Γκράφιτι ζωγραφισμένα με σπρέι από εξτρεμιστές Εβραίους, στον αρχαιολογικό χώρο της Σεβάστειας, κοντά στην πόλη Ναμπλούς της Δυτικής Όχθης, στις 12 Μαΐου 2025. (Nasser Ishtayeh/Flash90)
Raphael Greenberg
Dikla Taylor-Sheinman
Η αρχαιολογία στο Ισραήλ ως όπλο προσάρτησης παλαιστινιακών εδαφών
Στις 2 Απριλίου, ο Σύλλογος Ανασκαφών του Ισραήλ ακύρωσε αιφνιδιαστικά τη μεγαλύτερη και σημαντικότερη ετήσια συγκέντρωση αρχαιολόγων της χώρας. Το Αρχαιολογικό Συνέδριο, ετήσιος θεσμός εδώ και σχεδόν 50 χρόνια, ακυρώθηκε από τους διοργανωτές του μετά από πιέσεις του ακροδεξιού υπουργού Πολιτιστικής Κληρονομιάς Αμιτσάι Ελιγιάχου να αποκλειστεί ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ Ραφαήλ (Ραφί) Γκρίνμπεργκ. «Δεν θα αφήσω τα αγριόχορτα της ακαδημαϊκής κοινότητας που εργάζονται για την προώθηση του μποϊκοτάζ των συναδέλφων τους αρχαιολόγων να φτύσουν στο πηγάδι της κληρονομιάς από το οποίο πίνει ο λαός του Ισραήλ», έγραψε ο υπουργός στο Χ.[1]
Στα μάτια του Ελιγιάχου και των δεξιών ΜΚΟ που κινητοποιήθηκαν για την απομάκρυνση του Γκρίνμπεργκ, το πιο άμεσο αδίκημα του καθηγητή ήταν μια ανοιχτή επιστολή που έγραψε ένα μήνα πριν.[2] Εκεί, είχε προτρέψει τους Ισραηλινούς και διεθνείς συναδέλφους του να μποϊκοτάρουν το «Πρώτο Διεθνές Συνέδριο για την Αρχαιολογία και τη Συντήρηση των Χώρων της Ιουδαίας και της Σαμαριάς»[3] στο πολυτελές ξενοδοχείο Dan Jerusalem Hotel στο ανατολικό μισό της πόλης – το πρώτο του είδους του που πραγματοποιήθηκε σε διεθνώς αναγνωρισμένα κατεχόμενα εδάφη.
Αν και το Αρχαιολογικό Συνέδριο πραγματοποιήθηκε τελικά διαδικτυακά[4] την περασμένη εβδομάδα με τη συμμετοχή του Γκρίνμπεργκ, οι αντιπαραθέσεις γύρω από τα δύο συνέδρια εγείρουν βαθύτερα ηθικά και πολιτικά ερωτήματα σχετικά με το ρόλο της αρχαιολογικής κοινότητας του Ισραήλ, καθώς το Ισραήλ εντείνει την επίθεσή του στην παλαιστινιακή πολιτιστική κληρονομιά[5] και τους θρησκευτικούς χώρους στη Γάζα[6], τη Δυτική Όχθη και την Ανατολική Ιερουσαλήμ και η κυβέρνηση κινείται προς την προσάρτηση της Δυτικής Όχθης – εν μέρει μέσω της οπλοποίησης της ίδιας της αρχαιολογίας.
Τον Μάιο, το Υπουργείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Ισραήλ ξεκίνησε επίσημα την ανασκαφή της Σεβάστειας[7], βόρεια της Ναμπλούς στη Δυτική Όχθη, με σχέδια να μετατρέψει την περιοχή σε «εθνικό πάρκο Σομρόν» – αποκόπτοντας την ακρόπολη και το αρχαίο χωριό από την παλαιστινιακή πόλη με την οποία συνδέεται.
Αλλά η πιο σημαντική εξέλιξη ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2024, όταν ο βουλευτής Αμίτ Χαλέβι από το κόμμα Λικούντ του Νετανιάχου προώθησε μια νομοθετική τροπολογία που επιδιώκει να εφαρμόσει τους ισραηλινούς νόμους περί αρχαιοτήτων στη Δυτική Όχθη. Συγκεκριμένα, η προτεινόμενη νομοθεσία θα επεκτείνει τη δικαιοδοσία της Αρχής Αρχαιοτήτων του Ισραήλ (IAA) από το ίδιο το Ισραήλ στην περιοχή C της Δυτικής Όχθης – περίπου το 60% του κατεχόμενου από το Ισραήλ παλαιστινιακού εδάφους.
Το νομοσχέδιο αποτελεί το αποκορύφωμα μιας πενταετούς εκστρατείας[8] των περιφερειακών συμβουλίων των εποίκων και των ακροδεξιών ομάδων για να παρουσιάσουν τους Παλαιστίνιους ως υπαρξιακή απειλή για τα λεγόμενα «εθνικά» (δηλαδή εβραϊκά) μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς στη Δυτική Όχθη[9]. Η αριστερή ισραηλινή ΜΚΟ Emek Shaveh αποκάλεσε τη νομοθεσία «πείραμα για την επίτευξη προσάρτησης μέσω των αρχαιοτήτων».
Η αντίθεση της IAA να επεκτείνει την εμβέλειά της στη Δυτική Όχθη[10] μπορεί να έχει επιβραδύνει τη δυναμική, αλλά δεν έχει εκτροχιάσει τον ευρύτερο στόχο. Σε αυτό που φαίνεται να είναι μια στρατηγική στροφή[11], οι βουλευτές στις πρόσφατες συνεδριάσεις των επιτροπών πρότειναν τη δημιουργία ενός νέου φορέα υπό το Υπουργείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς για τη διαχείριση των δραστηριοτήτων σε ολόκληρη τη Δυτική Όχθη, όχι μόνο στην περιοχή C. Αυτή η κίνηση παρακάμπτει τη διαμάχη, ενώ εξακολουθεί να στοχεύει στο ίδιο αποτέλεσμα: την επιβολή του ισραηλινού πολιτικού δικαίου στις αρχαιότητες της Δυτικής Όχθης.
Πράγματι, η λύση αντιμετώπισε σημαντικά λιγότερες αντιδράσεις από το αρχαιολογικό κατεστημένο. Με εξαίρεση την Emek Shaveh, συνιδρυτής της οποίας είναι ο Γκρίνμπεργκ, η αντίσταση της αρχαιολογικής κοινότητας στην προτεινόμενη νομοθεσία επικεντρώθηκε σε μεγάλο βαθμό στις επιπτώσεις της στην ισραηλινή αρχαιολογία και στη διεθνή φήμη του Ισραήλ.
Το περιοδικό +972 μίλησε με τον Γκρίνμπεργκ για να συζητήσει τι θα σήμαινε αυτή η τελευταία νομοθεσία για τους Παλαιστίνιους στη Δυτική Όχθη –στην οποία κάποιοι από τους πιο γνωστούς της αντιπολίτευσης δεν ανέφεραν καθόλου[12]– οι οποίοι ήδη υποφέρουν από πρωτοφανή επίπεδα βίας των εποίκων που υποστηρίζονται από το κράτος. Μεταξύ άλλων, διερευνήσαμε την επιβαρυμένη σχέση μεταξύ Ισραηλινών αρχαιολόγων και Παλαιστινίων, την «πολιτικοποίηση» της ισραηλινής αρχαιολογίας, τις φιλελεύθερες εκκλήσεις για ακαδημαϊκή ελευθερία και γιατί η ισραηλινή αρχαιολογία έχει λίγα να πει για την καταστροφή της Γάζας.
Η συνέντευξη έχει υποστεί επεξεργασία για λόγους έκτασης και σαφήνειας.
Dikla Taylor-Sheinman
Dikla Taylor-Sheinman: Κατ’ αρχάς, θεωρείτε την αναβολή του Αρχαιολογικού Συνεδρίου τον Απρίλιο, αφού ο υπουργός Πολιτιστικής Κληρονομιάς αγωνίστηκε να εμποδίσει τη συμμετοχή σας, θετική ή αρνητική εξέλιξη;
Raphael Greenberg: Είχα μια περίπλοκη σχέση με την αρχαιολογική κοινότητα εδώ και δεκαετίες, επειδή ήμουν πολύ επικριτικός απέναντι σε αυτό που αποκαλώ αποικιοκρατική κληρονομιά της ισραηλινής αρχαιολογίας. Αλλά αυτό το συνέδριο οργανώθηκε από μια νεότερη ομάδα αρχαιολόγων. Ήταν στην πραγματικότητα μια ευκαιρία να μιλήσω –τουλάχιστον για λίγα λεπτά– για κάποια ευαίσθητα θέματα σε ένα πλήρως αρχαιολογικό περιβάλλον.
Θα μιλούσα για αυτό που ο [Έλληνας αρχαιολόγος και καθηγητής του Πανεπιστημίου του Μπράουν] Γιάννης Χαμηλάκης και εγώ ονομάζουμε «αρχαιολογικοποίηση»[13] της Ελλάδας και του Ισραήλ. Πρόκειται για δύο χώρες που έχουν εκτιμηθεί από τη Δύση από τον 18ο και τον 19ο αιώνα σχεδόν αποκλειστικά για το παρελθόν τους. Και ιστορικά, αυτό έκανε τη Δύση, και αργότερα το σιωνιστικό κίνημα, να υποτιμήσει όποιον ζούσε στη χώρα – επειδή υποτίθεται ότι δεν είχε σωστή κατανόηση του παρελθόντος.
Το επιχείρημά μου στην ανακοίνωση που επρόκειτο να διαβάσω στο συνέδριο ήταν ότι η αρχαιολογία έπαιξε ρόλο σε αυτό [την αποανθρωποποίηση των Παλαιστινίων] και ξεκίνησε όχι με την ισραηλινή αρχαιολογία, αλλά με την επίσημη αποικιοκρατική αρχαιολογία του 19ου αιώνα – τη βρετανική, τη γερμανική και τη γαλλική αρχαιολογία. Οι Ισραηλινοί κληρονόμησαν στη συνέχεια αυτή [την κληρονομιά], και ως αποικία εποίκων, ήταν βολικό να συνεχίσουν να διατηρούν αυτή την άποψη.
Αυτού του είδους η πρωτόγονη προσέγγιση της αρχαιολογίας είναι αυτή που κινεί τις ομάδες των εποίκων και ανθρώπους όπως ο Υπουργός Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Ισραήλ. [Κατά την άποψή τους], μόνο οι άνθρωποι που συνδέονται με συγκεκριμένες αρχαιότητες από συγκεκριμένες εποχές και συγκεκριμένους πολιτισμούς έχουν δικαίωμα στη χώρα, ενώ οι υπόλοιποι δεν έχουν κανένα δικαίωμα στη γη, στις αρχαιότητές της, σε τίποτα.
Έτσι, από τη μία πλευρά, εξεπλάγην ευχάριστα που η ανακοίνωσή μου έγινε δεκτή∙ ήταν μια ευκαιρία να την παρουσιάσω στην αρχαιολογική κοινότητα, η οποία σε γενικές γραμμές δεν θέλει να μιλάει για αυτό το θέμα. Και ταυτόχρονα, δημιουργήθηκε αυτή η σύγκρουση μεταξύ των διοργανωτών του συνεδρίου και των ακροδεξιών ταραξιών, οι οποίοι με είχαν στη μαύρη λίστα τους για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Όμως το πλαίσιο της σύγκρουσης μεταξύ του υπουργού Πολιτιστικής Κληρονομιάς και των διοργανωτών του συνεδρίου ήταν τέτοιο που αντανακλούσε στην ευρύτερη πάλη στο Ισραήλ μεταξύ των λεγόμενων φιλοδημοκρατικών δυνάμεων και των λεγόμενων αυταρχικών ή εθνοκρατικών δυνάμεων στο Ισραήλ. Και μια πολύ σημαντική πλειονότητα αρχαιολόγων ανήκει στο φιλελεύθερο δημοκρατικό στρατόπεδο, οπότε γι’ αυτούς το συνέδριο έγινε ζήτημα ακαδημαϊκής ελευθερίας και ελευθερίας της έκφρασης.
Για τον λόγο αυτό, ήταν εύκολο για τους περισσότερους συναδέλφους μου αρχαιολόγους [και τους διοργανωτές του συνεδρίου] να πάρουν το μέρος μου. Ή –όπως μου έγραψε ένας πρώην φοιτητής μου στο WhatsApp– «επιμένουν να έχουν οι ίδιοι το δικαίωμα να μην σας ακούνε, να μπορούν να κάνουν την επιλογή να σας αγνοήσουν». Δεν επρόκειτο να αφήσουν τον υπουργό Πολιτιστικής Κληρονομιάς να κάνει αυτή την επιλογή γι’ αυτούς.
Ενώ στο συνέδριο στο οποίο τελικά παρουσίασα την περασμένη εβδομάδα υπήρχε καλή συμμετοχή, με πάνω από 120 συμμετέχοντες, ήταν ένα σύντομο διάλειμμα 15 λεπτών σε μια κατά τα άλλα απομονωμένη φούσκα. Διαβάστηκαν περίπου 12 ανακοινώσεις σχετικά με ανασκαφές στη Δυτική Όχθη και την Ανατολική Ιερουσαλήμ από το Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ και άλλους ερευνητές ή από μελετητές του Πανεπιστημίου Αριέλ [στον οικισμό Αριέλ της Δυτικής Όχθης] – ανακοινώσεις που θα αποκλείονταν από τις περισσότερες διεθνείς συναντήσεις. Ένας ακαδημαίκός του Πανεπιστημίου Αριέλ αποκλείστηκε από το Παγκόσμιο Αρχαιολογικό Συνέδριο κατά τη διάρκεια της ίδιας εβδομάδας.[14]
Dikla Taylor-Sheinman: Στα επιχειρήματά τους υπέρ της επέκτασης της δικαιοδοσίας της IAA στη Δυτική Όχθη, οι δεξιές ΜΚΟ των εποίκων ισχυρίζονται ότι οι Παλαιστίνιοι στη Δυτική Όχθη όχι μόνο δεν έχουν ιδέα πώς να φροντίσουν τις αρχαιότητες που βρίσκονται ανάμεσά τους, αλλά τις καταστρέφουν έμπρακτα, τις βανδαλίζουν και τις κλέβουν. Μπορείτε να μιλήσετε για τις νομοθετικές κινήσεις που γίνονται αυτή τη στιγμή στην Κνεσέτ για την επέκταση της δικαιοδοσίας της ΙΑΑ; Πώς σχετίζεται με την προσάρτηση;
Raphael Greenberg: Το στερεότυπο που αναφέρατε ότι οι ντόπιοι δεν φροντίζουν τις αρχαιότητες ή καταστρέφουν τις αρχαιότητες είναι τόσο παλιό όσο και η ίδια η αρχαιολογία. Και έπειτα, εδώ στο Ισραήλ, έχουμε αυτό το επιπλέον επίπεδο αυτού που οι έποικοι αποικιοκράτες θεωρούν ως θεϊκό και ιστορικό δικαίωμα στη γη.
Αλλά η ίδια η κίνηση για τη διεύρυνση της δικαιοδοσίας της IAA στη Δυτική Όχθη είναι σε μεγάλο βαθμό μια πολιτική κίνηση, επειδή οι έποικοι δεν έχουν πραγματικό ενδιαφέρον για την αρχαιολογία. Στην πραγματικότητα, ο σιωνισμός άργησε αρκετά να υιοθετήσει την αρχαιολογία στο Ισραήλ ως μέσο [για την καθιέρωση μιας εβραϊκής σύνδεσης με τη γη], επειδή οι [εβραϊκές] αρχαιότητες εδώ στο Ισραήλ δεν είναι πολύ εντυπωσιακές ή εμφανείς, και υπάρχουν μόνο μερικές από αυτές.
Δεν είναι σαν τους ελληνικούς ναούς που, όπως λέει ο συνάδελφός μου Γιάννης Χαμηλάκης, είναι σαν σκελετοί σε όλη την Ελλάδα∙ μπορείς να δεις και να παρατηρήσεις λευκό μάρμαρο και κίονες παντού. Στο Ισραήλ, οι περισσότερες από τις αρχαιότητες που βλέπεις μάλλον δεν είναι εβραϊκές. Αν περπατήσετε στην ύπαιθρο και δείτε ένα ερειπωμένο κτίριο ή ένα κάστρο, είναι πιθανό να είναι ισλαμικό, χριστιανικό ή κάτι άλλο.
Έτσι, η αρχαιολογία δεν δίνει στους εποίκους ένα πολύ εμφανές σημείο σύνδεσης με το τοπίο. Και όμως οι έποικοι ισχυρίζονται ότι όλη η Δυτική Όχθη, κάτω από την επιφάνεια, είναι ζωτικής σημασίας για την εβραϊκή ιστορία – ότι εκεί γράφτηκε η Βίβλος.
Όταν ασχολήθηκα πραγματικά με την καταγραφή όλων των γνωστών, ερευνημένων και ανασκαμμένων αρχαιολογικών χώρων στη Δυτική Όχθη και στη συνέχεια προσπάθησα να το μεταφράσω σε χάρτη των σημείων πολιτιστικής κληρονομιάς, μόνο μια μικρή μειοψηφία χώρων μπορούσε πραγματικά να αποδοθεί με μικρή αμφιβολία σε μια συγκεκριμένη εθνοτική ή θρησκευτική ομάδα. Οι περισσότεροι χώροι είναι μικτοί- έχουν υλικό που προϋπήρχε του Ιουδαϊσμού κατά χιλιάδες χρόνια. Έχουν υλικό μετά την εποχή της εβραϊκής ανεξαρτησίας στην [αρχαία] Παλαιστίνη, από διάφορες ισλαμικές δυναστείες και την εποχή του χριστιανικού ελέγχου.
Αν πάρετε οποιοδήποτε κομμάτι της ιστορίας της περιοχής Ισραήλ-Παλαιστίνης, σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή, δεν θα βρείτε έναν ενιαίο ομοιογενή πολιτισμό σε όλο το τοπίο. Δεν υπάρχει εποχή κατά την οποία όλοι σε αυτή τη χώρα ήταν εβραίοι, μουσουλμάνοι, χριστιανοί ή οτιδήποτε άλλο. Η αρχαιολογία στην ουσία της δεν παρέχει αυτό το είδος βεβαιότητας και καθαρότητας που μπορεί να θέλουν οι εθνοκρατικοί δεξιοί υπουργοί της κυβέρνησης. Έτσι πρέπει να την εφεύρουν. Και μετά λένε ότι οι Παλαιστίνιοι βλάπτουν αυτό [την αποκλειστικά εβραϊκή κληρονομιά] και τότε θα το χρησιμοποιήσουμε ως μέσο για να αρπάξουμε περισσότερη γη.
Έτσι [οι έποικοι] έχουν αυτή την πολύ εργαλειακή άποψη για το τι μπορεί να τους προσφέρει η αρχαιολογία. Δεν πρόκειται καθόλου για τις αρχαιότητες – πρόκειται για την αποτελεσματική χρήση των αρχαιοτήτων ως έναν άλλο τρόπο απόκτησης ακίνητης περιουσίας. Στο Emek Shaveh, το αποκαλούμε «οπλοποίηση της αρχαιολογίας» ή «μοντέλο Ελάντ», μετά από αυτό που συνέβη στη γειτονιά Σιλουάν της Ανατολικής Ιερουσαλήμ. Εκεί, οι Εβραίοι έποικοι απέκτησαν όχι μόνο [παλαιστινιακά] σπίτια αλλά και μεγάλες εκτάσεις άδειου αρχαιολογικού χώρου. Και συνδέοντας τα σπίτια που απέκτησαν με τον αρχαιολογικό χώρο, έφτασαν να ελέγχουν όλο το Σιλουάν, ή τουλάχιστον τη γειτονιά Γουάντι Χίλουεχ. Το μοντέλο Ελάντ είναι αυτό που οι έποικοι προσπαθούν να αποτυπώσουν στη Δυτική Όχθη.
Dikla Taylor-Sheinman: Ακούγεται σαν η αρχαιολογία να εργαλειοποιείται με τον ίδιο τρόπο που οι ζώνες πυρός, τα φυσικά καταφύγια και οι χαρακτηρισμοί γης ως κρατικής[15] χρησιμοποιήθηκαν ως όπλα εναντίον των Παλαιστινίων στη Δυτική Όχθη κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν τον πόλεμο του 1967 και την κατοχή της Δυτικής Όχθης από το Ισραήλ.
Raphael Greenberg: Ακριβώς.
Dikla Taylor-Sheinman: Η Emek Sheveh χαρακτηρίζει αυτές τις νομοθετικές κινήσεις ως ένα ακόμη βήμα προς την προσάρτηση της Δυτικής Όχθης. Για να το σχολιάσω λίγο, το Ισραήλ δεν έχει ήδη προσαρτήσει de facto τη Δυτική Όχθη; Οι αρχαιολογικοί χώροι στη Δυτική Όχθη σήμερα υπάγονται στην αρμοδιότητα της Πολιτικής Διοίκησης (ενός κλάδου του ισραηλινού στρατού), οπότε υπάρχει ήδη ένας ισραηλινός φορέας που ασχολείται με τις αρχαιότητες στη Δυτική Όχθη. Και η IAA, η οποία υποτίθεται ότι λειτουργεί μόνο στο ίδιο το Ισραήλ, έχει μπει η ίδια στη Δυτική Όχθη. Είναι αυτή η νομοθετική ώθηση κυρίως συμβολική; Κατά πόσο αντιπροσωπεύει μια ουσιαστική αλλαγή από το status quo;
Raphael Greenberg: Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσαν τα πράγματα μέχρι τώρα –ότι η Πολιτική Διοίκηση του Ισραήλ έχει τη δική της αρχαιολογική υπηρεσία στην Περιοχή C της Δυτικής Όχθης, ξεχωριστά από το Ισραήλ– ήταν εξαιρετικά βολικός για τους [φιλελεύθερους] Ισραηλινούς ακαδημαϊκούς φίλους μου. Όλες οι ισραηλινές αρχαιολογικές εργασίες στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη γίνονται βάσει ενός νομικού πλαισίου που κατά καιρούς έχει λάβει τη σφραγίδα έγκρισης από το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ, λέγοντας ότι η κατοχή του Ισραήλ είναι μια προσωρινή κατάσταση και ότι η Πολιτική Διοίκηση υπάρχει μόνο για να προάγει τα συμφέροντα των ανθρώπων που ζουν σε αυτό το έδαφος μέχρι να επιτευχθεί μια συμφωνία για το τελικό καθεστώς. Έτσι, οι ακαδημαϊκοί του Εβραϊκού Πανεπιστημίου, του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ, του Πανεπιστημίου της Χάιφα, μπορούν να υποστηρίξουν ότι το έργο τους στη Δυτική Όχθη είναι νόμιμο, επειδή συμμορφώνεται με τους περιορισμούς που τους έχει θέσει η Πολιτική Διοίκηση του Ισραήλ.
Τώρα, αυτή η πρωτοβουλία για την παράδοση της Δυτικής Όχθης στην ΙΑΑ αποκαλύπτει το πρόσχημά τους. Η Ισραηλινή Αρχή Αρχαιοτήτων ουσιαστικά προσαρτά τις αρχαιότητες της Δυτικής Όχθης στο Ισραήλ, και τότε ο ισραηλινός νόμος θα εφαρμόζεται σε αυτούς τους χώρους και τότε οτιδήποτε κάνεις [στη Δυτική Όχθη], ουσιαστικά θα αναγνωρίζεις αυτόν τον νόμο προσάρτησης. Αυτό φέρνει τους ακαδημαϊκούς και την IAA σε μια πολύ δυσάρεστη κατάσταση.
Dikla Taylor-Sheinman: Ο Νιρ Χάσον έγραψε στη Haaretz ότι το τωρινό νομοσχέδιο για την επέκταση της δικαιοδοσίας της IAA «μετατρέπει επίσημα την ισραηλινή αρχαιολογία σε μια αξίνα με την οποία σκάβουν προς όφελος της προώθησης του απαρτχάιντ»[16]. Έχετε γράψει εκτενώς για την ισραηλινή αρχαιολογία στη Δυτική Όχθη από το 1967.[17] Πώς σχετιζόταν η ισραηλινή αρχαιολογία με αυτό το κατεχόμενο έδαφος πριν από τις τελευταίες δεκαετίες;
Raphael Greenberg: Νομίζω ότι αυτή [η άποψη για την ισραηλινή αρχαιολογία] ανήκει στην πραγματικότητα στα αποικιοκρατικά θεμέλια του σιωνισμού και του ίδιου του Ισραήλ. Ένα από τα πράγματα που θεωρούνται δεδομένα σε αυτή την αποικιοκρατική κοσμοθεωρία είναι [η αντίληψή της ότι], «αν αγαπάμε τις αρχαιότητες, και το μόνο που θέλουμε να κάνουμε είναι να αποκαλύψουμε τα τελευταία 3.000 χρόνια ή 10.000 χρόνια, τότε γιατί δεν θα πρέπει να μας επιτραπεί να το κάνουμε αυτό; Αντιπροσωπεύουμε την επιστήμη, τον πολιτισμό, την πρόοδο».
Επιμένω να το λέω αυτό επειδή [κατά τον 18ο και 19ο αιώνα,] οι ακαδημαϊκοί ή οι ανασκαφείς που κατέφθαναν ήταν εξίσου περιφρονητικοί για τους μουσουλμάνους, τους χριστιανούς ή τους εβραίους κατοίκους που συναντούσαν εδώ, εκπροσώπους ενός παρελθόντος που έπρεπε να ξεπεραστεί από την επιστήμη. [Γι’ αυτούς,] η ανασκαφή των αρχαιοτήτων [ήταν απλώς] το σωστό – παντού.
Θέλω να τονίσω ότι [η παλαιστινιακή απαλλοτρίωση από τα χέρια της ισραηλινής αρχαιολογίας] παρουσιάζεται πολύ συχνά ως Ισραηλινοί αρχαιολόγοι που ανασκάπτουν εβραϊκό υλικό για να υποστηρίξουν την εβραϊκή ιδιοποίηση της γης. Αλλά είναι βαθύτερο από αυτό∙ οποιαδήποτε εργασία κάνουμε, είτε σε μια τοποθεσία της εποχής του Χαλκού είτε σε μια τοποθεσία της νεολιθικής εποχής, θεωρείται καλή επειδή την κάνουμε για χάρη της επιστήμης.
Η πρόσφατη νομοθεσία φέρνει σε δύσκολη θέση όσους ενστερνίζονται αυτή την άποψη, διότι τώρα ξαφνικά η αρχαιολογία «πολιτικοποιείται», λες και μέχρι τώρα δεν ήταν πολιτική. Προσπαθώ όλο και περισσότερο να καταδείξω στους συναδέλφους μου, και γενικότερα, ότι αυτή η ιδιοτελής, δήθεν απολιτική στάση είναι πολιτική. Δεν είναι ότι ξυπνάς και σκέφτεσαι, πώς θα εργαλειοποιήσω την αρχαιολογία για να καταλάβω αυτή την κορυφή του λόφου ή αυτή την κοιλάδα. Είναι περισσότερο σαν να λες: αν τώρα ανοίξουν τα σύνορα με τη Συρία και υπάρχει μια θαυμάσια τοποθεσία της πρώιμης εποχής του χαλκού που πρέπει να ανασκαφεί, τότε ο αρχαιολόγος απλά περνάει τα σύνορα το Σαββατοκύριακο για να δει τις αρχαιότητες κοντά στην Κουνέιτρα. Μιλάω υποθετικά, αλλά δεν θα με εξέπληττε αν αυτό έχει ήδη συμβεί.
Στα εβραϊκά λέμε, πο’άλ γιοτσέχ – «είναι μαζί με το έδαφος». Αυτό συμβαίνει: όταν το Ισραήλ καταλαμβάνει κάποιο μέρος, οι αρχαιολόγοι θα ακολουθήσουν σύντομα, μερικές φορές μέσα σε λίγες μέρες.
Dikla Taylor-Sheinman: Φαίνεται λοιπόν ότι αυτό που βλέπουμε τώρα είναι μια πολύ θρασύτατη στρατηγική των εποίκων για την απόκτηση περισσότερων εδαφών στη Δυτική Όχθη.
Raphael Greenberg: Ναι – αν κάνετε ζουμ στην κοιλάδα του Ιορδάνη, για παράδειγμα, θα ανακαλύψετε ότι η αρχαιολογία εμπλέκεται εκεί. Τώρα και πάλι, αυτοί οι αρχαιολόγοι, είναι απλά εκεί για να κάνουν επιστήμη. Απλά είναι βολικό ότι η επιστήμη βρίσκεται ακριβώς δίπλα σε ένα φυλάκιο εποίκων. Έτσι γίνεται μέρος της περίφραξης [της παλαιστινιακής γης] – του να περικυκλώνονται αυτοί οι Παλαιστίνιοι βοσκοί και τα μικρά χωριά με όλα αυτά που αντιπροσωπεύουν τις ισραηλινές αρχές.
Υπάρχουν κάποιοι αρχαιολογικοί χώροι στην κοιλάδα του Ιορδάνη, και είμαι σίγουρος ότι αν ρωτήσετε τον ανασκαφέα, θα σας πει: «Μα αυτή η περιοχή ερευνήθηκε πριν από 20 χρόνια και βρήκαν κάποια κεραμικά της Εποχής του Σιδήρου. Αυτό ακριβώς με ενδιαφέρει. Και τυχαίνει να είμαι από το Πανεπιστήμιο Αριέλ [που βρίσκεται στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη], αλλά δεν είμαι πολιτικός, απλώς ερευνώ αρχαιότητες».
Κάποια στιγμή, μπορώ να καταλάβω ότι ο συνάδελφός μου στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ που μελετά τη ρωμαϊκή περίοδο και δεν διαβάζει κοινωνική ή πολιτική θεωρία μπορεί να μην καταλαβαίνει τον ρόλο της συνηθισμένης ρωμαϊκής αρχαιολογίας του στην αποικιοκρατία, αλλά μπορεί ένας άνθρωπος που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αριέλ και κάνει ανασκαφές στη Δυτική Όχθη να παρεξηγήσει τον ρόλο του; Νομίζω ότι πρέπει να είναι εσκεμμένα αδαής.
Dikla Taylor-Sheinman: Δεδομένου ότι το αποικιοκρατικό στοιχείο της ισραηλινής αρχαιολογίας προϋπήρχε της κατοχής της Δυτικής Όχθης, της Ανατολικής Ιερουσαλήμ και της Γάζας, μπορείτε να μιλήσετε λίγο για την αρχαιολογία μέσα στο ίδιο το Ισραήλ και για το πώς οι Ισραηλινοί αρχαιολόγοι έχουν ασχοληθεί με την παλαιστινιακή ιστορία των τελευταίων εκατοντάδων ετών;
Raphael Greenberg: Το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ είχε το μονοπώλιο της αρχαιολογίας μέχρι το 1967. Σε αυτό το σημείο, υπήρχε ένα καθιερωμένο πρόγραμμα σπουδών που χώριζε την αρχαιολογία σε προϊστορική, βιβλική και κλασική αρχαιολογία. Όλοι οι Ισραηλινοί αρχαιολόγοι το αποδέχθηκαν και σπούδασαν μέσα σε αυτό το πλαίσιο, και όταν ιδρύθηκαν τα νέα ερευνητικά πανεπιστήμια τη δεκαετία του 1970, υιοθέτησαν το ίδιο βασικό πρόγραμμα σπουδών, το οποίο σας φέρνει λίγο πολύ μέχρι τη Βυζαντινή Εποχή. Κάθε φοιτητής μπορούσε να επιλέξει δύο ειδικεύσεις, εκ των οποίων η μία έπρεπε να είναι η βιβλική περίοδος.
Αυτό σήμαινε ότι η βιβλική αρχαιολογία ήταν ο λόγος ύπαρξης της ισραηλινής αρχαιολογίας. Δεν υπήρχε ισλαμική αρχαιολογία∙ στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο, υπήρχε [μόνο] ένας μικρός κλάδος στην ισλαμική τέχνη.
Αυτή η εστίαση στη βιβλική αρχαιολογία –βιβλικές ιστορίες, τοποθεσίες που αναφέρονται στη Βίβλο και βιβλική γεωγραφία– καθιστά το παρόν και τα τελευταία μερικές εκατοντάδες χρόνια ασήμαντα. Μέχρι πριν από 30-40 χρόνια, αυτό σήμαινε ότι όταν γίνονταν ανασκαφές σε αρχαίες τοποθεσίες, είτε περνούσες γρήγορα από τα ανώτερα στρώματα, είτε μερικές φορές τα αφαιρούσες εντελώς χωρίς καταγραφή. Αυτό δεν θεωρείται πλέον καλή πρακτική.
Πάντα το αντιλαμβανόμουν αυτό [την παράλειψη της πρόσφατης ιστορίας από το αρχαιολογικό αρχείο] με θεωρητικό τρόπο, αλλά σε δύο προγράμματα στα οποία συμμετείχα πρόσφατα, κατέληξα σε μια πολύ πιο απτή κατανόηση του τι σημαίνει αυτό. Το πρώτο ήταν ένα πρόγραμμα στο οποίο εργάστηκα με τον ιστορικό τέχνης και αρχαιολόγο Ταουφίκ Ντα’άντλι του Εβραϊκού Πανεπιστημίου στο Μπέιτ Γιεράτς, ή Ασινάμπρα [κοντά στη Θάλασσα της Γαλιλαίας]. Ο χώρος είχε ανασκαφεί και είχε επανειλημμένα ταυτοποιηθεί λανθασμένα ως ρωμαϊκός ή εβραϊκός, αλλά ο Ταουφίκ και εγώ καταφέραμε να τον ταυτοποιήσουμε εκ νέου ως παλάτι των Ουμαγιαδών του 7ου-8ου αιώνα μ.Χ.. Μόνο τα θεμέλια του παλατιού είχαν διατηρηθεί, οπότε υπήρχαν αντικειμενικά εμπόδια στην κατανόηση του χώρου.
Περάσαμε δύο σύντομες περιόδους ανασκαφής. Όλοι οι αμειβόμενοι εργάτες ήταν αραβόφωνοι Παλαιστίνιοι από τη Γαλιλαία, οπότε τα αραβικά ήταν η γλώσσα εργασίας στην περιοχή, και τα αραβικά μου είναι πολύ στοιχειώδη. Αλλά μαζί με τον Ταουφίκ και έναν άλλο αρχαιολόγο από το Σικάγο, τον Ντόναλντ Γουίτκομπ, μελέτησα την περίοδο των Ουμαγιαδών και πώς θα μπορούσε να μοιάζει ένα τζαμί αυτής της εποχής. Αυτή ήταν η πρώτη μου προσπάθεια να βγω από τη ζώνη άνεσής μου.
Η πιο πρόσφατη προσπάθεια είναι η δουλειά που κάνω στο Καντάς[18], ένα παλαιστινιακό χωριό που ερημώθηκε το 1948, όταν το κατέλαβαν κατά διαστήματα ο ισραηλινός στρατός και τα στρατεύματα του Αραβικού Απελευθερωτικού Στρατού. Οι κάτοικοι έφυγαν και έγιναν πρόσφυγες στο Λίβανο. Για να καταλάβω τι κάνω εκεί στο Καντάς, έπρεπε να συνεργαστώ με έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων με τους οποίους δεν είχα μιλήσει ποτέ πριν: μελετητές της Μέσης Ανατολής, σιίτες κατοίκους αυτής της περιοχής της Γαλιλαίας και ανθρώπους που μπορούσαν να μου μιλήσουν για τις μάχες του 1948 και τον Αραβικό Απελευθερωτικό Στρατό. Ανοίξαμε [τα ισραηλινά] αρχεία, οπότε έγινε μια πολύ εκτεταμένη μελέτη του όλου πλαισίου αυτής της ανασκαφής.
Αυτή ήταν μια πολύ μακροσκελής εξήγηση του γιατί όταν δεν έχεις ακαδημαϊκό πρόγραμμα σπουδών ή διανοητική βάση για την ανασκαφή, αυτή δεν θα έχει κανένα νόημα. Μόνο όταν την μετατρέψω σε εστία μελέτης, αποκτά αρχαιολογική σημασία.
Συν τοις άλλοις, οι νόμοι περί αρχαιοτήτων του Ισραήλ ισχύουν μόνο για τοποθεσίες ή αντικείμενα που χρονολογούνται πριν από το 1700. Οτιδήποτε από πιο πρόσφατες περιόδους, ακόμη και αν ανασκάφτηκε με δεοντολογικά κριτήρια, ποτέ δεν ερμηνεύτηκε ή επιμελήθηκε με ουσιαστικό τρόπο.
Dikla Taylor-Sheinman: Για να επανέλθουμε στο παρόν, πώς αντιλαμβάνεστε την ασυμφωνία μεταξύ της αντίθεσής σας στη νομοθεσία που επεκτείνει την αρμοδιότητα της ΙΑΑ στη Δυτική Όχθη και της συμμετοχής σας στο συνέδριο στο ξενοδοχείο Dan Jerusalem Hotel στο κατεχόμενο τμήμα της πόλης;
Raphael Greenberg: Όταν κάποιος από το πανεπιστήμιό μου μιλάει σε αυτό το συνέδριο, ίσως προωθεί έναν μεταπτυχιακό φοιτητή που έκανε κάποια ανασκαφή εκεί, ή θέλει να προχωρήσει και να δημοσιεύσει [την έρευνά του]. Ή έχουν πάρει χρήματα από την κυβέρνηση και θέλουν να δείξουν στην κυβέρνηση ότι δεν είναι ανταγωνιστικοί απέναντί της – έτσι ώστε να συνεχίσουν να λαμβάνουν υποστήριξη.
Η αρχαιολογία είναι μια ακριβή υπόθεση. Χρειάζεται εξωτερική υποστήριξη και οι άνθρωποι είναι απρόθυμοι να εναντιωθούν στην κυβέρνηση. Κοιτάξτε τι συμβαίνει στη Βόρεια Αμερική. Εμείς στην ισραηλινή αριστερά είμαστε κατάπληκτοι από την ταχύτητα της κατάρρευσης του φιλελεύθερου μετώπου στα πανεπιστήμια της Ivy League – την ταχύτητα με την οποία οι άνθρωποι εγκαταλείπουν όλες τις πεποιθήσεις τους και προσπαθούν να καλοπιάσουν την κυβέρνηση [των ΗΠΑ]. Είναι πραγματικά ο ίδιος μηχανισμός [στο Ισραήλ]. Εκεί βρίσκεται η εξουσία.
Και οι άνθρωποι χειραγωγούνται και λένε: «Εντάξει, το όνομά μου θα είναι στη διάλεξη, αλλά δεν θα την παραδώσω. Στην πραγματικότητα δεν θα εμφανιστώ στο συνέδριο, αλλά θα δώσω τη σιωπηρή έγκρισή μου με το να συμμετέχω σε αυτό. Είναι για το καλό της επιστήμης». Νομίζω ότι μόνο μια μικρή μειοψηφία θα έλεγε, ναι, είμαστε υπέρ της προσάρτησης και του παράνομου εβραϊκού εποικισμού.
Δεν νομίζω ότι το συνέδριο στην κατεχόμενη Ανατολική Ιερουσαλήμ είναι τόσο σημαντικό. Περισσότερο με σόκαρε η συμμετοχή ανθρώπων από την Αυστριακή Ακαδημία Επιστημών και από τη Μανιτόμπα [του Καναδά] παρά η συμμετοχή Ισραηλινών.
Dikla Taylor-Sheinman: Πώς αντέδρασε η αρχαιολογική κοινότητα του Ισραήλ στην καταστροφή της Γάζας τον τελευταίο ενάμιση χρόνο; Και τώρα που, τουλάχιστον μεταξύ των ισραηλινών φιλελεύθερων, η αφήγηση έχει μετατοπιστεί από μια αφήγηση άκριτης υποστήριξης σε μια αφήγηση ενός πολέμου από επιλογή –ενός πολέμου για την πολιτική επιβίωση του Νετανιάχου– έχει αλλάξει το κλίμα;
Raphael Greenberg: Δεν αντέδρασε καθόλου. Δεν υπήρξε καμία επίσημη απάντηση από καμία ομάδα εκτός από την Emek Shaveh. Στην αρχή του πολέμου, δημιουργήσαμε μια ομάδα αντίδρασης, στην οποία συμμετείχαν κάποιοι άνθρωποι από το Emek Shaveh, καθώς και ο Ντοτάν Χαλεβί και ο Ταουφίκ Ντα’άντλι, και προσπαθήσαμε να παρακολουθήσουμε την καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς. Και τότε ο συνδιευθυντής μου στο Emek Shaveh, ο Αλόν Αράντ, και εγώ δημοσιεύσαμε ένα άρθρο σχετικά με το όλο φαινόμενο της καταστροφής και το πώς εμείς, ως αρχαιολόγοι, βλέπουμε την επιδίωξη της μέγιστης καταστροφής της παλαιστινιακής κληρονομιάς παντού από το 1948 και μετά.[19]
Ορισμένοι αρχαιολόγοι συμμετείχαν με πολύ δημοσιότητα στην ιατροδικαστική ανάσυρση ανθρώπινων λειψάνων στα κιμπουτσίμ, στα μέρη που δέχθηκαν την επίθεση της 7ης Οκτωβρίου. Αυτό ήταν μέρος μιας προσπάθειας της κοινωνίας των πολιτών, ελλείψει οποιασδήποτε κυβερνητικής αντίδρασης. Έτσι, ήταν αρχαιολόγοι που χρησιμοποίησαν την τεχνογνωσία τους για να βοηθήσουν με θετικό τρόπο, αλλά επίσης χειραγωγήθηκε από ορισμένα μέλη της κοινότητας για να υποστηρίξουν την ισραηλινή θέση και την πολεμική προπαγάνδα κατά της Χαμάς.
Άνθρωποι με τους οποίους είχα συνεργαστεί –οι οποίοι είχαν συμμετάσχει σε επιστημονικές συζητήσεις για το βιβλίο του Γιάννη Χαμηλάκη και το δικό μου βιβλίο– αποσύρθηκαν και έγιναν μέρος αυτής της ομάδας Ισραηλινών ακαδημαϊκών που ήταν πραγματικά αναστατωμένοι από την αντίδραση της παγκόσμιας αριστεράς και τη φιλοπαλαιστινιακή αντίδραση στην 7η Οκτωβρίου. Αυτοί οι αρχαιολόγοι ανήκαν κατά κάποιον τρόπο στο στρατόπεδο της Εύα Ιλούζ,[20] αν μπορώ να τη χρησιμοποιήσω ως πρότυπο: είπαν: «Νομίζαμε ότι ήμασταν αριστεροί, αλλά τώρα που είδαμε τι είναι η αριστερά, δεν είμαστε πια αριστεροί». Ήταν αρκετά θυμωμένοι μαζί μου επειδή ήμουν ειλικρινής, αλλά ποτέ δεν είπαν τίποτα ανοιχτά, πράγμα που είναι συνηθισμένο.
Τον περασμένο Νοέμβριο –λίγες εβδομάδες μετά την έναρξη του φθινοπωρινού εξαμήνου στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ– ξεκίνησα μια καθημερινή απεργία, όπου εγώ και μερικοί άλλοι άνθρωποι στεκόμασταν στο γρασίδι του πανεπιστημίου και κρατούσαμε πλακάτ ενάντια στον πόλεμο. Τελικά προσχώρησαν και άλλοι, αλλά ποτέ δεν ήμασταν περισσότεροι από 20 ή 30 εκεί. Αυτό ήταν ενάντια στους κανονισμούς του πανεπιστημίου. Με πλησίασε η ασφάλεια και αντιδιαδηλωτές. Δημιουργήθηκε μια μικρή αλλά δυναμική αντίσταση.
Κάποιοι μεταπτυχιακοί φοιτητές μου είπαν ότι αυτό που έκανα ήταν τρομερό – ότι κάποιοι από τους φοιτητές μου υπηρετούν στο στρατό, στους εφέδρους, και ότι τους κατηγορώ για εγκλήματα πολέμου. Συχνά απορούσα: Ποιον εκπροσωπείτε; Γιατί είστε τόσο σίγουροι ότι εκπροσωπείτε όλους τους έφεδρους αξιωματικούς;
Αλλά το κλίμα άλλαξε με την πρόσφατη αναζωπύρωση των βομβιστικών επιθέσεων [στα μέσα Μαρτίου]. Νομίζω ότι αυτό είναι το σημείο καμπής εδώ – το γεγονός ότι το Ισραήλ δεν πραγματοποίησε τη συμφωνία κατάπαυσης του πυρός. Και νομίζω ότι από εκείνο το σημείο και μετά, η ακαδημαϊκή αντίδραση αυξήθηκε εκθετικά. Οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να δηλώσουν ότι είναι κατά του πολέμου. Έτσι, μέχρι την κατάπαυση του πυρός, δεν μπορούσες να ζητήσεις δημόσια στην πανεπιστημιούπολη τον τερματισμό του πολέμου. Αυτό θεωρούνταν παραβίαση των πανεπιστημιακών κανονισμών.
Dikla Taylor-Sheinman: Οπότε το κλίμα έχει αλλάξει, αλλά έχει άραγε η αντίθεση στον πόλεμο στο επίκεντρο τους Παλαιστίνιους και την καταστροφή της Γάζας; Και μεταξύ των συναδέλφων σας αρχαιολόγων – τι γίνεται με την απόλυτη καταστροφή όλων των τζαμιών και πολλών εκκλησιών στη Γάζα;
Raphael Greenberg: Είναι μια ερώτηση που έχω για τους συναδέλφους μου: Είστε αναστατωμένοι για την κατεδάφιση κάποιου αρχαίου τείχους στη Δυτική Όχθη, και όμως δεν είπατε τίποτα για εκατοντάδες μνημεία που εξαφανίστηκαν στη Γάζα.
Πρόσφατα έλαβα ένα βιβλίο από έναν Γερμανό συνάδελφο, έναν βιβλικό αρχαιολόγο που είναι περίπου στην ηλικία μου. Δεν νομίζω ότι έκανε δημόσιες δηλώσεις για τον πόλεμο στη Γάζα, αλλά έγραψε μια μονογραφία 850 σελίδων που συγκεντρώνει όλα όσα είναι γνωστά για τις αρχαιότητες της Γάζας. Δεν έχει καμία δήλωση στην αρχή εκτός από το ότι δεν ξέρουμε τι έχει συμβεί σε όλες αυτές τις θέσεις, και εκφράζει κάποια γενική ελπίδα για την ευημερία όλων των εμπλεκομένων. Και αυτό στη Γερμανία [όπου η αντιπαλαιστινιακή καταστολή έχει ενταθεί].
Αυτού του είδους η ανθρωπιστική αντίδραση, είναι σπουδαίο πράγμα. Είναι μια βοήθεια, μια υπηρεσία προς την κοινότητα. Δείχνει τη σημασία αυτής της έκτασης γης, την ιστορία της, το βάθος της, όλα όσα οι Ισραηλινοί θέλουν να αγνοούν. Αλλά το έκανε Γερμανός, όχι ένας Ισραηλινός.
Μετάφραση: elaliberta.gr/
Raphael Greenberg, Dikla Taylor-Sheinman, “‘It comes with the territory’: How Israel’s archaeologists legitimize annexation”, +972, 1 Ιουλίου 2025, https://www.972mag.com/israel-archaeology-annexation-rafi-greenberg/.
Σημειώσεις
[1] ,2 Απριλίου 2025 ,Χ ,“ לא אתן לעשבים ” , Amichay Eliyahu - עמיחי אליהו
https://x.com/Eliyahu_a/status/1907481402058358832.
[2] Raphael Greenberg, “Open Letter to my Academic Colleagues Participating in ‘The First International Conference on Archaeology and Site Conservation of Judea and Samaria’”, عمق شبيه / עמק שווה / Emek Shaveh, 9 Φεβρουαρίου 2025, https://emekshaveh.org/en/open-letter/.
[3] Archaeology and Site Conservation of Judea and Samaria, https://arch-js.co.il/?page_id=781&lang=en.
[4] הקונגרס הארכיאולוגי בישראל, Μαΐου 29, 2025, https://www.facebook.com/IsraeliArchaeologicalCongress/posts/%D7%94%D7%A7%D7%95%D7%A0%D7%92%D7%A8%D7%A1-%D7%94%D7%90%D7%A8%D7%9B%D7%99%D7%90%D7%95%D7%9C%D7%95%D7%92%D7%99-%D7%9449-%D7%91%D7%99%D7%A9%D7%A8%D7%90%D7%9C-%D7%99%D7%A2%D7%A8%D7%9A-%D7%91%D7%99%D7%95%D7%9D-%D7%A8%D7%90%D7%A9%D7%95%D7%9F-%D7%9B%D7%96-%D7%91%D7%A1%D7%99%D7%95%D7%95%D7%9F-%D7%94%D7%AA%D7%A9%D7%A4%D7%94-2262025-%D7%91%D7%90%D7%95%D7%A0%D7%99%D7%91%D7%A8%D7%A1%D7%99/1051573843845394/.
[5] “Israeli attacks on educational, religious and cultural sites in the Occupied Palestinian Territory amount to war crimes and the crime against humanity of extermination, UN Commission says”, United Nations Human Rights Office of High Commissioner, 10 Ιουνίου 2025, https://www.ohchr.org/en/press-releases/2025/06/israeli-attacks-educational-religious-and-cultural-sites-occupied.
[6] Ibtisam Mahdi, “The obliteration of Gaza’s multi-civilizational treasures”, +972, 17 Φεβρουαρίου 2024, https://www.972mag.com/the-obliteration-of-gazas-multi-civilizational-treasures/.
[7] “Works Begin on 32 million NIS Plan to Turn Ancient Site of Sebastia into an Israeli Tourist Site”, عمق شبيه / עמק שווה / Emek Shaveh, 14 Μαΐου 2025, https://emekshaveh.org/en/sebastia-plan-starts/.
[8] “Summary of Knesset Committee Discussion of Bill to Expand IAA’s Jurisdiction into West Bank”, عمق شبيه / עמק שווה / Emek Shaveh, 12 Δεκεμβρίου 2024, https://emekshaveh.org/en/knesset-iaa-west-bank/.
[9] Alon Arad and Talya Ezrahi, “Annexation in the name of archeology”, +972, 1 Αυγούστου 2023, https://www.972mag.com/annexation-archeology-west-bank-heritage/.
[10] Rossella Tercatin, “Israel Antiquities Authority rejects bid to put it in charge of West Bank antiquities”, The Times of Israel, 12 Φεβρουαρίου 2025, https://www.timesofisrael.com/israel-antiquities-authority-rejects-bid-to-put-it-in-charge-of-west-bank-antiquities/.
[11] “New bill to Extend Israeli Jurisdiction over Antiquity Sites into Areas A, B and C”, عمق شبيه / עמק שווה / Emek Shaveh, 23 Μαρτίου 2025, https://fmep.org/wp/wp-content/uploads/ES-antiquity-bill-323.pdf.
[12] “Antiquities Authority opposed to bill giving it powers in sites in Judea and Samaria, says will harm academic ties with international bodies; Education Committee Chair MK Taieb: We want government agency to take responsibility for the antiquities”, Knesset News, 11 Φεβρουαρίου 2025, https://main.knesset.gov.il/en/news/pressreleases/pages/press11225s.aspx.
[13] Raphael Greenberg, Yannis Hamilakis, Archaeology, Nation, and Race. Confronting the Past, Decolonizing the Future in Greece and Israel, Cambridge University Press, 2022.
[14] “World Archaeological Congress Statement on Exclusion of Ariel University Affiliated Scholar from WAC-10”, World Archaeological Congress, 22 Ιουνίου 2025, https://worldarchaeologicalcongress.com/blog/world-archaeological-congress-statement-on-exclusion-of-ariel-university-affiliated-scholar-from-wac-10/.
[15] Yuval Abraham, “Classified document reveals IDF ‘firing zones’ built to give land to settlers”, +972, 11 Ιουλίου 2022, https://www.972mag.com/firing-zones-sharon-settlements/. “‘National Parks’ in East Jerusalem: New tool in occupation toolkit”, +972, 14 Ιανουαρίου 2012, https://www.972mag.com/national-parks-in-east-jerusalem-a-new-method-in-the-occupation-toolkit/. “Under the guise of legality: Declarations on state land in West Bank”, +972, 19 Αυγούστου 2012, https://www.972mag.com/53794/.
[16] Nir Hasson, “Allowing the Israel Antiquities Authority to Operate in the West Bank Is Equivalent to Annexation”, Haaretz, 11 Ιουλίου 2024, https://www.haaretz.com/israel-news/2024-07-11/ty-article/.premium/allowing-israel-antiquities-authority-to-operate-in-west-bank-is-equivalent-to-annexation/00000190-a32c-ddf1-abb6-efedbd390000.
[17] Raphael Greenberg and Adi Keinan, Israeli Archaeological Activity in the West Bank, 1967-2007: A Sourcebook, Ostracon 2009, https://www.emekshaveh.org/he/wp-content/uploads/2013/09/WBADB_sourcebook.pdf.
[18] Ariel David, “Digging Up the Nakba: Israeli Archaeologists Excavate Palestinian Village Abandoned in 1948”, Haaretz, 13 Σεπτεμβρίου 2023, https://www.haaretz.com/archaeology/2023-09-13/ty-article-magazine/digging-up-the-nakba-archaeologists-excavate-palestinian-village-from-1948/0000018a-880a-d6b2-ad8a-c81f626e0000.
[19] Raphael Greenberg, Alon Arad, “Israel Surrounds Itself With Ruins in Gaza for the Sake of ‘The Land of Israel’”, Haaretz, 5 Μαρτίου 2024, https://www.haaretz.com/opinion/2024-03-05/ty-article-opinion/.premium/israel-surrounds-itself-with-ruins-in-gaza-for-the-sake-of-the-land-of-israel/0000018e-101a-d343-a9de-397fc1be0000.
[20] Hanin Majadli, “The Israel Prize for Blindness Goes to Zionist Intellectuals”, Haaretz, 27 Μαρτίου 2025, https://www.haaretz.com/opinion/2025-03-27/ty-article-opinion/.premium/the-israel-prize-for-blindness-goes-to-zionist-intellectuals/00000195-d940-dfc7-a5dd-ddfa274e0000.
