Eileen Jones
Η ιρανική ταινία «Ένας ήρωας» φέρνει τα βάσανα της εργατικής τάξης στην μεγάλη οθόνη
Το εξαιρετικό δράμα του Ιρανού σεναριογράφου και σκηνοθέτη Ασγάρ Φαρχαντί, Ένας ήρωας [στα φαρσί: Καχρεμάν]1, που αναφέρεται σε έναν νεαρό άνδρα που προσπαθεί να εξαγοράσει την ελευθερία του από τη φυλακή για οφειλέτες, αποτελεί μια απεικόνιση του αγώνα της εργατικής τάξης που βρίσκεται στο επίκεντρο μερικών από τα μεγαλύτερα κινηματογραφικά έργα.
Υπάρχει ένα συγκλονιστικό ιρανικό δράμα με τίτλο Ένας ήρωας που παίζεται αυτή τη στιγμή στο Amazon, και έχει προσελκύσει μεγάλη προσοχή. Είναι βέβαιο ότι θα είναι υποψήφιο για πολλά βραβεία, συμπεριλαμβανομένου του Όσκαρ Καλύτερης Ξένης Ταινίας Μεγάλου Μήκους, όχι μόνο για την αξία του, αλλά και επειδή ο πολυβραβευμένος σεναριογράφος-σκηνοθέτης Ασγάρ Φαρχαντί έχει ήδη κερδίσει αυτό το Όσκαρ δύο φορές στο παρελθόν, για το Ένας Χωρισμός [Τζονταγί] (2011)2 και Ο Εμποράκος [Φορουσιανντέ] (2016)3.
Το Ένας ήρωας αναφέρεται σε έναν όμορφο, αξιαγάπητο νεαρό άνδρα ονόματι Ραχίμ (Αμίρ Τζαντίντι), φυλακισμένο για χρέη, ο οποίος βγαίνει από τη φυλακή σε μια όχι συνηθισμένη διήμερη άδεια με την ελπίδα να κανονίσει να εξοφλήσει το χρέος – ή τουλάχιστον αρκετό από αυτό για να δώσει στον πιστωτή του, Μπαχράμ (Μοχσέν Ταναμπαντέχ), λόγο να αποσύρει την κατηγορία εναντίον του. Αυτός είναι ένας από τους λίγους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αποφύγει να εκτίσει το υπόλοιπο της δεκαετούς ποινής φυλάκισης, επειδή η φυλάκιση για χρέη στο Ιράν είναι προφανώς ένας παράλογος γραφειοκρατικός εφιάλτης όπως ήταν στην Αγγλία του δέκατου ένατου αιώνα για την οποία έγραψε ο Τσαρλς Ντίκενς. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι άνθρωποι που είναι πιθανότερο να φυλακιστούν για χρέη είναι φτωχοί, με οικογένειες που δεν μπορούν να πληρώσουν ούτε το χρέος, ποιος ο λόγος να τους φυλακίσουν;
Η μόνη ελπίδα που έχει ο Ραχίμ να ικανοποιήσει τον πιστωτή του βασίζεται σε κάποια θαυματουργή τύχη της γυναίκας με την οποία έχει σχέση, της γοητευτικά αφοσιωμένης Φαρχοντέ (Σαχάρ Γκολντούστ). Έχει βρει ένα χαμένο πορτοφόλι στο δρόμο που περιέχει δεκαεπτά χρυσά νομίσματα.
Αλλά αυτό που φαίνεται να είναι μια απλή λύση στο πρόβλημά του είναι γεμάτο κινδύνους. Τα νομίσματα αποδεικνύεται ότι αξίζουν λιγότερο από ό,τι πίστευαν ο Ραχίμ και η Φαρχοντέ. Ο πιστωτής Μπαχράμ είναι επίσης ο πικραμένος πρώην κουνιάδος του Ραχίμ και δεν είναι διατεθειμένος να ανακαλέσει την κατηγορία εναντίον του για οτιδήποτε λιγότερο από την πλήρη εξόφληση του χρέους. Είναι αγανακτισμένος για λογαριασμό της αδελφής του για την αποτυχία του γάμου της με τον Ραχίμ, και είναι εξοργισμένος που το σημαντικό χρηματικό ποσό που είχε του δανείσει χάθηκε με την πτώχευση του Ραχίμ, κοστίζοντας στην κόρη του Μπαχράμ την προίκα της.
Σε κάθε αφηγηματική στροφή, αυτά τα χρυσά νομίσματα εμπλέκουν τον Ραχίμ σε ολοένα διευρυνόμενους κοινωνικούς κύκλους κρίσης και μηχανορραφίας που περιπλέκουν περισσότερο τις προοπτικές του. Η ταινία έχει αυτή την αγωνιώδη δομή του Κλέφτη ποδηλάτων4, με έναν ολοένα και πιο απελπισμένο πρωταγωνιστή να παλεύει με τον χρόνο, να πηγαίνει εδώ, εκεί και παντού, προσπαθώντας να κάνει τη ζωή του να λειτουργήσει με τον πιο ελάχιστο δυνατό τρόπο, σε μια κοινωνία που φαίνεται να έχει φτιαχτεί για να διασφαλίσει ότι δεν θα το κάνει ποτέ.
Το πολιτικά κρίσιμο «κοινωνικό» μέρος της ταινίας είναι η πιο σημαντική πτυχή της – οπότε, φυσικά, είναι επίσης η πτυχή που αγνοείται ευρέως, ακόμη και στις διθυραμβικές κριτικές και τις συνέντευξη του Φαρχαντί, οι οποίες τείνουν να τονίζουν την προσωπική ηθική του Ραχίμ ως το βασικό επίκεντρο της ταινίας. («Είναι πραγματικά καλός άνθρωπος ή όχι;») Η αγαπημένη μου συνέντευξη είναι αυτή που έδωσε ο Φαρχαντί για το Deadline5, στην οποία λέει ότι η αρχική έμπνευση για το «Ένας ήρωας» είναι το έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ, Η ζωή του Γαλιλαίου6, λόγω του τρόπου με τον οποίο δραματοποιεί τη ζωή ενός ατόμου που προσκρούει σε κοινωνικές δυνάμεις που επιδιώκουν ανελέητα την καταστροφή του. Και ο Φαρχαντί δείχνει επίσης ότι, όταν πρόκειται να επιτύχει ένα εντυπωσιακό επίπεδο διεθνούς ενδιαφέροντος με ταινίες που μοιάζουν να ασχολούνται ειδικά με ιρανικά θέματα, σκέφτεται με όρους των Ιταλών νεορεαλιστών σκηνοθετών, οι οποίοι πάσχισαν για μια παρόμοια τοπική-παγκόσμια απήχηση. Απαντώντας στον Φαρχαντί που επικαλείται αυτά τα έργα που έγιναν από γνωστούς κομμουνιστές συγγραφείς-σκηνοθέτες, όπως ο Βιτόριο Ντε Σίκα του Κλέφτης ποδηλάτων, ο Πιτ Χάμοντ, που του παίρνει τη συνέντευξη, λέει:
«Θα έλεγα ότι οι ταινίες σας δεν είναι καθόλου φανερά πολιτικές – και νομίζω ότι αυτό βοηθά επίσης [στη διεθνή απήχησή τους]. Αυτό σας βοηθάει στο Ιράν; Ότι δεν είστε πολιτικός σκηνοθέτης, αλλά ανθρωπιστής;»
Η απάντηση του Φαρχαντί είναι υπόδειγμα διακριτικής ευγένειας:
«Ίσως βοηθάει το γεγονός ότι οι ταινίες μου είναι... ...όχι πολύ συγκεκριμένα από μια οπτική γωνία – έχουν διαφορετικές οπτικές γωνίες, και νομίζω ότι αυτό με βοήθησε. Αλλά νομίζω ότι κάθε ταινία που αφορά την κοινωνία πρέπει να έχει μια πολιτική οπτική γωνία.»
Καθώς παρακολουθούμε τον Ραχίμ να φτάνει στο χείλος του γκρεμού προσπαθώντας να αποδείξει ότι είναι άξιος, τον βλέπουμε να στρέφεται σε όλο και πιο απελπισμένες συμπεριφορές – να λέει ψέματα, να προσπαθεί να αποδείξει την ιστορία του μέσω απάτης, να επιτίθεται βίαια στον αδιάλλακτο πρώην κουνιάδο του. Σε μια άλλη ομοιότητα με τους Κλέφτες ποδηλάτων, το Ένας ήρωας υπογραμμίζει πώς οι φτωχοί εργαζόμενοι, τρελαμένοι από τη συστημική σκληρότητα, θα στραφούν ο ένας εναντίον του άλλου με ανίσχυρη οργή.
Φυσικά, δεν σημαίνει ότι ο Φαρχαντί δεν ενδιαφέρεται για την προσωπική ηθική. Απλώς δίνει τόση βαρύτητα στον τρόπο με τον οποίο απλοί άνθρωποι με συνηθισμένα ελαττώματα ταλαιπωρούνται και ωθούνται από τη δομική εξουσία σε τόσο βασανιστικά δύσκολες καταστάσεις που καμία επιλογή δεν μοιάζει καλή για πολύ.
Στις αρχές της ταινίας, υπάρχει μια εντυπωσιακή σκηνή με έναν χώρο εργασίας σε απίστευτα σκληρές συνθήκες. Όπως το περιγράφει ο Α. Ο. Σκοτ:
«Ο Ραχίμ επισκέπτεται τον Χοσεΐν στο χώρο εργασίας του, μια αρχαία νεκρόπολη λαξευμένη στην πλευρά ενός βράχου. Είναι καλυμμένη με σκαλωσιές, οι οποίες είναι κάτι σαν μεταφορά για την πλοκή αυτής της έξυπνης και συναρπαστικής ταινίας – μια σειρά από σκάλες και περάσματα που καλύπτουν και ταυτόχρονα παρέχουν πρόσβαση στα μυστήρια της ζωής και του θανάτου.»7
Αλλά πριν σας εντυπωσιάσει κάτι τόσο φανταχτερό όσο τα μυστήρια της ζωής και του θανάτου, είναι η απόλυτη δυσκολία και ο κίνδυνος αυτού του εργοταξίου που καίγεται από τον ήλιο που γεμίζει τη φαντασία. Όπως φαίνεται, ο Ραχίμ χρειάζεται πολλά λεπτά για να ανεβεί από τις πολύπλοκες σκαλωσιές στο επίπεδο του Χοσεΐν στην απότομη πλευρά του βράχου, και ο Χοσεΐν τον κοροϊδεύει επειδή δεν είναι σε φόρμα και λαχανιάζει τόσο πολύ.
Τέτοιες δυσκολίες επηρεάζουν όλα τα υπόλοιπα που συμβαίνουν στο Ένας Ήρωας. Όπως λέει ο Χοσεΐν αργότερα στην ταινία, αν η δουλειά του ως εργάτης του απέδιδε αρκετά χρήματα για να καλύψει το χρέος του Ραχίμ, ο Ραχίμ «δεν θα είχε περάσει ούτε μια μέρα στη φυλακή».
Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι μια ταινία με μια τόσο φαινομενικά απλή υπόθεση είναι πολύ πιο συναρπαστική από τις περισσότερες ταινίες που κυκλοφορούν σήμερα. Αλλά ο Τσέζαρε Ζαβατίνι, ο σημαντικότερος σεναριογράφος και θεωρητικός του κινήματος του ιταλικού νεορεαλιστικού κινηματογράφου, υποστήριζε πάντα ότι ένας ολόκληρος κινηματογράφος θα μπορούσε να θεμελιωθεί στις συνηθισμένες προσπάθειες διαπραγμάτευσης της ύπαρξης της εργατικής τάξης, με όλη τη δαιδαλώδη δυσκολία και την εμπλοκή της στη σκληρή κοινωνική πραγματικότητα. Λειτουργώντας από αυτή τη βάση, υποστήριξε στο πασίγνωστο δοκίμιό του του 1953, «Κάποιες ιδέες για τον κινηματογράφο», το δυνητικό υλικό για κινηματογραφικές αφηγήσεις ήταν ανεξάντλητο:
«Μια γυναίκα πρόκειται να αγοράσει ένα ζευγάρι παπούτσια. Πάνω σε αυτή τη στοιχειώδη κατάσταση είναι δυνατόν να δημιουργηθεί μια ταινία. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να ανακαλύψουμε και στη συνέχεια να δείξουμε όλα τα στοιχεία που συμβάλλουν στη δημιουργία αυτής της περιπέτειας, σε όλη τους την κοινότυπη “καθημερινότητα”, και θα γίνει άξια προσοχής, θα γίνει ακόμη και “θεαματική”. Αλλά θα γίνει θεαματική όχι μέσω των εξαιρετικών, αλλά μέσω των κανονικών της ιδιοτήτων∙ θα μας εκπλήξει δείχνοντας τόσα πολλά πράγματα που συμβαίνουν καθημερινά κάτω από τα μάτια μας, πράγματα που δεν είχαμε προσέξει ποτέ πριν...
Η γυναίκα αγοράζει τα παπούτσια... Τα παπούτσια κοστίζουν 7.000 λίρες. Πώς έτυχε η γυναίκα να έχει 7.000 λίρες; Πόσο σκληρά δούλεψε γι’ αυτά, τι αντιπροσωπεύουν γι’ αυτήν; Και ο καταστηματάρχης που παζαρεύει, ποιος είναι αυτός; Ποια σχέση έχει αναπτυχθεί μεταξύ αυτών των δύο ανθρώπων; Τι εννοούν, ποια συμφέροντα υπερασπίζονται, καθώς παζαρεύουν; Ο καταστηματάρχης έχει επίσης δύο γιους…»8
Ο Ζαβατίνι επιλέγει σκόπιμα την αγορά παπουτσιών, την πιο συνηθισμένη δυνατή δραστηριότητα, ως ένα μανταλάκι για να κρεμάσει μια αφήγηση. Είναι πολύ λιγότερο δραματική από τον άνθρωπο του Φαχραντί, τον Ραχίμ, σε άδεια από τη φυλακή των οφειλετών, που προσπαθεί να εξαγοράσει την ελευθερία του. Παρ’ όλα αυτά, είναι αξιοσημείωτο το πώς ο Φαχραντί επιχειρεί να εμπλέξει άλλους χαρακτήρες με τον τρόπο που περιγράφει ο Ζαβατίνι: πώς αυτή η προσπάθεια του Ραχίμ επηρεάζει την αδελφή του, τον σύζυγο και τα παιδιά της αδελφής του, τον πιστωτή και πρώην κουνιάδο του, την κόρη του πιστωτή του που έχασε την προίκα της λόγω της πτώχευσης του Ραχίμ κτλ.
Όπως το έθεσε ο Ζαβατίνι, αυτό μας ανοίγει μια πραγματικότητα που μοιραζόμαστε και η οποία έχει διασωθεί από τη φαινομενική κοινοτοπία – «έναν απέραντο και πολύπλοκο κόσμο, πλούσιο σε σημασία και αξίες, στα πρακτικά, κοινωνικά, οικονομικά, ψυχολογικά κίνητρά του». Στα χέρια του σωστού σκηνοθέτη, είναι ένας κόσμος πολύ πιο μαγευτικός, σας διαβεβαιώνω, από την τελευταία προσφορά του κινηματογραφικού σύμπαντος της Marvel Cinematic Universe.
Μετάφραση: elaliberta.gr
Eileen Jones, “A Hero Puts the Struggles of the Working Class Back on the Silver Screen”, Jacobin, 2 Φεβρουαρίου 2022, https://www.jacobinmag.com/2022/02/a-hero-film-review-asghar-farhadi-iran
Eileen Jones, “Iranian Film ‘A Hero’ Brings Working-Class Struggles Back to the Silver Screen”, The Wire, 5 Φεβρουαρίου 2022, https://thewire.in/film/iranian-film-a-hero-brings-working-class-struggles-back-to-the-silver-screen. Europe Solidaire Sans Frontières, http://www.europe-solidaire.org/spip.php?article61126.
Η Eileen Jones είναι κριτικός κινηματογράφου στο Jacobin και συγγραφέας του βιβλίου Filmsuck, USA. Διαχειρίζεται επίσης ένα podcast με την ονομασία Filmsuck.
Σημειώσεις
1 “A Hero”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/A_Hero.
2 “A Separation”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/A_Separation.
3 “The Salesman”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Salesman_(2016_film). «Ο εμποράκος», Βικιπαίδεια, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F_%CE%B5%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%81%CE%AC%CE%BA%CE%BF%CF%82_(%CE%B9%CF%81%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%84%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%AF%CE%B1,_2016).
4 Κλέφτες ποδηλάτων («Ladri di biciclette»): “Bicycle Thieves”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Bicycle_Thieves. «Κλέφτης ποδηλάτων», Βικιπαίδεια, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BB%CE%AD%CF%86%CF%84%CE%B7%CF%82_%CF%80%CE%BF%CE%B4%CE%B7%CE%BB%CE%AC%CF%84%CF%89%CE%BD.
5 Pete Hammond, “Why Two-Time Oscar-Winning Filmmaker Asghar Farhadi Found The Times Were Right For ‘A Hero’ – Behind The Lens”, Deadline, 7 Ιανουαρίου 2022, https://deadline.com/video/asghar-farhadi-career-interview-a-hero-behind-the-lens/.
6 “Life of Galileo”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Life_of_Galileo.
7 A. O. Scott, “‘A Hero’ Review: Debts No Honest Man Can Pay”, The New York Times, 5 Ιανουαρίου 2022, https://www.nytimes.com/2022/01/05/movies/a-hero-review.html.
8 Cesare Zavattini, “Some Ideas on the Cinema”, Sight and Sound, 23:2 (Οκτώβριος–Δεκέμβριος 1953). http://www.f.waseda.jp/norm/Realism11/Zavattini.pdf.
