθεί, οκτώ μήνες μετά. Αυτό είναι θεμελιώδες αν θέλουμε να καταλάβουμε τι παρακινεί την αγριότητα της ισραηλινής συμπεριφοράς. Υπάρχει μια υποβόσκουσα λογική που ανάγεται στην έναρξη του σιωνιστικού σχεδίου. Κάθε εποικιστικό-αποικιοκρατικό σχέδιο πρέπει να συμπεριφέρεται άγρια, για να εδραιωθεί εις βάρος του αυτόχθονα πληθυσμού. Αλλά αυτό που έχουμε δει τους τελευταίους οκτώ μήνες είναι σε κλίμακα που δεν έχει ξαναγίνει ποτέ, ούτε καν το 1948.

Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι από τις 7 Οκτωβρίου, τουλάχιστον 25 φορές περισσότεροι Παλαιστίνιοι έχουν σκοτωθεί από τους Ισραηλινούς, με ένα τεράστιο ποσοστό από αυτούς να είναι άμαχοι, γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένοι, εργαζόμενοι στον τομέα της ιατρικής και της ανθρωπιστικής βοήθειας, δημοσιογράφοι, ακαδημαϊκοί. Ο κόσμος έχει πλέον πλήρη συνείδηση του τραύματος που προκαλεί αυτό. Αλλά κάποιοι δεν έχουν ακόμη συνειδητοποιήσει πλήρως το βαθμό στον οποίο η ισραηλινή κοινωνία έχει επηρεαστεί από τον αντίκτυπο αυτών των πρώτων τεσσάρων ημερών που χρειάστηκε ο ισραηλινός στρατός για να ανακουφίσει το πολιορκημένο αρχηγείο της Μεραρχίας της Γάζας, να ανακαταλάβει το σημείο διέλευσης του Ερέτς, τις πολλαπλές στρατιωτικές βάσεις που είχαν καταληφθεί και δώδεκα κοινότητες κατά μήκος των συνόρων της Γάζας. Τους πήρε μέχρι τις 10 Οκτωβρίου. Το σοκ για το Ισραήλ θα διαρκέσει για πολύ καιρό, όπως και το τραύμα από αυτό που γίνεται τώρα στη Γάζα θα επηρεάσει τους απανταχού Παλαιστίνιους για πολλά χρόνια. Όχι μόνο τους κατοίκους της Γάζας ή ανθρώπους σαν εμένα και τους φίλους και φοιτητές μου που έχουν οικογένειες στη Γάζα ή γνωρίζουν ανθρώπους εκεί. Κάθε Παλαιστίνιος επηρεάζεται από αυτό το τραύμα, και πολλοί άλλοι πέραν αυτών.

Tariq Ali: Όπως έχουμε αναφέρει, καμία από τις προηγούμενες τραγωδίες της παλαιστινιακής ιστορίας δεν είχε αυτόν τον αντίκτυπο στην κοινή γνώμη σε παγκόσμιο επίπεδο, και σίγουρα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Και όμως, παρακολουθώντας τους καταυλισμούς που στήνονται σε πάνω από εκατό αμερικανικές πανεπιστημιουπόλεις, με εκπλήσσει αρκετά. Άκουσα την ωραία ομιλία σας προς τους φοιτητές που διαμαρτύρονταν στο Κολούμπια τις προάλλες. Είναι σαν η 7η Οκτωβρίου να έχει επιφέρει μια αλλαγή γενιάς, όσον αφορά το Ισραήλ και την Παλαιστίνη. Ένα σημαντικό στρώμα νέων ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων χιλιάδων νέων Εβραίων, όπως αυτοί που κατέλαβαν τον σταθμό Grand Central στη Νέα Υόρκη, δεν θέλουν να έχουν καμία σχέση με αυτή την τερατώδη οντότητα που σκοτώνει κατά βούληση. Οι άνθρωποι βλέπουν τι κάνει το Ισραήλ και λένε, είναι υπερβολικό, είναι απαράδεκτο, είναι γενοκτονία. Και αυτό πραγματικά αναστατώνει τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης και τους πολιτικούς. Πιστεύετε ότι αυτό θα διαρκέσει; Και, σε συνδυασμό με αυτό, πώς θα εξηγούσατε γιατί η Ουάσινγκτον έχει γίνει τόσο απόλυτα δειλή; Στο βιβλίο σας Μεσίτες της απάτης, παρέχετε μια νηφάλια αλλά πολύ αιχμηρή ανάλυση του ρόλου των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, ιδιαίτερα υπό την Κλίντον και τον Ομπάμα, δείχνοντας ότι ενώ η Ουάσιγκτον ισχυρίζεται ότι είναι ένας αμερόληπτος διαμεσολαβητής, επιδιώκοντας να προωθήσει μια ισορροπημένη «ειρηνευτική διαδικασία», στην πραγματικότητα είναι εξαιρετικά μεροληπτικός, ενεργώντας ως «δικηγόρος του Ισραήλ» και βασικός υποστηρικτής του. Παρ’ όλα αυτά, όταν διακυβεύονταν τα αμερικανικά συμφέροντα, οι προηγούμενες κυβερνήσεις ήταν έτοιμες να χρησιμοποιήσουν το μαστίγιο. Ο Τρούμαν διατήρησε ένα εμπάργκο όπλων εναντίον όλων των εμπόλεμων το 1948∙ μετά το Σουέζ, ο Αϊζενχάουερ είπε στον Μπεν Γκουριόν να φύγει από τη Γάζα και το Σινά μέσα σε δύο εβδομάδες ή να αντιμετωπίσει κυρώσεις∙ τον Αύγουστο του 1982, ο Ρίγκαν φώναξε στον Μπεγκίν να σταματήσει να βομβαρδίζει τη Βηρυτό∙ ο Μπους ο πρεσβύτερος απείλησε να παρακρατήσει 50 δισεκατομμύρια δολάρια για να φέρει το Ισραήλ στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Το σημερινό πολιτικό σύστημα, τόσο οι Δημοκρατικοί όσο και οι Ρεπουμπλικανοί, δεν δείχνουν καμία απολύτως προθυμία να ασκήσουν οποιαδήποτε πίεση. Ο Μπάιντεν –ο «Τζο της Γενοκτονίας», όπως τον έχουν ονομάσει οι φοιτητές– είναι ο χειρότερος από όλους. Ο Τραμπ δεν θα είναι καλύτερος. Ο υπουργός Εξωτερικών Μπλίνκεν χορεύει σαν εξημερωμένη μαϊμού σε όλες τις μελωδίες του Νετανιάχου. Μήπως η μαϊμού έχει γίνει ο οργανοπαίκτης; Γιατί και πώς έφτασαν μέχρι εδώ;

Rashid Khalidi: Στην πραγματικότητα είναι δύσκολο να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα. Στύβουμε το μυαλό μας, προσπαθώντας να καταλάβουμε το βαθμό στον οποίο έχουν γίνει χειρότεροι από συνένοχοι. Έχουν γίνει φερέφωνα για κάθε άθλιο άρθρο της σιωνιστικής προπαγάνδας. Ο πρόεδρος και οι άθλιοι εκπρόσωποί του, ο ναύαρχος Κίρμπι και ο φρικιαστικός Μάθιου Μίλερ, ακούγονται σαν οι ακόλουθοι Τύπου του Νετανιάχου – όπως οι χειρότεροι ισραηλινοί προπαγανδιστές, υποστηρίζοντας ξεδιάντροπα την ισραηλινή αφήγηση σε κάθε σημείο. Σήμερα παραδέχτηκαν ότι οι ΗΠΑ βοηθούν τους Ισραηλινούς να προσπαθήσουν να κυνηγήσουν και να σκοτώσουν την ηγεσία της Χαμάς, ότι παρείχαν πληροφορίες για τη διάσωση των ομήρων που σκότωσε σχεδόν 300 Παλαιστίνιους. Η RAF πετούσε σχεδόν καθημερινά σε αποστολές επιτήρησης πάνω από τη Λωρίδα της Γάζας. Η Αμερική και η Βρετανία, οι αιμοσταγείς υπασπιστές του, συμμετέχουν άμεσα στη σφαγή, όχι μόνο παρέχοντας όπλα, χρήματα και βέτο στον ΟΗΕ, αλλά και κάνοντας τη δουλειά των μυστικών υπηρεσιών και της προπαγάνδας για αυτή τη γενοκτονία. Χρησιμοποιήσατε τη λέξη «δειλή». Είναι κάτι χειρότερο από αυτό. Υπάρχουν λέξεις στα αραβικά γι’ αυτό που δεν μπορώ να μεταφράσω. Ο βαθμός στον οποίο αυτή η Κυβέρνηση έχει ενστερνιστεί μια ισραηλινή προοπτική, από τον Μπάιντεν μέσω του Μπλίνκεν μέχρι τον Σάλιβαν και παρακάτω, είναι χαρακτηριστικός.

Είναι αλήθεια ότι σε μερικές κορυφαίες ηγετικές θέσεις υπάρχουν άνθρωποι που δεν θα επαναλάβουν ποτέ αυτή τη ρητορική. Ο υπουργός Άμυνας, Όστιν, και ο Μπερνς, ο επικεφαλής της CIA, δεν το έκαναν∙ ούτε και άλλοι, οι οποίοι γνωρίζουν καλύτερα. Αλλά δεν έχουν καμία ισχύ μέσα στην κυβέρνηση σε αυτό το ζήτημα. Θα υπέθετα ότι οι περισσότεροι επαγγελματίες καριέρας που υπηρετούν στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, στο στρατό και στη λεγόμενη κοινότητα των μυστικών υπηρεσιών –μου αρέσει πολύ αυτός ο όρος, «κοινότητα» των μυστικών υπηρεσιών– γνωρίζουν πολύ καλά ότι αυτό που κάνει το Ισραήλ είναι μάταιο και επιβλαβές για τα αμερικανικά συμφέροντα∙ και μάλιστα, πόσο επιβλαβές είναι για κάθε λογική κατανόηση των συμφερόντων του Ισραήλ. Αλλά δεν έχουν λόγο στην κυβέρνηση του Μπάιντεν.

Εν μέρει αυτό έχει να κάνει με το χάσμα των γενεών που αναφέρατε. Οι ΗΠΑ κυβερνώνται σήμερα από μια κλίκα ηλικιωμένων, μια γεροντοκρατία, η οποία γαλουχήθηκε στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 με τον μύθο της σύνδεσης μεταξύ του Ολοκαυτώματος και της ίδρυσης του Ισραήλ. Ο Σούμερ, η Πελόζι, ο Μπάιντεν, ο Τραμπ, είναι άνθρωποι μεγάλης ηλικίας. Η συνείδησή τους διαμορφώθηκε την εποχή του πολέμου του 1967. Και από τότε, δεν άνοιξαν ποτέ το μυαλό τους, δεν είχαν ποτέ πρόσβαση σε τίποτα άλλο παρά σε μια δηλητηριώδη αφήγηση που ζωγραφίζει το Ισραήλ με τα πιο λαμπερά χρώματα και τους Παλαιστίνιους με τα πιο σκοτεινά – την ιδέα ότι το Ισραήλ βρίσκεται πάντα σε υπαρξιακό κίνδυνο, οι Κοζάκοι είναι πάντα μπροστά στις πύλες· ότι το Ολοκαύτωμα θα μπορούσε να επαναληφθεί, ότι το Ισραήλ αντιπροσωπεύει ένα λουλούδι του δυτικού πολιτισμού σε μια έρημο αραβικής βαρβαρότητας – ένα σωρό ρατσιστικά στερεότυπα που το Ισραήλ, και το σιωνιστικό κίνημα πριν από αυτό, έσπειραν με επιτυχία σε όλη τη Δύση. Ο Μπάιντεν δεν έχει εκφράσει την παραμικρή συμπάθεια για τα 14.000 παιδιά των Παλαιστινίων που έχουν σκοτωθεί από τις βόμβες της Αμερικής. Δεν έχει κανένα αίσθημα ντροπής, καμία αίσθηση των διαστάσεων της φρικτής γενοκτονίας, στη διάπραξη της οποίας συμβάλλουν ο ίδιος και η κυβέρνησή του. Και οι άνθρωποι γύρω του το επαναλαμβάνουν αυτό, προφανώς. Είναι απομονωμένοι.

Πόσο καιρό μπορεί να συνεχιστεί αυτό; Δεν ξέρω. Δεν βλέπω κανένα σημάδι ότι θα σταματήσει. Έχουν πλέον αρχίσει αμυδρά να συμπεραίνουν ότι το Ισραήλ βλάπτει τα συμφέροντά του και τα δικά τους, και προσπαθούν να το φρενάρουν. Αλλά δεν έχουν καμία ισχύ με τους Ισραηλινούς μέχρι στιγμής. Και αν ήμουν ο Νετανιάχου και η πολιτική μου επιβίωση εξαρτιόταν από τη συνέχιση του πολέμου, η αδύναμη κλάψα των Αμερικανών και η απειλή ότι θα καθυστερήσουν ένα ή δύο φορτία όπλων δεν θα ήταν λόγος να τον σταματήσω. Θα συνεχίσει όσο θέλει, εκτιμώντας σωστά ότι οι Αμερικανοί περισσότερο γαβγίζουν παρά δαγκώνουν, και ότι κάθε δάγκωμα θα είναι μια δαγκωνιά χωρίς δόντια. Οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να πουν, θα σταματήσουμε όλες τις αποστολές όπλων, εκτός αν το Ισραήλ αποδεχτεί το σχέδιο κατάπαυσης του πυρός που έχει συντάξει γι’ αυτούς ο επικεφαλής της CIA, Μπερνς. Θα μπορούσε να υποστηρίξει ένα ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας που θα απαιτούσε κατάπαυση του πυρός βάσει συγκεκριμένων διατάξεων του Καταστατικού Χάρτη, το οποίο θα ανάγκαζε το Ισραήλ να σταματήσει αύριο. Δεν θα το κάνουν αυτό. Για να επιστρέψω σε αυτό που είπατε: αυτό ήταν κάτι που ο ίδιος ο Ρίγκαν ήταν πρόθυμος να κάνει, τον Αύγουστο του 1982. Οι Ισραηλινοί σταμάτησαν να βομβαρδίζουν τη Βηρυτό μόνο και μόνο επειδή ο Ρίγκαν έβαλε τις φωνές στον Μπέγκιν, και μισή ώρα αργότερα σταμάτησαν. Καθόμασταν εκεί στη Βηρυτό, υπό ισραηλινό βομβαρδισμό, και ξαφνικά σταμάτησε, ουσιαστικά λόγω ενός τηλεφωνήματος του προέδρου των ΗΠΑ προς τον Ισραηλινό πρωθυπουργό. Ο Μπάιντεν δεν το έκανε αυτό.

Tariq Ali: Οι Μιρσχάιμερ και Γουόλτ συκοφαντήγθηκαν για το βιβλίο τους σχετικά με το ισραηλινό λόμπι, τους αποκάλεσαν αντισημίτες κ.λπ.^[9] Αλλά η υπόθεση που διατύπωσαν για τον τρόπο με τον οποίο ασκείται η αμερικανική εξωτερική πολιτική σε αυτό το επίπεδο φαίνεται αρκετά ισχυρή σήμερα.

Rashid Khalidi: Το διασκεδαστικό είναι ότι, παρ’ όλη τη δυσφήμιση και τις συκοφαντίες, το βιβλίο Το λόμπι του Ισραήλ και η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ έγινε γρήγορα μπεστ σέλερ και εξακολουθεί να πουλάει πολύ καλά. Γνωρίζω τους συγγραφείς, είναι και οι δύο φίλοι μου∙ πιστεύω ότι με τον τελευταίο πόλεμο υπήρξε μια αύξηση των πωλήσεων, μιάμιση δεκαετία μετά την έκδοσή του. Νομίζω ότι ήταν μια σωστή ανάλυση. Δεν νομίζω ότι ήταν αρκετά ολοκληρωμένη, διότι μιλούσε μόνο για τις ομάδες λόμπι στο Καπιτώλιο, καθώς και για τους χριστιανοσιωνιστές και τους νεοσυντηρητικούς, και το λόμπι των επαγρυπνητών στα μέσα ενημέρωσης και τον ακαδημαϊκό χώρο, ενώ υπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα που έχει επεκταθεί σε σημαντικά τμήματα του αμερικανικού στρατού, της τεχνολογίας και της βιοϊατρικής, τα οποία είναι στενά συνδεδεμένα με τα ισραηλινά ισοδύναμά τους. Εξαιρετικά σημαντικά τμήματα της οικονομίας των ΗΠΑ συνδέονται με αυτούς τους τομείς στο Ισραήλ και αποτελούν ισχυρές δυνάμεις στην αμερικανική κοινωνία. Τους ανήκει το Κογκρέσο, με την έννοια ότι οι συνεισφορές τους κρατούν τους εκλεγμένους πολιτικούς στα αξιώματα – η Silicon Valley, η βιοτεχνολογία, τα χρηματοοικονομικά, ο στρατιωτικός τομέας ειδικότερα. Η σύνδεση του αμερικανικού στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος ασφαλείας με το αντίστοιχο του Ισραήλ είναι απρόσκοπτη, όπως και η σύνδεση των δικτύων άμυνας και πληροφοριών του Ισραήλ με εκείνα της Ινδίας, των Εμιράτων και μερικών άλλων χωρών. Δεν νομίζω ότι αυτό λαμβάνεται πλήρως υπόψη στο βιβλίο Το λόμπι του Ισραήλ, εν μέρει επειδή ορισμένα από αυτά προέκυψαν μετά τη δημοσίευση του βιβλίου τους.

Tariq Ali: Ας έρθουμε στο θέμα των σημερινών αραβικών ελίτ, οι οποίες εξακολουθούν να δρουν ακόμη πιο απροκάλυπτα από ό,τι μετά τη Νάκμπα. Πριν από την 7η Οκτωβρίου, οι Σαουδάραβες ήταν στα πρόθυρα της αναγνώρισης του Ισραήλ.

Rashid Khalidi: Εξακολουθούν να είναι.

Tariq Ali: Εξακολουθούν να είναι. Και τα κράτη του Κόλπου παραμένουν αυτοκρατορικά βενζινάδικα, με τεράστια χρηματικά ποσά. Η Ιορδανία ήταν ένα αμερικανοϊσραηλινό προτεκτοράτο για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι αιγυπτιακές μάζες ηττήθηκαν βάρβαρα από τον στρατό. Σκέφτηκα όντως ότι μπορεί να υπάρξουν περισσότερες διαδηλώσεις στον αραβικό κόσμο – και το μόνο πράγμα που θα μπορούσε να αλλάξει το κλίμα εκεί θα ήταν μαζικές εξεγέρσεις. Αλλά εκτός από την Υεμένη, δεν υπάρχουν πολλά. Υπήρξαν διαδηλώσεις υπέρ της Γάζας, αλλά μέχρι στιγμής όχι στην κλίμακα της οργής που εκδηλώθηκε στη Βρετανία και τις ΗΠΑ.

Rashid Khalidi: Νομίζω ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο πράγματα που πρέπει να πούμε εδώ. Το πρώτο είναι ότι υπάρχει, και υπήρχε πάντα, μια βαθιά συμπάθεια για την Παλαιστίνη μεταξύ των αραβικών λαών, σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο, από τον Κόλπο μέχρι τον Ατλαντικό. Αυτό δεν έχει αλλάξει. Αυξομειώνεται λίγο, αλλά δεν έχει εξαφανιστεί. Όμως αυτοί οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν άλλα κρίσιμα ζητήματα. Αν ζεις σε ένα κράτος που έχει καταστραφεί –όπως η Λιβύη, η Συρία, το Ιράκ, η Υεμένη, το Σουδάν, ο Λίβανος– από εμφύλιο πόλεμο ή επέμβαση των αυτοκρατορικών δυνάμεων και των πελατών τους, έχεις άλλες ανησυχίες. Το Ιράκ εξακολουθεί να μην έχει 24ωρη ηλεκτροδότηση, 21 χρόνια μετά την αμερικανική κατοχή – ένα από τα μεγαλύτερα πετρελαιοπαραγωγά κράτη στον κόσμο. Η Παλαιστίνη είναι σημαντική, αλλά το ηλεκτρικό ρεύμα και το να μην σκοτωθείς από το καθεστώς –ή από αυτή ή την άλλη φράξια του στρατού– είναι επίσης σημαντικό. Αυτή είναι η κατάσταση σε μισή ντουζίνα αραβικές χώρες: διάφορα στάδια εμφυλίου πολέμου και πολέμου με αντιπροσώπους, με όλες τις μεγάλες δυνάμεις να εμπλέκονται.

Το δεύτερο είναι ότι, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, από τον Κόλπο μέχρι τον Ατλαντικό, δεν υπάρχουν καθεστώτα που επιτρέπουν στην κοινή γνώμη να εκφράζεται. Υπάρχουν τυραννικές δικτατορίες, ένα pouvoir στην Αλγερία, οι πιο απολυταρχικές μοναρχίες από την εποχή του Λουδοβίκου του 14ου, οι οποίες δεν επιτρέπουν ουσιαστικά καμία διαφωνία πέρα από ένα μικροσκοπικό διάστημα, και αν το ξεπεράσεις, θα σε χτυπήσουν με τέιζερ και θα σε βασανίσουν, θα σε συλλάβουν και η οικογένειά σου θα υποφέρει. Έτσι, έχετε δίκιο, καμία διαμαρτυρία στον αραβικό κόσμο δεν έχει φτάσει στο επίπεδο αυτών που είδαμε στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, ή σε ορισμένα μέρη του Παγκόσμιου Νότου, την Ινδονησία και το Πακιστάν. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι οι αραβικές μάζες έχουν δειλιάσει από το μαστίγιο και τα βασανιστήρια που τους έχουν επιβληθεί μετά τη λεγόμενη Αραβική Άνοιξη. Τους επανέφεραν στην τάξη οι πελάτες της Αμερικής, ιδίως η Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα, με τεράστιες εισροές μετρητών και υποστήριξη των πιο σκληρών μέτρων ασφαλείας. Δεν μπορεί κανείς να κατηγορήσει εξ ολοκλήρου τους ανθρώπους που δεν είναι πρόθυμοι να σηκώσουν το κεφάλι τους πάνω από ένα ορισμένο σημείο για το θέμα αυτό.

Σε ορισμένα μέρη, ωστόσο, η κατάσταση είναι κρίσιμη – στην Ιορδανία, για παράδειγμα, και σε μερικές άλλες χώρες, κάτω από την επιφάνεια. Αλλά δεν βλέπω αυτό να οδηγεί στις δημοκρατικές μεταβάσεις που θα ήταν απαραίτητες για να διαδραματίσουν αυτές οι χώρες ενεργό, θετικό ρόλο. Οι ηγέτες τους ανησυχούν περισσότερο για το τι μπορεί να πει η Ουάσινγκτον και το Τελ Αβίβ παρά για τον λαό τους. Δεν εκπροσωπούν τις απόψεις του λαού τους σε καμία περίπτωση. Είναι δεμένες με το Ισραήλ με τόσους πολλούς ορατούς και αόρατους δεσμούς. Η αντιπυραυλική άμυνα των Εμιράτων παρέχεται από την ισραηλινή θυγατρική της Raytheon, πράγμα που σημαίνει ότι η αντιπυραυλική επιτήρηση του Ισραήλ κατά του Ιράν βρίσκεται στο Τζαμπάλ Άλι, στο Άμπου Ντάμπι, και όχι στο Τζαμπάλ αλ-Σέιχ (όρος Ερμών), στα κατεχόμενα Υψίπεδα του Γκολάν. Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα εξαρτώνται εξ ολοκλήρου από το Ισραήλ για την ασφάλειά τους έναντι πυραυλικών επιθέσεων. Υπάρχουν παραλλαγές αυτής της διευθέτησης στην Ιορδανία, την Αίγυπτο και άλλες αραβικές χώρες. Στο Μαρόκο, οι βασιλικοί σωματοφύλακες εκπαιδεύονται από τη Μοσάντ τα τελευταία πενήντα ή εξήντα χρόνια, από την εποχή του βασιλιά Χασάν Β΄. Η σύνδεση με την ισραηλινή άμυνα διαρκεί πολλές γενιές στην περίπτωση της Ιορδανίας, του Μαρόκου και της Αιγύπτου, και είναι καλά εδραιωμένη σε αρκετές από τις χώρες του Κόλπου και σε μερικές άλλες επίσης.

Tariq Ali: Υπήρξε κάποια ελπίδα που εκφράστηκε από νωρίς ότι η Χεζμπολλάχ, με την υποστήριξη, σιωπηλά ή δημόσια, του ιρανικού καθεστώτος, θα μπορούσε να ανοίξει ένα δεύτερο μέτωπο και να αποφορτίσει την πίεση στη Χαμάς. Αλλά αυτό δεν συνέβη.

Rashid Khalidi: Νομίζω ότι η Χαμάς έκανε λάθος που το περίμενε. Πιθανώς περίμεναν πολύ πιο συνεχείς αντιδράσεις από άλλους Παλαιστίνιους στα κατεχόμενα εδάφη και ήλπιζαν ότι η Χεζμπολλάχ, καθώς και άλλες πολιτοφυλακές που συνδέονται με το Ιράν και ίσως το ίδιο το Ιράν, θα αντιδρούσαν πολύ πιο δυναμικά στην αντεπίθεση του Ισραήλ στην 7η Οκτωβρίου. Είναι ένα τέλειο παράδειγμα του πόσο λίγο καταλαβαίνουν τον κόσμο. Παρ’ όλη την οξυδέρκειά τους από άλλες απόψεις, οι ηγέτες που οργάνωσαν αυτή την επίθεση έχουν αυτό που θα αποκαλούσα όραμα τούνελ. Νομίζω ότι πραγματικά πίστευαν ότι θα γινόταν εξέγερση σε όλο τον αραβικό κόσμο. Δεν έχω πολλές αποδείξεις για αυτόν τον ισχυρισμό, αλλά σίγουρα απογοητεύτηκαν από την αντίδραση. Και η αντίδραση της Χεζμπολλάχ ήταν αυτό που θα αποκαλούσα «επιτελεστική». Είχε σημαντικές επιπτώσεις στο Ισραήλ: σκότωσε τουλάχιστον δεκαπέντε Ισραηλινούς στρατιώτες και έντεκα Ισραηλινούς πολίτες, σύμφωνα με ισραηλινές πηγές, και οδήγησε στην εκκένωση ολόκληρης της παραμεθόριας περιοχής – δεκάδες χιλιάδες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους.

Όμως, ενώ μπορεί να εξελιχθεί σε πόλεμο πλήρους κλίμακας, μέχρι στιγμής είναι πολύ συγρατημένος και ελεγχόμενος. Αυτό είναι αποτέλεσμα αυτού που οποιοσδήποτε που έχει μάτια να βλέπει θα μπορούσε να πει στα παιδιά στις σήραγγες, ότι δηλαδή το Ιράν δεν επένδυσε στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων της Χεζμπολλάχ για χάρη της Χαμάς. Το έκανε για να δημιουργήσει ένα αποτρεπτικό μέσο για την προστασία του Ιράν από το Ισραήλ∙ αυτός είναι ο μόνος λόγος. Η ιδέα ότι η Χεζμπολλάχ και οι Ιρανοί θα έριχναν κάθε βέλος που είχαν στη φαρέτρα τους για να στηρίξουν τη Χαμάς, σε έναν πόλεμο που ξεκίνησε χωρίς να προειδοποιήσει τους συμμάχους της – είναι αδύνατον να πιστέψει κανείς ότι θα μπορούσαν να σκεφτούν κάτι τέτοιο. Το Ιράν είναι ένα εθνικό κράτος που έχει εθνικά συμφέροντα, τα οποία περιορίζονται στη διατήρηση του καθεστώτος, την αυτοάμυνα και τη raison d’état. Μπορείτε να μιλάτε για το Ισλάμ, την ιδεολογία και τον «άξονα της αντίστασης» όσο θέλετε. Εγώ θα σας απαντήσω: raison d’état, προστασία του καθεστώτος – αυτό τους ενδιαφέρει, και γι’ αυτό υποστήριξαν την ανάπτυξη των δυνατοτήτων της Χεζμπολλάχ. Και δεν πρόκειται να κάψουν αυτό το χαρτί. Δεν υπήρχε καμία πιθανότητα υπό οποιεσδήποτε συνθήκες να το κάνουν αυτό για να υποστηρίξουν τη Χαμάς. Αν, Θεός φυλάξοι, ξεσπάσει ένας πόλεμος πλήρους κλίμακας, θα είναι εξαιτίας ενός λανθασμένου υπολογισμού, ή ενός ατυχήματος, ή μιας παράλογης κίνησης του Νετανιάχου, όχι μιας απόφασης της Χεζμπολλάχ.

Η Χεζμπολλάχ είναι λιβανέζικο κόμμα. Έχει έναν Ιρανό προστάτη, αλλά είναι πολύ καλά συντονισμένη με το γεγονός ότι η λιβανέζικη κοινή γνώμη θα στραφεί εναντίον της αν οι επιχειρήσεις της εναντίον του Ισραήλ προκαλέσουν μαζικά αντίποινα εναντίον του Λιβάνου – τα οποία δεν θα στρέφονται μόνο εναντίον της Χεζμπολλάχ αλλά και, όπως στον πόλεμο του 2006, εναντίον των υποδομών του Λιβάνου. Οι Ισραηλινοί πάντα τιμωρούσαν τη χώρα που τους φιλοξενούσε προκειμένου να την αναγκάσουν να υποχρεώσει την αντίσταση να σταματήσει να κάνει ό,τι έκανε. Βομβάρδισαν την Ιορδανία, βομβάρδισαν τη Συρία, προκειμένου να αναγκάσουν αυτά τα καθεστώτα να σταματήσουν τους Παλαιστίνιους. Δεν προσπαθούσαν να σταματήσουν τους ίδιους τους Παλαιστίνιους, αλλά να σταματήσουν την όποια αραβική χώρα φιλοξενούσε και υποστήριζε τους Παλαιστίνιους. Το ίδιο θα έκαναν και στον Λίβανο, για να τον αναγκάσουν να σταματήσει τη Χεζμπολλάχ. Και η Χεζμπολλάχ το γνωρίζει αυτό, και οι Λιβανέζοι το γνωρίζουν επίσης. Δεν καταλαβαίνω πώς οι ηγέτες της Χαμάς δεν το κατάλαβαν αυτό. Δείχνει μια αποστασιοποίηση από την πραγματικότητα και μια ελαττωματική στρατηγική αίσθηση που είναι πραγματικά αρκετά ανησυχητική. Από τις 7 Οκτωβρίου έχουν ανατρέψει δραματικά το στάσιμο status quo στην Παλαιστίνη και έχουν αποδειχθεί εξαιρετικά ικανοί στην διεξαγωγή ανταρτοπόλεμου – με απερίγραπτο τίμημα, ας το πούμε έτσι. Αλλά τελικά, ο πόλεμος είναι μια προέκταση της πολιτικής με άλλα μέσα, και δεν έχουν προβάλει στον κόσμο ένα σαφές, στρατηγικό, ενιαίο παλαιστινιακό πολιτικό όραμα. Δεν νομίζω ότι ο κόσμος τα λέει αυτά τα πράγματα, όσο δύσκολο κι αν είναι να τα πει κανείς. Αλλά θα έπρεπε να τα λέει. Θα έπρεπε.

Tariq Ali: Συμφωνώ απόλυτα μαζί σας. Όσον αφορά το μέλλον, ποιο είναι το ισραηλινό σχέδιο για τη Γάζα; Προσπαθούν να δημιουργήσουν μια νέα Νάκμπα, δηλαδή να καταστρέψουν τη λωρίδα, να την ξεπουλήσουν στους δικούς τους ανθρώπους και να μετατρέψουν περισσότερους Παλαιστίνιους σε πρόσφυγες; Αυτό φαίνεται να συμβαίνει. Ή μήπως κάποιος θα παρέμβει για να το σταματήσει αυτό; Οι Αμερικανοί σίγουρα δεν θα το κάνουν, αυτό έχει γίνει πολύ ξεκάθαρο.

Rashid Khalidi: Σε αντίθεση με άλλες κρίσιμες στιγμές της ιστορίας του, το Ισραήλ δεν έχει μια ενιαία ελίτ και δεν υπάρχει σήμερα μια ξεκάθαρη θέση σε αυτά τα ζητήματα. Το 1948, ο Μπεν Γκουριόν κυριάρχησε στην ισραηλινή πολιτική∙ ακόμη και το 1956, επικράτησε του Σαρέτ και έκανε ό,τι ήθελε ξεκινώντας τον πόλεμο του Σουέζ. Επεισόδιο προς επεισόδιο, είτε τα πήγαν καλά είτε άσχημα, τουλάχιστον ήξεραν τι ήθελαν να κάνουν. Υπήρχε μια συνεκτική, ενιαία αίσθηση των συμφερόντων του Ισραήλ, ακόμη και μετά τον πόλεμο του 1967, όταν δεν μπορούσαν να αποφασίσουν ακριβώς –να τα κρατήσουμε όλα;– είχαν μια συνεκτική ηγεσία. Η στρατιωτική και η πολιτική ηγεσία λειτουργούσαν συγχρονισμένα στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του Ισραήλ. Αυτό δεν συμβαίνει σήμερα. Δεν νομίζω ότι υπάρχει ένα ξεκάθαρο ισραηλινό όραμα για το τι πρέπει να γίνει. Ο Νετανιάχου έχει πολύ λίγη ιδέα για το τι θέλει στρατηγικά. Αυτό που θέλει προσωπικά είναι η συνέχιση του πολέμου χωρίς σαφή στρατηγική τερματισμού. Αυτό εξυπηρετεί τα στενά πολιτικά του συμφέροντα: να παραμείνει στην εξουσία, να μην έχει εκλογές και να μην πάει σε δίκη.

Άλλες φράξιες εντός της κυβέρνησής του έχουν διαφορετικές απόψεις. Ο στρατός και οι μυστικές υπηρεσίες δεν έχουν συνοχή. Μόλις πρόσφατα ένας πρώην αρχηγός του Γενικού Επιτελείου βγήκε και είπε ότι ο πόλεμος πρέπει να τελειώσει. Ποτέ δεν είχαμε πρώην αρχηγούς επιτελείων να το λένε αυτό σε καιρό πολέμου∙ ο Αβίβ Κοχαβί μόλις το είπε. Άλλοι πρώην στρατηγοί και αρχηγοί των μυστικών υπηρεσιών έχουν πει παρόμοια πράγματα. Η ισραηλινή ελίτ είναι διχασμένη, για σοβαρούς λόγους, σχετικά με το πώς θα τελειώσει ο πόλεμος, σχετικά με το τι θα γίνει στη Γάζα την επόμενη μέρα, αν αυτή έρθει ποτέ. Στην αρχή, ήταν σαφές ότι ήλπιζαν ότι θα μπορούσαν να ολοκληρώσουν τη Νάκμπα και να εκδιώξουν μεγάλο αριθμό ανθρώπων – στην Αίγυπτο, και ενδεχομένως και από τη Δυτική Όχθη στην Ιορδανία. Και έστειλαν το παιδί για τα θελήματα, τον Μπλίνκεν, να κάνει τη βρώμικη δουλειά γι’ αυτούς – να πάει στους Αιγύπτιους, στους Ιορδανούς και στους Σαουδάραβες και να τους παρακαλέσει, παρακαλώ, μπορείτε να επιτρέψετε να συμβεί αυτό; Η συμμετοχή της αμερικανικής κυβέρνησης σε ένα ισραηλινό σχέδιο για περαιτέρω εθνοκάθαρση της Παλαιστίνης είναι ένα από τα πιο κατάπτυστα επεισόδια στην αμερικανική ιστορία. Θα είναι ένα σημάδι ντροπής για τον Μπλίνκεν και τον Μπάιντεν για πάντα. Το 1948, η Ουάσινγκτον δεν ήθελε την εθνοκάθαρση, αν και ο Τρούμαν την επέτρεψε να συμβεί και δεν έκανε τίποτα για να υποστηρίξει το Ψήφισμα της ΟΗΕ για τη Διχοτόμηση, για το οποίο είχε στριμώξει τόσους πολλούς για να το εξασφαλίσει. Τώρα είναι διαφορετικά και πολύ χειρότερα. Εδώ η Ουάσιγκτον υποστηρίζει ενεργά το Ισραήλ στη γενοκτονία και προσπαθεί ενεργά να μεσολαβήσει για την εθνοκάθαρση ενός μέρους της Παλαιστίνης.

Αλλά αν η ισραηλινή ηγεσία είχε ξεκάθαρη άποψη για το τι ήθελε στην αρχή –να καταστρέψει τη Γάζα και να ολοκληρώσει τη Νάκμπα– δεν νομίζω ότι έχει ξεκάθαρη άποψη τώρα. Αυτό που φαίνεται πιθανό να επακολουθήσει είναι κάποια μορφή ισραηλινής κατοχής, κάτι που είναι ένα αποτέλεσμα που κανείς, συμπεριλαμβανομένων των ίδιων των Ισραηλινών, δεν θα επιθυμούσε. Δεν θα ήθελα να καταλάβουν τη Γάζα αν ήμουν στη θέση τους. Η τελευταία τους κατοχή, μέχρι το 2005, δεν ήταν και τόσο επιτυχής. Σκεφτείτε τι είχαν να αντιμετωπίσουν τότε, από τη Χαμάς των αρχών της δεκαετίας του 2000 και άλλες ομάδες με δυνατότητες ένα κλάσμα αυτών που έχουν σήμερα. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν καλές επιλογές, ειλικρινά, από την ισραηλινή οπτική γωνία. Δεν νομίζω ότι υπήρξε μια ξεκάθαρη απόφαση της ηγεσίας σε αυτό το θέμα. Αυτό μπορεί να είναι λάθος, αλλά αυτή είναι η εντύπωσή μου απ’ έξω, διαβάζοντας τον ισραηλινό Τύπο. Παρά τη συντριπτική τους δύναμη, έχουν θέσει τον εαυτό τους σε μια απελπιστική στρατηγική κατάσταση.

Tariq Ali: Μια τρομερή ιστορική ειρωνεία. Μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών το 1967, ο Ισαάκ Ντόιτσερ έδωσε συνέντευξη στο New Left Review^[10]. Είχε έρθει σε ρήξη με το Ισραήλ οριστικά και έστειλε μήνυμα στον Μπεν Γκουριόν, τον οποίο γνώριζε, προειδοποιώντας για καταστροφή αν δεν τερματιστεί η κατοχή. Περιέγραψε τους Ισραηλινούς ως τους Πρώσους της Μέσης Ανατολής –διαδοχικές νίκες που γεννούν τυφλή εμπιστοσύνη στη δύναμη των όπλων τους, σοβινιστική αλαζονεία και περιφρόνηση για τους άλλους λαούς– και υπενθύμισε το μάθημα που πήραν οι Γερμανοί από την εμπειρία τους: «Man kann sich totseigen!». Μπορείς να θριαμβεύσεις μέχρι θανάτου.

Rashid Khalidi: Λοιπόν, ο Μπεν Γκουριόν το έμαθε αυτό. Ανησύχησε μετά τον πόλεμο του 1967 ότι το Ισραήλ θα βυθιζόταν σε θριαμβολογίες και δεν θα εκμεταλλευόταν την ευκαιρία που του προσέφερε ο πόλεμος για να επιτύχει μια διευθέτηση ευνοϊκή για το Ισραήλ και τον σιωνισμό. Είχε, φυσικά, δίκιο. Το θλιβερό με τόσους πολλούς από αυτούς τους ηγέτες είναι ότι μαθαίνουν πολύ αργά. Έτσι έχουμε τον Εχούντ Όλμερτ να μιλάει για πράγματα για τα οποία δεν μιλούσε ποτέ όταν ήταν πρωθυπουργός, ή τον Μπεν Γκουριόν να λέει πράγματα στα γεράματά του που δεν είχε πει ποτέ πριν, ή πρώην ισραηλινούς στρατηγούς ή επικεφαλής της Μοσάντ και της Σιν Μπετ, γεμάτους σοφία μετά τη συνταξιοδότησή τους. Είχα μια καταπληκτική συνάντηση με τον Γιεχοσαφάτ Χαρκαμπί, επικεφαλής της ισραηλινής στρατιωτικής αντικατασκοπείας τη δεκαετία του 1950, ο οποίος έγραψε δύο σημαδιακά βιβλία που αποτέλεσαν προσχέδια για τη δαιμονοποίηση της PLO. Δεν υπηρέτησε μόνο ως επικεφαλής των στρατιωτικών μυστικών υπηρεσιών, αλλά ήταν ο κύριος προπαγανδιστής στη Δύση για την αρνητική εικόνα της PLO. Όταν τον συνάντησα στα γεράματά του, ο άνθρωπος είχε αλλάξει εντελώς και είχε γράψει μια σειρά βιβλίων που επέκριναν το Ισραήλ. Συχνά συμβαίνει αυτό πολύ αργά με αυτούς τους ανθρώπους. Το ίδιο συνέβη και με τον Τζίμι Κάρτερ. Γιατί δεν το είπατε αυτό όταν ήσασταν πρόεδρος;

Tariq Ali: Ακριβώς.

Rashid Khalidi: Ο καλύτερος πρώην πρόεδρος που είχαν ποτέ οι Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά θα ήθελα να ολοκληρώσω την απάντηση στην πρώτη σας ερώτηση, τι έχει αλλάξει και τι όχι. Μεγάλωσα σε έναν κόσμο, όπως είπα, στον οποίο η Σιωνιστική αφήγηση ήταν το μόνο πράγμα που υπήρχε και την πίστευαν τυφλά σχεδόν όλοι. Αυτό δεν ισχύει σήμερα, όπως έχουμε πει. Υπάρχει μια έντονη αμφισβήτηση της σιωνιστικής αφήγησης, εντός της εβραϊκής κοινότητας ειδικότερα, με ένα ενδιαφέρον χάσμα γενεών. Αυτό είναι εντελώς νέο – και πολύ σημαντικό.

Αυτό που δεν έχει αλλάξει και με το οποίο τα εγγόνια μας θα έχουν ακόμη να παλέψουν, είναι η ακλόνητη υποστήριξη των ηγετών των αυτοκρατορικών δυνάμεων στο σιωνιστικό σχέδιο. Ειδικά οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία, από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, και η Γαλλία και η Γερμανία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό είναι από πολλές απόψεις το μεγαλύτερο πρόβλημα, κατά τη δική μου αντίληψη. Αν αποδεχτούμε το εποικιστικό-αποικιακό πλαίσιο ανάλυσης, τότε η μητρόπολη είναι εξίσου σημαντική με την αποικία των εποίκων. Το Ισραήλ δεν είναι μια τυπική αποικία εποίκων, σε καμία περίπτωση∙ είναι επίσης ένα εθνικό σχέδιο, με σημαντική βιβλική διάσταση, και ένα καταφύγιο από διώξεις. Καμία άλλη αποικία εποίκων δεν αποτέλεσε καταφύγιο από τις διώξεις σε τέτοιο βαθμό – οι Πουριτανοί και άλλοι θρησκευτικοί αντιφρονούντες, όπως οι Κουάκεροι, που ήρθαν στη Βόρεια Αμερική, βίωσαν σίγουρα καταπίεση, αλλά όχι στην ίδια κλίμακα. Βασικά, αυτός ο συνδυασμός χαρακτηριστικών είναι μοναδικός για το ισραηλινό σχέδιο. Όμως ο πυρήνας του, ο πυρήνας του, ο πυρήνας των εποίκων-αποικιοκρατών, σχετίζεται με μια μητρόπολη. Και οι ελίτ αυτής της μητρόπολης, δυστυχώς, έχουν ελάχιστα αλλάξει από την εποχή που ήμουν παιδί. Οι νέες γενιές θα πρέπει να το αντιμετωπίσουν αυτό.

Tariq Ali: Ορισμένοι Ισραηλινοί μελετητές και αρχαιολόγοι, συμπεριλαμβανομένου του Ισραέλ Φινκελστάιν, έχουν δείξει ότι οι ηρωικές ιστορίες της Παλαιάς Διαθήκης –η έξοδος, η βασιλική καταγωγή του Βιβλίου των Βασιλέων– ήταν σε μεγάλο βαθμό μια «επινοημένη παράδοση», δάνεια που κατασκευάστηκαν ως αυλική ιδεολογία σε μια μεταγενέστερη περίοδο. Οι εβραϊκές εκδόσεις των βιβλίων του Σλόμο Σαντ, Η επινόηση του εβραϊκού λαού και Η επινόηση της γης του Ισραήλ, υπήρξαν μπεστ σέλερ στο Ισραήλ. Αλλά αυτό είχε αμελητέο αντίκτυπο στην επιρροή της εθνικής ιδεολογίας στην πλειοψηφία του πληθυσμού.

Rashid Khalidi: Όσον αφορά τον εθνικισμό, ο Γκέλνερ, ο Χομπσμπάουμ και ο Μπένεντικτ Άντερσον είχαν δίκιο: δεν έχει σημασία ποια ήταν η ιστορική πραγματικότητα, σημασία έχει τι πιστεύουν οι άνθρωποι. Ο Φινκελστάιν και άλλοι εξαιρετικοί Ισραηλινοί αρχαιολόγοι έχουν διαλύσει μεγάλο μέρος της βιβλικής θεμελίωσης του σιωνισμού, με πολύ μικρό πολιτικό αποτέλεσμα. Νομίζω ότι πρέπει να εξετάσουμε τη δύναμη αυτών των βιβλικών μύθων, ανεξάρτητα από την αβασιμότητά τους από ιστορική και αρχαιολογική άποψη – την απήχησή τους σε γενιές, σε αιώνες, και όχι μόνο μεταξύ των Εβραίων. Είναι εξίσου σημαντικό το γεγονός ότι είχαν απήχηση μεταξύ των Χριστιανών. Οι Βρετανοί Προτεστάντες είναι τελικά υπεύθυνοι για τη Διακήρυξη Μπάλφουρ, που έχει τις ρίζες της στην πίστη τους σε αυτούς τους ίδιους μύθους. Ο λόρδος Σάφτεσμπουρι ήταν σιωνιστής στη δεκαετία του 1830, πριν από τους πρώτους Εβραίους σιωνιστές, για θρησκευτικούς λόγους.

Tariq Ali: Αλλά η ισραηλινή βαρβαρότητα, όπως τη βλέπουμε, αρχίζει να τσαλακώνει μερικούς από αυτούς τους μύθους, έτσι δεν είναι;

Rashid Khalidi: Μπορεί να υπάρξει ένα ξεκαθάρισμα. Αυτός ο χριστιανικός σιωνισμός είναι πρωτίστως ένα προτεσταντικό φαινόμενο· είναι πολύ λιγότερο διαδεδομένος μεταξύ των καθολικών πληθυσμών. Αυτή η ανάγνωση της Βίβλου –η «συγκέντρωση του Ισραήλ» ως προάγγελος της Δευτέρας Παρουσίας και της Κρίσης, η Αποκάλυψη του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου– είναι ουσιαστικά μια προτεσταντική ανάγνωση. Και σε πολλές από τις πιο φιλελεύθερες προτεσταντικές ομολογίες στις ΗΠΑ, υπάρχει μια αυξανόμενη κατανόηση του κινδύνου αυτής της ανάγνωσης και του πόσο λανθασμένη είναι από την άποψη των χριστιανικών αξιών. Βλέπουμε μια παράλληλη μετατόπιση μεταξύ των Εβραίων, οι οποίοι λένε ότι αυτό δεν έχει καμία σχέση με την εβραϊκή παράδοση που θέλουμε να διατηρήσουμε.

Δεν θέλουμε να καταστρέψουμε τους ανθρώπους όπως οι Ισραηλίτες κατέστρεψαν τους Αμαληκίτες. Δεν πιστεύουμε στην εκδοχή του Ιουδαϊσμού που κινητοποιεί πολλούς από τους εποίκους και τη δεξιά πτέρυγα του ισραηλινού πολιτικού φάσματος – που παρεμπιπτόντως εκτείνεται από την άκρα δεξιά έως την κεντροαριστερά. Πιστεύουν αυτά τα πράγματα, για την καταστροφή των Αμαληκιτών ως εχθρών του Ισραήλ. Ο Νετανιάχου έχει ασπαστεί κυνικά αυτή την εξοντωτική λογική, σε μια κυριολεκτική ανάγνωση του βιβλίου του Σαούλ – «Θυμηθείτε τι σας έκαναν οι Αμαληκίτες». Η πλειοψηφία της Κνεσέτ, 64 μέλη, στηρίζουν μια κυβέρνηση με επικεφαλής έναν άνθρωπο που το έχει πει αυτό ξανά και ξανά. Ωστόσο, δεν είναι αυτό που πιστεύει ένα μεγάλο μέρος της εβραϊκής κοινότητας στις ΗΠΑ.

Tariq Ali: Τώρα, τέλος, στο δικό σας πανεπιστήμιο, το Κολούμπια.

Rashid Khalidi: Θα πάψει να είναι το δικό μου πανεπιστήμιο όταν συνταξιοδοτηθώ στα τέλη Ιουνίου.

Tariq Ali: Αλλά θα εξακολουθείτε να συνδέεστε με κάποιο τρόπο.

Rashid Khalidi: Θα είμαι απλώς ένα πρώην μέλος του διδακτικού προσωπικού, που θα διδάσκει κάποια μαθήματα ως μη μέλος του διδακτικού προσωπικού – ή ως «έκτακτο» διδακτικό προσωπικό, όπως έχουμε συνηθίσει να τους αποκαλούμε.

Tariq Ali: Θα μπορούσαν να καταργήσουν εντελώς μαζί με το όνομα του «τρομοκράτη», και την έδρα του Έντουαρντ Σαΐντ;

Rashid Khalidi: Δεν έχω ιδέα τι θα συμβεί με αυτό. Υπάρχουν δωρητές και απόγονοι δωρητών οι οποίοι, υποθέτω, θα επιμείνουν ότι θα συνεχίσει να υπάρχει μια έδρα και ότι κάποιος με τα κατάλληλα προσόντα θα πρέπει να την κατέχει. Δεν έχω ιδέα. Η εκστρατεία στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά των Σπουδών Μέσης Ανατολής γενικά, και των σπουδών για την Παλαιστίνη ειδικότερα, είναι έντονη και εκτείνεται σε όλο το πολιτικό φάσμα. Και τώρα έχουμε το Αστυνομικό Τμήμα της Νέας Υόρκης να συμμετέχει μαζί με τους αχρείους πολιτικούς στο θόρυβο και την κραυγή που ντροπιαστικά επαναλαμβάνεται από τους διοικητικούς υπαλλήλους του πανεπιστημίου, σχετικά με εξωτερικούς ταραξίες και υποκίνηση από μέλη ΔΕΠ, συμπεριλαμβανομένου εμού. Δεν ξέρω λοιπόν τι θα συμβεί. Όταν μου κάνουν τέτοιου είδους ερωτήσεις, λέω ότι η περιγραφή της δουλειάς ενός ιστορικού δεν περιλαμβάνει την πρόβλεψη του μέλλοντος.

Tariq Ali: Αφιερώσατε το τελευταίο σας βιβλίο στα εγγόνια σας, κάτι που εμείς οι ηλικιωμένοι συνηθίζουμε να κάνουμε.

[Γέλια]

Ας καταγραφεί στα πρακτικά ότι και οι δύο μας γελάμε εγκάρδια.

Εκφράσατε την ελπίδα ότι θα δουν έναν καλύτερο κόσμο. Ποια είναι η μεγαλύτερη διαφορά μεταξύ του κόσμου στον οποίο μεγαλώσατε εσείς και του κόσμου στον οποίο μεγαλώνουν εκείνα;

Rashid Khalidi: Μεγάλωσα σε έναν κόσμο όπου δεν υπήρχε φωνή των Παλαιστινίων – στον αραβικό κόσμο, στη δημόσια σφαίρα της Δύσης, καθόλου, δεν υπήρχε. Οι Παλαιστίνιοι δεν υπήρχαν. Τα τέσσερα εγγόνια μου μεγαλώνουν σε μια εποχή που υπάρχουν αρκετά δυναμικές φωνές για την Παλαιστίνη, σε όλο τον κόσμο. Αυτό είναι ένα στοιχείο αλλαγής προς το καλύτερο. Μεγάλωσα σε έναν κόσμο στον οποίο η σιωνιστική αφήγηση ήταν απολύτως ηγεμονική και το Ισραήλ περιγραφόταν απερίφραστα ως «φως για τα έθνη». Αυτό δεν ισχύει πλέον. Σήμερα θεωρείται ευρέως, και δικαίως, ως κράτος παρίας εξαιτίας των δικών του γενοκτονικών ενεργειών. Αυτά είναι από τα λίγα καλά πράγματα που συνέβησαν σε αυτούς τους πολύ κακούς καιρούς.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Rashid Khalidi, “The Neck and The Sword”, New Left Review, τεύχος 147, Μάιος/Ιούνιος 2024, https://newleftreview.org/issues/ii147/articles/the-neck-and-the-sword. Αναδημοσίευση: Links. International Journal of Socialist Renewal, 27 Αυγούστου 2024, https://links.org.au/neck-and-sword-interview-rashid-khalidi-tariq-ali.

Σημειώσεις

^* [Σ.τ.Μ.:] Ο τίτλος του άρθρου είναι μια φράση του Παλαιστίνιου συγγραφέα Γασσάν Καναφάνι (βλ. παρακάτω), η οποία επαναλαμβάνεται και σε συνέντευξή του το 1970 στον Βρετανό δημοσιογράφο Ρίτσαρντ Κάρλετον, όταν τον ρώτησε γιατί δεν πιστεύει στις ειρηνευτικές συνομιλίες με το Ισραήλ και ο Καναφάνι απάντησε: «Δεν εννοείτε ειρηνευτικές συνομιλίες, εννοείτε υποταγή ... αυτό είναι ένα είδος συνομιλίας μεταξύ σπαθιού και λαιμού». Βλ. “A conversation between the sword and the neck / Ghassan Kanafani (1970)”, YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=855aGh5H9rg.

^[1] Ghassan Kanafani, The Revolution of 1936–1939 in Palestine: Background Details and Analysis, Νέα Υόρκη 2023 [1972]. Διαθέσιμο στο https://files.libcom.org/files/2023-01/The1936-39RevoltinPalestine_GhassanKanafani_2020Update.pdf.

^[2] Kanafani, The Revolution of 1936–1939 in Palestine, σελ. 60.

^[3] Nasser, “Memoirs of the First Palestine War”, μεταφρασμένα στα αγγλικά από τον Walid Khalidi για το Journal of Palestine Studies, Χειμώνας 1973· είναι μια συγκλονιστική περιγραφή του χάους και της συνειδητής έλλειψης σχεδίου από τη διεφθαρμένη Ανώτατη Διοίκηση στο Κάιρο.

^[4] Albert Hourani, “Ottoman Reform and the Politics of the Notables” στο William Polk and Richard Chambers, (επιμ), Beginnings of Modernization in the Middle East: The Nineteenth Century, Σικάγο 1968, σσ. 41–68 [https://ismi.emory.edu/documents/Readings/Hourani,%20Albert,%20Notables.pdf].  

^[5] Popular Front for the Liberation of Palestine [Λαϊκό Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης], μια επαναστατική σοσιαλιστική οργάνωση που σχηματίστηκε από τον Τζορτζ Χαμπάς και άλλους μετά τον πόλεμο του 1967.

^[6] Seth Anziska, Preventing Palestine: A Political History from Camp David to Oslo, Πρίνστον 2018.

^[7] Shaul Mishal and Avraham Sela, The Palestinian Hamas: Vision, Violence and Coexistence, Νέα Υόρκη 2000.

^[8] Perry Anderson, “The House of Zion”, New Left Review, τεύχος 96, Νοέμβριος/Δεκέμβριος 2015, https://newleftreview.org/issues/ii96/articles/perry-anderson-the-house-of-zion.

^[9] John Mearsheimer and Stephen Walt, The Israel Lobby and US Foreign Policy, Νέα Υόρκη 2007· το βιβλίο επεκτείνεται στα επιχειρήματα που παρουσιάζονται στο “The Israel Lobby”, London Review of Books, 23 Μαρτίου 2006.

^[10] Isaac Deutscher, “On the Israeli-Arab War”, New Left Review, τεύχος i/44, Ιούλιος/Αύγουστος 1967, σσ. 38–9, https://newleftreview.org/issues/i44/articles/isaac-deutscher-on-the-israeli-arab-war.