Μελετητές σε μια βιβλιοθήκη την περίοδο των Αββασιδών. Από το βιβλίο Μάκαμπατ Αλ-Χαρίρι. Εικονογράφηση του Γιαχιά Ουασίτι, Βαγδάτη 1237. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.

Amel Ait-Hamouda

Ο Οίκος της Σοφίας στη Βαγδάτη του 8ου αι.: Η Δύση και η Ανατολή στην αναζήτηση της γνώσης

Η ιρακινή πρωτεύουσα ήταν το κέντρο ενός μεταφραστικού κινήματος που αναπαρήγαγε επιστημονικά και φιλοσοφικά έργα από την Ελλάδα και την Ινδία.

Στη Βαγδάτη του όγδοου αιώνα, το χαλιφάτο των Αββασιδών πήρε μια βαρυσήμαντη απόφαση να ιδρύσει μια βιβλιοθήκη αφιερωμένη στη διατήρηση της γνώσης από όλο τον κόσμο, γνωστή ως Μπάιτ αλ-Χίκμα, ο Οίκος της Σοφίας.

Εμπνευσμένο από την αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (Μουσείον^[1]), το έργο που σχεδιάστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του χαλίφη Αλ-Μανσούρ (754-775) ως μια απλή βιβλιοθήκη, η Χιζάνατ αλ-Χίκμα (Βιβλιοθήκη της Σοφίας / بيت الحكمة)^[2], επεκτάθηκε, υπό την εξουσία του Χαρούν αλ-Ρασίντ (765-809)^[3], σε ένα ακμάζον ακαδημαϊκό κέντρο.

Λέγεται ότι μέσα στους τοίχους της, ο θεολόγος Αλ-Τζαχίζ^[4] έγραψε το πρωτοποριακό έργο του, το Βιβλίο των Ζώων, [Κιτάμπ αλ-Χαϊουάν / كتاب الحيوان], και ότι ο Αλί ιμπν Ισα αλ-Αστουρλαμπί και ο Χαλίντ ιμπν Αμπντ αλ-Μάλικ^[5] πραγματοποίησαν μια μέτρηση που επέτρεψε στους αστρονόμους να υπολογίσουν την περιφέρεια της Γης.

Ο μαθηματικός του όγδοου αιώνα Aλ-Χουαριζμί^[6] (ο οποίος εισήγαγε αυτό που αργότερα έγινε γνωστό ως αραβικοί αριθμοί), ο αστρονόμος Γιαχιά ιμπν Άμπι Μανσούρ^[7], ο φιλόσοφος αλ-Κίντι^[8] και ο μυστικιστής αλ-Χάλλατζ^[9] ήταν συστηματικοί προστάτες της βιβλιοθήκης.

Από το Βιβλίο των Ζώων, του Αλ-Τζαχίζ. Συριακό χειρόγραφο του 15ου αι. Μιλάνο, Biblioteca Ambrosiana.

Ο Ρασίντ ήθελε να καταστήσει τη Βαγδάτη κέντρο πνευματικής ανάπτυξης και ανακάλυψης και ακμάζουσα πατρίδα των τεχνών.

Αμέσως μόλις ανέλαβε την εξουσία, διέταξε τον βεζίρη του Γιαχία αλ-Μπαραμίκα να μεταφέρει μέρος της ιδιωτικής βιβλιοθήκης του παλατιού σε δημόσιο χώρο.

Πριν από αυτή την απόφαση, τα έργα ήταν αποκλειστικά για τους μελετητές της αυλής, ωστόσο τώρα η βιβλιοθήκη γινόταν προσβάσιμη από το ευρύ κοινό.

Αυτό που ήταν πλέον γνωστό ως Μπάιτ αλ-Χίκμα (το Σπίτι της Σοφίας) σύντομα προσέλκυσε μελετητές από μακριά και γρήγορα επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει ένα μεταφραστικό κέντρο, ένα αστεροσκοπείο και καταλύματα για επισκέπτες μελετητές.

Στα αραβικά, ο όρος μπάιτ / بيت (σπίτι) αναφέρεται σε έναν «στεγασμένο χώρο», σε αντίθεση με το νταρ / دار που αναφέρεται σε ένα συγκρότημα που περιλαμβάνει πολλά μπάιτ.

Ως εκ τούτου, το Σπίτι της Σοφίας κατά την εποχή του Ρασίντ ονομαζόταν Μπάιτ αλ-Χίκμα, καθώς αποτελούνταν από ένα μόνο κτίριο.

Αλλά ο μεγαλύτερος γιος του Ρασίντ, ο έβδομος χαλίφης των Αββασιδών, ο αλ-Μαμούν (786-833^[10]), είχε μεγαλύτερες φιλοδοξίες για το κτίριο.

Έμπειρος στις επιστήμες από την παιδική του ηλικία, έχτισε επεκτάσεις για κάθε έναν από τους διαφορετικούς κλάδους γνώσης του σπιτιού, όπου έρχονταν λόγιοι από όλο τον κόσμο για να ανταλλάξουν γνώσεις.

Έτσι γεννήθηκε το Νταρ αλ-Χίκμα και η Βαγδάτη, γνωστή τότε ως Μαντίνατ ασ-Σαλάμ, [Πόλη της Ειρήνης] έγινε κόμβος εντατικής πνευματικής δραστηριότητας.

Ο Αλ-Μαμούν: προστάτης των επιστημών

Η αφοσίωση του Αλ-Μαμούν στη συλλογή κειμένων και τη διεύρυνση της συλλογής κλασικών γνώσεων του χάρισε το προσωνύμιο «ο σοφός της Βαγδάτης».

Αλλά ο μεγάλος ουμανιστής προώθησε επίσης τα σύνορα της γνώσης αναθέτοντας τη μετάφραση του θησαυρού των λογοτεχνικών και επιστημονικών έργων του στα αραβικά.

Από την Ανδαλουσία μέχρι την Κίνα, ο Αλ-Μαμούν εφάρμοσε δύο διαφορετικές στρατηγικές. Η πρώτη ήταν η διεκδίκηση σπάνιων παπύρων και αρχαίων κειμένων ως πολεμική λεία.

Περισσότερα από 800 έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας αποκτήθηκαν με αυτόν τον τρόπο σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης ειρήνης που υπογράφηκε με τον βυζαντινό αυτοκράτορα Θεόφιλο.

Ο Ιωάννης ο Γραμματικός ως πρεσβευτής ενώπιον του Θεόφιλου και του Αλ-Μαμούν το 829. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, περίπου 1070 (Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, cod. Vitr. 26-2, Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης).

Η δεύτερη ήταν η αποστολή αντιπροσωπειών σε αυτοκράτορες και άλλους ηγεμόνες σε όλη την αυτοκρατορία για να διευκολυνθεί η συγκέντρωση πολύτιμων χειρογράφων, όπως η αστρονομική πραγματεία του 2ου αιώνα του Έλληνα λόγιου Πτολεμαίου, της οποίας η αγγλική ονομασία, Almagest, προέρχεται από τη μεταγενέστερη αραβική μετάφρασή της [Αλ-Ματζίστι / اَلْمَجِسْطِيّ]^[11].

Σελίδα από το Αλ-Ματζίστι. Από χειρόγραφο του 1231. Βρετανική Βιβλιοθήκη.

Η μετάφραση ως εργαλείο μετάδοσης γνώσεων

Η επιθυμία των Αββασιδών χαλίφηδων για γνώση ήταν τέτοια που ένα ολόκληρο σώμα κλασικής επιστημονικής βιβλιογραφίας –συμπεριλαμβανομένων των έργων του Αριστοτέλη, του Έλληνα γιατρού Γαληνού και του Ινδού χειρουργού Σουσρούτα^[12]– μεταφράστηκε στα αραβικά, χάρη στον Οίκο της Σοφίας.

Μια δημοφιλής αφήγηση υποστηρίζει ότι η ώθηση πίσω από το μεταφραστικό κίνημα οφείλεται στη συνάντηση του Αλ-Μαμούν με τον Αριστοτέλη σε ένα όνειρο.

Ο φιλόσοφος προφανώς προέτρεψε τον χαλίφη να διατηρήσει τη γνώση των αρχαίων πολιτισμών συγκεντρώνοντας την κλασική γραμματεία και χρηματοδοτώντας τις μεταφράσεις.

Τα έργα που μεταφράστηκαν στον Οίκο της Σοφίας περιλαμβάνουν τα βιβλία του Αριστοτέλη: Ρητορική, Ποιητική, Μεταφυσική, Κατηγορίαι και Περί ψυχής, καθώς και τα βιβλία του Πλάτωνα: Πολιτεία, Νόμοι και Τίμαιος.

Μια απεικόνιση του Αριστοτέλη στο Κιτάμπ να’τ αλ-χαϊαουάν που αποδίδεται στον Τζιμπρίλ ιμπν Μπαχτίσα (8ος-9ος). Χειρόγραφο του 1220. Βρετανική Βιβλιοθήκη

Οι κύριες γλώσσες εργασίας της ακαδημίας της Βαγδάτης ήταν τα ελληνικά, τα συριακά, τα περσικά και τα αραβικά. Ωστόσο, οι μεταφράσεις στον Οίκο υπόκειντο σε τρεις προϋποθέσεις: οι μεταφραστές έπρεπε να είναι γνώστες του τομέα της μετάφρασης, να γνωρίζουν άπταιστα τουλάχιστον δύο από τις επίσημες γλώσσες του Νταρ αλ-Χίκμα και να εργάζονται μόνο από πρωτότυπες πηγές.

Λέγεται μάλιστα ότι οι μεταφραστές έπαιρναν το βάρος κάθε βιβλίου που ολοκληρωνόταν με επιτυχία σε χρυσό. Από εκείνη την εποχή και μετά, η αραβική γλώσσα έγινε η διεθνής γλώσσα της επιστήμης και της γνώσης.

Ο γιατρός Χουνάιν Ιμπν Ισάκ (1405-68)^[13], συνοδευόμενος από τον γιο του Ισάκ ιμπν Χουνάιν^[14] και τον ανιψιό του Χουμπάισχ, ήταν ένας από τους σημαντικότερους μεταφραστές ελληνικών ιατρικών και επιστημονικών πραγματειών.

Το μάτι σύμφωνα με τον Χουνάιν Ιμπν Ισάκ. Εικόνα σε χειρόγραφο του 1200, από το πρωτοποριακό βιβλίο του Χουνάιν Ιμπν Ισάκ, Δέκα πραγματείες για το μάτι (Κιτάμπ αλ-ουτρουχάτ αλ-’άσρ λιλ-’άιν). Εθνική Βιβλιοθήκη του Καΐρου.

Αργότερα, ο Αλ-Μαμούν θα τον διορίσει επικεφαλής επιμελητή, υπεύθυνο για την αναθεώρηση όλων των μεταφράσεων του Οίκου.

Αλλά ο Ιμπν Ισάκ δεν αρκέστηκε απλώς στη μετάφραση και την επιμέλεια έργων. Αντιθέτως, διεύρυνε το λεξιλόγιο της αραβικής γλώσσας εισάγοντας νέους επιστημονικούς όρους.

Πήρε ελληνικές λέξεις, όπως η φιλοσοφία που έγινε στα αραβικά φαλσάφα / فلسفة, και βρήκε μεταφραστικές λύσεις μέσω αυτών που οι σύγχρονοι μεταφραστές θα αποκαλούσαν ισοδύναμα.

Για παράδειγμα, για να μεταφράσει την ελληνική λέξη πυλωρός στα αραβικά, ο Ιμπν Ισχάκ ανατρέχει στην ετυμολογική σημασία της λέξης (φύλακας, στα αρχαία ελληνικά) και χρησιμοποιεί τη λέξη μπαουάμπ / بواب («θυρωρός») στα αραβικά.

Ο Ασσύριος λόγιος Γιαχία Ιμπν αλ Μπατρίκ (730-815)^[15] μετέφρασε όλα τα σημαντικά έργα των αρχαίων Ελλήνων γιατρών, συμπεριλαμβανομένων του Γαληνού και του Ιπποκράτη. Συνέταξε επίσης το βιβλίο γενικών γνώσεων Κιτάμπ Σιρρ ασ-Σράρ, /كتاب سر الأسرار, γνωστό στη Δύση ως Secretum Secretorum (Μυστικό των Μυστικών)^[16].

Επιπλέον, κάθε μια από τις μεταφράσεις σχολιάστηκε από μελετητές του χώρου σε μια προσπάθεια να εξηγηθούν οι επιστήμες στο ευρύ κοινό.

Ο Αμπντουλλάχ Ιμπν αλ-Μουκάφα (724-759)^[17] ήταν ένας άλλος πρωτοπόρος της φιλολογικής μετάφρασης που χρηματοδοτήθηκε από τον Οίκο της Σοφίας.

Ο πατέρας της αραβικής πεζογραφίας, μετέφρασε και διασκεύασε πλήθος έργων από τα περσικά, μεταξύ των οποίων το περίφημο Καλίλα ούα Ντίμνα (كليلة ودمنة)^[18], μια διασκευή της αρχαίας ινδικής συλλογής παραμυθιών και μύθων Παντσατάντρα^[19], η οποία θα ενέπνεε τον Γάλλο ποιητή του 17ου αιώνα Ζαν ντε Λα Φοντέν^[20] αιώνες αργότερα.

Ο Σωκράτης και οι μαθητές του, εικονογράφηση από το Κιτάμπ Μουχτάρ αλ-Χικάμ ούα Μαχασίν αλ-Κιλάμ του Αλ-Μουχάσιρ, σελτζουκικό χειρόγραφο του 13ου αι. Βιβλιοθήκη του Τοπ Καπί, Ισταμπούλ.

Η περίοδος της παρακμής

Μετά τον θάνατο του Αλ-Μαμούν, ο Οίκος της Σοφίας εισήλθε σε μια περίοδο αργής παρακμής και θα κατέρρεε οριστικά με την άφιξη των Μογγόλων υπό την ηγεσία του Χουλαγκού^[21].

Το 1258, ο μογγολικός στρατός λεηλάτησε την πόλη της Βαγδάτης και έριξε τόσο μεγάλο αριθμό χειρογράφων στον ποταμό Τίγρη που τα νερά του έγιναν μαύρα από το μελάνι.

Προβλέποντας την επικείμενη τραγωδία, ο Πέρσης αστρονόμος Νασίρ αλ-Ντιν αλ-Τουσί (1201-74)^[22] διέσωσε αρκετές χιλιάδες χειρόγραφα μεταφέροντάς τα στο Αστεροσκοπείο του Μαραγκέχ στο βορειοδυτικό Ιράν, το οποίο χτίστηκε από τον Μογγόλο ηγεμόνα Χουλαγκού το 1259.

Η μνήμη τόσο του Οίκου της Σοφίας όσο και της ευρύτερης υλοποίησής του Νταρ αλ-Χίκμα ενέπνευσε έκτοτε πληθώρα πρωτοβουλιών^[23] τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, οι οποίες δεσμεύτηκαν να συνεχίσουν το πνεύμα του πρωτοποριακού μεταφραστικού οίκου, συμπεριλαμβανομένου, πιο πρόσφατα, του Οίκου της Σοφίας – Μετάφρασης^[24], στο Παρίσι, που εγκαινιάστηκε από τη Γαλλίδα φιλόσοφο και ακαδημαϊκό Μπαρμπαρά Κασέν.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Amel Ait-Hamouda, « La Maison de la sagesse de Bagdad : l’Orient et l’Occident unis dans le savoir », Middle East Eye, 23 Δεκεμβρίου 2022, https://www.middleeasteye.net/fr/actu-et-enquetes/irak-bagdad-maison-sagesse-bibliotheque-savoir-orient-civilisation-islamique.

Amel Ait-Hamouda, “Baghdad’s House of Wisdom: Uniting East and West to pursue knowledge”, Middle East Eye, 2 Μαρτίου 2023, https://www.middleeasteye.net/discover/iraq-baghdad-house-wisdom-uniting-east-west.

Σημειώσεις

 ^[1] “MOUSEION – MUSEUM”, University College London, https://www.ucl.ac.uk/museums-static/digitalegypt/museum/index.html.

^[2] “House of Wisdom”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/House_of_Wisdom.

^[3] “Harun al-Rashid”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Harun_al-Rashid.

^[4] “Al-Jahiz”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Jahiz.

^[5] “Ali ibn Isa al-Asturlabi”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ali_ibn_Isa_al-Asturlabi. “Khalid ibn Abd al-Malik al-Marwarrudhi”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Khalid_ibn_Abd_al-Malik_al-Marwarrudhi.

^[6] “Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Muhammad_ibn_Musa_al-Khwarizmi.

^[7] “Yahya ibn Abi Mansur”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Yahya_ibn_Abi_Mansur.

^[8] “al-Kindi”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Kindi.

^[9] “al-Hallaj”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Hallaj.

^[10] “al-Ma’mun”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Ma%27mun.

^[11] “Almagest”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Almagest.

^[12] “Sushruta”, Wikipedia, https://www.middleeasteye.net/discover/iraq-baghdad-house-wisdom-uniting-east-west.

^[13] “Hunayn ibn Ishaq”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Hunayn_ibn_Ishaq.

^[14] “Ishaq ibn Hunayn”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ishaq_ibn_Hunayn.

^[15] “Yahya Ibn al-Batriq”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Yahya_Ibn_al-Batriq.

^[16] “Secretum Secretorum”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Secretum_Secretorum.

^[17] “Ibn al-Muqaffa’”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_al-Muqaffa%27.

^[18] “Kalīla wa-Dimna”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Kal%C4%ABla_wa-Dimna.

^[19] “Panchatantra”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Panchatantra.

^[20] “Jean de La Fontaine”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Jean_de_La_Fontaine.

^[21] “Hulagu Khan”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Hulagu_Khan.

^[22] “Nasir al-Din al-Tusi”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Nasir_al-Din_al-Tusi.

^[23] Techno-Science.net, https://www.techno-science.net/glossaire-definition/Maison-de-la-sagesse.html.

^[24] Maisons de la sagesse – Traduire, https://maisonsdelasagessetraduire.com/.