Martha Sonnenberg

Η επινοητική διαλεκτική στα μυθιστορήματα του Βικτόρ Σερζ

«Έχω αγωνιστεί σε επτά χώρες. Έχω γράψει είκοσι βιβλία. Δεν μου ανήκει τίποτα. Πίσω μας μια επανάσταση που χάθηκε και τόσες σφαγές ...που προκαλούν μια κάποια ζάλη. Ωστόσο, έχω περισσότερη εμπιστοσύνη στο μέλλον όσο ποτέ άλλοτε.»¹

Αυτές οι γραμμές αποτυπώνουν το ταξίδι της ζωής του Βικτόρ Σερζ, τους αγώνες του, τη συγγραφική του δραστηριότητα, τις αλληλεπιδράσεις της επαναστατικής νίκης και ήττας («μια ορισμένη ζάλη») και τη διαρκή αισιοδοξία του. Οι περισσότεροι σοσιαλιστές γνωρίζουν τον Σερζ από τα μη μυθιστορηματικά του ρεπορτάζ και ως τον μπολσεβίκικο επαναστάτη και αριστερό αντιπολιτευόμενο που πιθανότατα επινόησε τον όρο «ολοκληρωτισμός» περιγράφοντας τη μετατροπή της Ρωσικής Επανάστασης του 1917 στο αντίθετό της, τη σταλινική αντεπανάσταση.² Αλλά η εκτίμηση του Σερζ αποκλειστικά για τα μη μυθιστορήματά του περιορίζει το εύρος όσων έχει να προσφέρει. Ο Πίτερ Σέντγουικ, ένας από τους μεταφραστές του Σερζ, απέδωσε την προτίμηση στα μη μυθοπλαστικά έργα του Σερζ στην «απρόσωπη πολιτική σκέψη».³ Την ίδια άποψη είχε και ο Τρότσκι, ο οποίος θεωρούσε την καλλιτεχνική γραφή του Σερζ υπερβολικά ψυχολογική και «ανεπαρκώς πολιτική».⁴ Ο Σερζ αναγνώριζε τη διαφορά μεταξύ πολιτικής και καλλιτεχνικής γραφής:

«Η πολιτική σκέψη, αν και στην περίπτωση του επαναστάτη βασίζεται σε βαθύ ιδεαλισμό, απαιτεί μια επιστημονική και πραγματιστική θωράκιση και υποτάσσεται στην επιδίωξη αυστηρά καθορισμένων κοινωνικών σκοπών. Ο καλλιτέχνης, αντίθετα, ψάχνει πάντα για την πρώτη ύλη του στο υποσυνείδητο, στο προ-συνείδητο, στη διαίσθηση, σε μια λυρική εσωτερική ζωή που είναι μάλλον δύσκολο να οριστεί.»⁵

Όταν διαβάζονται τα μυθιστορήματα του Σερζ, συχνά υπόκεινται σε ένα είδος αναγωγισμού που αποδίδει αξία μόνο στην απεικόνιση πολιτικών θεμάτων και γεγονότων. Έτσι, διατηρείται η πόλωση της πολιτικής και της τέχνης και η πολιτική αριστερά, εγκλωβισμένη στην «πραγματιστική της πανοπλία», στερείται τον πλούτο και τις γνώσεις που παρέχει η τέχνη του Σερζ, έναν τρόπο κατανόησης του πώς τα ανθρώπινα όντα ανταποκρίνονται και σχετίζονται μεταξύ τους πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την επανάσταση. Η φαντασία του Σερζ μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε τις επαναστατικές αντιφάσεις σε ένα επίπεδο πολυπλοκότητας που η λογική από μόνη της δεν μπορεί να φτάσει. Ο Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς [C.L.R. James] ήταν ένας από τους λίγους μαρξιστές στοχαστές που εκτίμησε τη σημασία των «επινοητικών κατασκευών» [“imaginative structures”] ως τρόπο με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα διαμεσολαβούν τη σκέψη και τη δραστηριότητα, δίνοντας στα πολιτιστικά φαινόμενα πολιτικό νόημα.⁶

Ο Βικτόρ Σερζ ενσωμάτωσε την τέχνη και την πολιτική στα μυθιστορήματά του. Έγραψε επτά μυθιστορήματα τα οποία μπορούν να χωριστούν στις δύο ομάδες που ο Ρίτσαρντ Γκρίμαν είχε αρχικά κατανοήσει ως τα «μυθιστορήματα μαρτυρίας» του Σερζ.⁷ Η πρώτη ομάδα, που γράφτηκε όταν ο Σερζ βρισκόταν ακόμη στη Ρωσία, περιλαμβάνει τα Άνθρωποι στη φυλακή [1930], Η Γέννηση της Δύναμής μας [1931] και Κατακτημένη πόλη [1932] και ενέχει τις αντιφάσεις και τις αμφιθυμίες μέσα στην επαναστατική νίκη. Αυτός ο «κύκλος της επανάστασης» ακολουθείται από μια δεύτερη ομάδα, τον «κύκλο της αντίστασης», που γράφτηκε όταν ο Σερζ βρισκόταν στην εξορία. Περιλαμβάνει τα Μεσάνυχτα στον αιώνα [1939], Η υπόθεση του συντρόφου Τουλάγιεφ [1942], Χρόνια δίχως έλεος [1945] και Το μακρύ σούρουπο [1946]. Στα βιβλία αυτά ο Σερζ διερευνά τις αντιφάσεις που ενυπάρχουν στην αντίσταση απέναντι στον σταλινισμό. Ο Ρίτσαρντ Γκρίμαν, μεταφραστής των περισσότερων μυθιστορημάτων του Σερζ [στα αγγλικά], επισημαίνει ότι οι δύο κύκλοι μαζί πραγματεύονται την αντιφατική φύση της ήττας μέσα στη νίκη (τα σπέρματα του αυταρχισμού στον μπολσεβικισμό) και της νίκης μέσα στην ήττα (η αντίσταση των αντιπολιτευόμενων στις σταλινικές διώξεις)⁸.

Επισκόπηση των μυθιστορημάτων του Σερζ

Ο Σερζ διεισδύει βαθιά στον ψυχισμό των χαρακτήρων του, στις σχέσεις τους με τις περιστάσεις. Το κάνει με τρόπο που αποκαλύπτει πώς η συνείδηση αναπτύσσεται από εσωτερικές και εξωτερικές αντιφάσεις με την πάροδο του χρόνου και πώς η αυτενέργεια εμφανίζεται σε ατομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Σε όλα τα μυθιστορήματά του, ο Σερζ παρουσιάζει τους χαρακτήρες του ως πολυδιάστατους, δίνοντάς τους ενίοτε τόσο αντιφατικές όσο και αντικρουόμενες σκέψεις και συναισθήματα. Αναπτύσσει την ενεργητικότητα των χαρακτήρων του∙ ποτέ δεν απεικονίζονται ως εντελώς παθητικά θύματα των περιστάσεων, αλλά πάντα ως συντελεστές της δικής τους ιστορίας.

Στο σύνολό τους, τα μυθιστορήματα του Σερζ δείχνουν μια εξέλιξη της συνείδησης ανδρών και γυναικών που ήταν αφοσιωμένοι μπολσεβίκοι, που έγιναν αντιπολιτευόμενοι και που στη συνέχεια διώχθηκαν από το σταλινικό καθεστώς. Αυτή η εξέταση της ατομικής και συλλογικής συνείδησης αποκτά ακόμη μεγαλύτερο νόημα καθώς πολλοί από τους χαρακτήρες του Σερζ επανεμφανίζονται σε πολλά μυθιστορήματα, επιτρέποντας στον αναγνώστη να παρατηρήσει τις αλλαγές στη συνείδηση ενός χαρακτήρα με την πάροδο του χρόνου.

Η διαλεκτική και ο Βικτόρ Σερζ

Η λέξη «διαλεκτική» είναι πλέον πολύ διαδεδομένη στην πολιτική γραφή, συχνά με την ατυχή παραδοχή ότι οι αναγνώστες γνωρίζουν τι σημαίνει. Χρησιμοποιώ τη μαρξιστική-χεγκελιανή ερμηνεία της διαλεκτικής, μια ερμηνεία της ανθρώπινης κίνησης, της αυτενέργειας και της υπέρβασης προηγούμενων περιορισμών της ουσιαστικής ανθρώπινης υπόστασης ενός ατόμου ή μιας ομάδας.⁹ Αυτή είναι μια εκδοχή της διαλεκτικής μέσω της οποίας μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαδικασία αλλαγής της συνείδησης∙ του πώς οι άνθρωποι βλέπουν τις συνθήκες τους ως «αδύνατες» και των τρόπων με τους οποίους αρχίζουν να υπερβαίνουν αυτή την αδυναμία. Αυτή η διαλεκτική προϋποθέτει ότι οι ιδέες των ανθρώπων και οι κοινωνικές τους ομάδες έχουν εσωτερικές αντιφάσεις ή την άρνηση, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε μια αλλαγή της συνείδησης και της δραστηριότητας που αναιρεί αυτή την άρνηση.¹⁰ Αυτό είναι μέρος της «διαμεσολάβησης» για την οποία μιλάει ο Χέγκελ αναφερόμενος στη μετάβαση του να αντιμετωπίζει κάτι το όριό του και να γίνεται κάτι άλλο.¹¹

Ποιες είναι οι σχέσεις μεταξύ του Σερζ και της διαλεκτικής; Ξαναδιαβάζοντας τα Απομνημονεύματα ενός επαναστάτη του Σερζ, εντυπωσιάστηκα από την πρώτη κιόλας φράση του:

«Όσο ακόμη ήμουν στην παιδική ηλικία, φαίνεται ότι βίωνα βαθιά μέσα μου εκείνο το παράδοξο συναίσθημα που επρόκειτο να με κυριεύσει σε όλο το πρώτο μέρος της ζωής μου: ότι ζούσα σε έναν κόσμο χωρίς καμία δυνατότητα διαφυγής, στον οποίο δεν υπήρχε τίποτα άλλο να κάνω παρά να παλέψω για μια αδύνατη διαφυγή.»¹²

Αυτή η φράση παρέχει τον φακό μέσα από τον οποίο μπορούμε να δούμε τη ζωή και το έργο του Σερζ, και αποτυπώνει αυτή τη βασική πτυχή της μαρξιστικής διαλεκτικής, τη δημιουργική αρχή της υπερβατικής αυτοκίνησης πέρα από τα όρια.

Στην ερμηνεία της χεγκελιανής διαλεκτικής από τον Μαρξ, η αλλοτριωμένη εργασία ήταν το όριο, η άρνηση της πλήρους ανθρώπινης υπόστασης του εργάτη. Επειδή ο Μαρξ έβλεπε τα ανθρώπινα όντα ως δημιουργικά όντα, τα έβλεπε ως ικανά να υπερβούν, ή να αναιρέσουν, αυτή την αλλοτρίωση, ως υποκειμενικοί φορείς της δικής τους ιστορίας, σε αυτό που η Ράγια Ντουναγιέφσκαγια ονόμασε «διαδικασία του γίγνεσθαι».¹³ Αυτή η σχέση μεταξύ των συνθηκών που αναιρούσαν την ανθρώπινη ουσία και του αγώνα για την υπέρβαση αυτών των συνθηκών ήταν η χεγκελιανή διπλή άρνηση, η «άρνηση της άρνησης».¹⁴ Η διαλεκτική σήμαινε, όπως παρέφρασε ο Μαρξ τον Χέγκελ, «μέσα στον εξευτελισμό, μια εξέγερση ενάντια στον εξευτελισμό».¹⁵ Αν η διαλεκτική του Χέγκελ παρέμεινε στο επίπεδο της σκέψης και η διαλεκτική του Μαρξ περιέγραφε τις αντιθέσεις των τάξεων, τότε ο Βίκτορ Σερζ μεταφέρει τη διαλεκτική σε ένα ακόμη βαθύτερο ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, καθώς παρουσιάζει τους χαρακτήρες του να αντιμετωπίζουν τις κρίσεις της ζωής τους.¹⁶ Σε αυτά τα μυθιστορήματα ο Σερζ διερευνά τους διάφορους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι «μέσα στον εξευτελισμό» εξεγείρονται εναντίον αυτής της υποβάθμισης. Εξερευνά πώς οι άνθρωποι περνούν από τον επαναστατικό ενθουσιασμό σε πρώιμες άμορφες αμφιβολίες για την επανάσταση (πρώιμη άρνηση), σε πιο συγκεκριμένες αμφιβολίες και, τέλος, στην ανάγκη να υπερβούν τις περιστάσεις τους και να αναλάβουν δράση (άρνηση της άρνησης) που επιτρέπει την ελπίδα για το μέλλον.

Ο Σερζ ανέπτυξε την έννοια του «διπλού καθήκοντος» του επαναστάτη συγγραφέα¹⁷, μια αναγνώριση ότι η επανάσταση περιέχει αντιφάσεις στο εσωτερικό της. «Διπλό καθήκον» σήμαινε το καθήκον να υπερασπιστεί την επανάσταση ενάντια στους εξωτερικούς εχθρούς της, αλλά και ενάντια στις εσωτερικές δυνάμεις καταστροφής που κουβαλάει μέσα της η επανάσταση και μέσα τους οι άνθρωποι που την έκαναν, την αντεπανάσταση – γραφειοκρατικοποίηση, τον απολυταρχισμό, την καταστολή και το δόγμα. Κατά την εξέλιξη των μυθιστορημάτων του Σερζ, οι χαρακτήρες του παλεύουν με αυτό το «διπλό καθήκον». Παλεύουν με τον εαυτό τους και μεταξύ τους, διατηρώντας την πίστη τους στο σοσιαλισμό και τα ιδανικά του 1917, ενώ ταυτόχρονα έρχονται αντιμέτωποι με την πραγματικότητα του σταλινισμού.

Η αντίληψη του Σερζ για το μυθιστόρημα

Ο Σερζ σκέφτηκε πολύ για την έννοια του μυθιστορήματος. Έγραφε σε μια εποχή που οι περισσότεροι Ρώσοι συγγραφείς περιορίζονταν όλο και περισσότερο από τον σταλινισμό, όταν ο «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» του προλεταριακού μυθιστορήματος ήταν το μόνο εγκεκριμένο είδος. Είχε σεβασμό και ενσυναίσθηση για τους συναδέλφους του συγγραφείς, καθώς ήταν μάρτυρας «της κατάπνιξης της δημιουργικής τους ελευθερίας... με τους εξευτελισμούς και τις αυτοκτονίες τους»¹⁸.

Ο Σερζ δεν πίστευε ότι η έννοια του προλεταριακού μυθιστορήματος είχε νόημα και δεν θα είχε νόημα μέχρι να περάσει αρκετός χρόνος ώστε μια ώριμη σοσιαλιστική κοινωνία να αναπτύξει τη δική της κουλτούρα. Τον ενδιέφερε, ωστόσο, να βρει «έναν νέο δρόμο για το μυθιστόρημα». Ήθελε να δείξει τα ανθρώπινα όντα «όπως πραγματικά ζουν, διαλύοντας τις εσωτερικές τους λειτουργίες και διεισδύοντας βαθιά στην ψυχή τους».¹⁹ Ήθελε να αποφύγει έναν μοναδικό πρωταγωνιστή, χωρίς να εξαφανίσει την ατομική μοναδικότητα των χαρακτήρων του, εξετάζοντας τα άτομα στις μεταξύ τους σχέσεις ως ομάδα. Αυτή η προσέγγιση προήλθε από την αντίληψή του για τη σχέση μεταξύ του ατόμου και της κοινωνικής ομάδας. Η προσωπικότητα κάθε ατόμου, έγραφε, «περιέχει πολλές πιθανές μοίρες... μέσα από αμέτρητες ρίζες, συγγένειες και επικοινωνίες... αναμειγνύεται με άλλες ανθρώπινες υπάρξεις».²⁰ Ο ρόλος του συγγραφέα ήταν να «απελευθερώσει τις συγκεχυμένες δυνάμεις που αισθάνεται κανείς να ζυμώνονται μέσα του και με τις οποίες το άτομο καταδύεται στο συλλογικό υποσυνείδητο... η γραφή γίνεται έτσι μια αναζήτηση της πολυπροσωπικότητας, ένας τρόπος να ζει κανείς πολλές μοίρες ή να διεισδύει στον Άλλο.»²¹ Από αυτή την άποψη, οι θεωρίες του Σερζ μοιάζουν με εκείνες του Μιχαήλ Μπαχτίν (1895-1975), του Ρώσου φιλοσόφου και κριτικού λογοτεχνίας που επινόησε τον όρο «ετερογλωσσία», περιγράφοντας την ύπαρξη πολλών φωνών, και διαφορετικών απόψεων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους σε ένα μυθιστόρημα. Καθώς αλληλεπιδρούν, αυτές οι διαφορετικές φωνές δημιουργούν ακόμη νεότερα και διαφορετικά νοήματα. Για τον Μπαχτίν, το μυθιστόρημα «ως είδος είναι διαλογικό, αναπτυσσόμενο, αυτοκριτικό, σε εξέλιξη, ατελεύτητο, περιέχει μια ποικιλία κοινωνικών τύπων λόγου και ατομικών φωνών που αλληλοδιαπερνώνται.»²². Αξίζει να σημειωθεί ότι η προέλευση της λέξης «διαλεκτική» προέρχεται από το ελληνικό «διαλεκτική», που σημαίνει διάλογος μεταξύ δύο ή περισσότερων ανθρώπων, ή ακόμη και μέσα σε ένα μόνο άτομο, όπου υπάρχουν διαφορετικές απόψεις.

Ο σημαντικός ρόλος των διαφορετικών φωνών στα μυθιστορήματα του Σερζ αποτελεί μια σύνθετη πρόκληση για τους μεταφραστές του, οι οποίοι πρέπει να είναι σε θέση να αποτυπώσουν τις τονικές και συναισθηματικές διαφορές μεταξύ των χαρακτήρων, καθώς και τις διαφορές στην καθομιλουμένη και τις αλλαγές στη σημασία που μπορεί να έχουν οι λέξεις μεταξύ των γλωσσών και με την πάροδο του χρόνου. Είναι προς όφελός μας ότι όλοι οι μεταφραστές του Σερζ [στα αγγλικά], ιδίως ο Ρίτσαρντ Γκρίμαν, ο Πίτερ Σέντγουικ, ο Ίαν Μπέρτσαλ, ο Μίτσελ Άμπιντορ και ο Γουίλαρντ Ρ. Τρασκ, εκπληρώνουν αυτό που ο Βάλτερ Μπένγιαμιν αποκαλούσε «το καθήκον του μεταφραστή»: «Το ανεξιχνίαστο, το μυστηριώδες, το ποιητικό κάτι που ένας μεταφραστής μπορεί να αναπαράγει μόνο αν είναι επίσης ποιητής».²³ Οι αποχρώσεις του νοήματος και της γλώσσας σε αυτές τις μεταφράσεις που μας επιτρέπουν να απολαύσουμε την τέχνη του Σερζ, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στην ποιητική ικανότητα των μεταφραστών του.

Κατακτημένη πόλη

Θα επικεντρωθώ κυρίως σε τρία από τα μυθιστορήματα του Σερζ, το Κατακτημένη πόλη²⁴, το Μεσάνυχτα του αιώνα²⁵ και το Η υπόθεση του συντρόφου Τουλάγιεφ²⁶, που καλύπτουν ένα χρονικό πλαίσιο περίπου από το 1919-1936 στη Ρωσία.

Η Κατακτημένη πόλη διαδραματίζεται στην πολιορκημένη Πετρούπολη κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, το 1919, ξεκινώντας με μια πανοραμική άποψη της πόλης. Οι πρώτες σκηνές τοποθετούν την Κόκκινη Πετρούπολη το χειμώνα, καλυμμένη από λευκό χιόνι και παγωμένα ποτάμια: «Αυτό το λευκό, σιωπηλό, ασήκωτο σάβανο απλώνεται στο άπειρο του χρόνου και του χώρου». Παίρνουμε μια ενστικτώδη εικόνα για το θέμα του βιβλίου, καθώς η νεαρή επανάσταση, η Κόκκινη Πόλη, κινδυνεύει να υποκύψει στους Λευκούς, αποδυναμωμένη ακόμα περισσότερο από το κρύο, την πείνα, τις επιδημίες και τη λαϊκή δυσαρέσκεια.

Γνωρίζουμε τον σύντροφο Ριζίκ, τον οποίο θα παρακολουθήσουμε σε αυτό και στα επόμενα δύο μυθιστορήματα. Ο Ριζίκ προσχώρησε στην επανάσταση το 1914∙ μέχρι το 1919 έχει γίνει ένας γραφειοκράτης υπάλληλος, που δίνει και παίρνει διαταγές. Κοιμάται εκεί που εργάζεται, σε ένα εγκαταλελειμμένο παλάτι, μαζί με άλλους υπαλλήλους, όπου «στρώματα είχαν απλωθεί στα δάπεδα των μεγάλων αιθουσών υποδοχής, μετατρέποντάς τα σε κοιτώνες». Εδώ ο Σερζ χρησιμοποιεί μια από τις συχνές λογοτεχνικές του τακτικές, αυτή της μεταφοράς. Αντιπαραθέτοντας παλάτια και κοιτώνες, ο Σερζ αντιπαραβάλλει την τσαρική πραγματικότητα με την επαναστατική, όπως αντανακλάται στη ζωή των ανθρώπων, δείχνοντας τη συμβολική και υποκειμενική πραγματικότητα κάτω από την επιφανειακή εμφάνιση των αντικειμενικών γεγονότων.²⁷

Ο Ριζίκ εκτελεί εντολές για τη σύλληψη ατόμων από έναν κατάλογο που διαβιβάστηκε από την πρώιμη Τσεκά, ή αλλιώς τη μυστική αστυνομία. Ταυτόχρονα, αρχίζει να έχει «σκοτεινές δεύτερες σκέψεις ... που ανακατεύονται κάτω από το μέτωπό του, σε εκείνες τις σκοτεινές γωνιές όπου καταπνίγουμε ακούραστα, ανελέητα ένα παράξενο πλήθος επιθυμιών, ονείρων, υποψιών». Διαβάζει μια ανακοίνωση στην εφημερίδα για την εκτέλεση «αντεπαναστατών, κατασκόπων και εγκληματιών» και βλέπει το όνομα ενός παλιού του φίλου. «Τα ονόματα παίρνουν παράξενες μορφές στον κατάλογο, ζωντανεύουν, και μετά πεθαίνουν παράξενα μπροστά στα μάτια μας... Και ο άνθρωπος που διαβάζει αυτά τα ονόματα σκέφτεται τον εαυτό του∙ ένας σωσίας μέσα του, που δεν θα παραδεχόταν ποτέ την ύπαρξή του, αντικαθιστά το όνομά του με αυτά τα ονόματα... τη ζωή του με αυτές τις χαμένες ζωές». Στην Κατακτημένη πόλη, βλέπουμε στον Ριζίκ και σε άλλους, εκκολαπτόμενες μορφές αμφιβολίας για πτυχές της επανάστασης. Οι χαρακτήρες στην Κατακτημένη πόλη αισθάνονται αμφιθυμία, την αρχή της άρνησης του προηγούμενου επαναστατικού ενθουσιασμού και της δραστηριότητάς τους, και αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε πώς συμβαίνει η χεγκελιανή διαλεκτική των συνεχών αρνήσεων.

Η αρχική ανησυχία του Ριζίκ θα δώσει τελικά τη θέση της σε πιο συγκεκριμένες επικρίσεις, οδηγώντας τον να ενταχθεί σε αυτό που θα γίνει η Αριστερή Αντιπολίτευση. Αυτή η αντιπολίτευση θα είναι η άρνηση της ικανότητας του σταλινισμού να εξαλείψει πλήρως κάθε διαφωνία. Αυτό το μυθιστόρημα, όπως και όλα τα μυθιστορήματα του Σερζ, δείχνει ότι η «εξέγερση ενάντια στην υποβάθμιση» δεν είναι στιγμιαία, αλλά είναι μια διαδικασία που αναπτύσσεται με την πάροδο του χρόνου και μπορεί να είναι διαφορετική για διάφορους χαρακτήρες. Στο τέλος του μυθιστορήματος ο Ριζίκ, νιώθοντας να ασφυκτιά από αυτό που βλέπει, λέει στον εαυτό του τις τρεις μαγικές λέξεις: «Αυτό είναι αναγκαίο». Δεν είναι ακόμη έτοιμος για τη δεύτερη άρνηση, για δράση ενάντια σε αυτό που θα γίνει σταλινισμός.

Αν και η Κατακτημένη πόλη διαδραματίζεται το 1919, ο Σερζ έγραψε το βιβλίο το 1931, αφού είχε ενταχθεί στην Αντιπολίτευση και είχε διαγραφεί από το Κομμουνιστικό Κόμμα (ΚΚ). Η δική του πολιτική μεταμόρφωση, από αναρχικός σε μπολσεβίκο και σε αντιπολιτευόμενο, και η ιστορική του αναδρομή, του επέτρεψαν να εκφράσει την πρώιμη αμφιθυμία των χαρακτήρων του για την Κόκκινη Τρομοκρατία. Το 1919, ωστόσο, όταν ο ίδιος βρισκόταν στην Πετρούπολη και ήταν νέος στον μπολσεβικισμό, ο ίδιος, όπως και οι χαρακτήρες του στην Κατακτημένη πόλη, δεν ήταν απολύτως πρόθυμος να δει πέρα από τον δικό του επαναστατικό ζήλο.

Στο Η Επανάσταση σε κίνδυνο, μια συλλογή δοκιμίων που γράφτηκε μεταξύ 1919 και 1921, προδιέγραφε τον χαρακτήρα του Ριζίκ όταν έγραφε: «είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι τα μέτρα που επέβαλε η επανάσταση, όσο τρομερά και αν είναι ορισμένα από αυτά, έγιναν αναγκαία λόγω του θράσους, της επιμονής και της αδίστακτης συμπεριφοράς των εχθρών της.»²⁸

Από το 1921, ο Σερζ εξέφραζε ήδη εμβρυακές μορφές άρνησης του προηγούμενου ζήλου του. Ενώ υποστήριζε την επανάσταση κατά του τσαρικού καθεστώτος, αναγνώριζε επίσης τον αυξανόμενο μηχανισμό καταναγκασμού που άνοιγε το δρόμο για το σταλινισμό. Ωστόσο, ακόμη και με αυτή την κατανόηση, εξακολουθούσε να υπερασπίζεται το κράτος ενάντια στους ναύτες της Κρονστάνδης. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Σερζ συνέχισε να υποστηρίζει εξωτερικά την κυβέρνηση των Μπολσεβίκων και τις πολιτικές της, ακόμη και όταν τα εσωτερικά του αισθήματα που αντιτάσσονταν στην αντεπανάσταση γίνονταν όλο και πιο ισχυρά.

Στις αρχές της δεκαετίας του είκοσι, όταν έγινε εκπρόσωπος της Κομιντέρν στη Γερμανία, ο Σερζ προώθησε τη γραμμή του κόμματος. Ωστόσο, σε ιδιωτικές συζητήσεις με έμπιστους, ο Σερζ διατύπωνε πιο ανεπτυγμένες επικρίσεις για τις καταχρήσεις της μπολσεβίκικης εξουσίας.²⁹ Οι αμφιθυμίες ή αντιφάσεις που εξέφραζε ο Σερζ υποδεικνύουν την εξελισσόμενη συνείδησή του και καταδεικνύουν τις ψυχολογικές διαδικασίες που είναι απαραίτητες για τον διαλεκτικό μετασχηματισμό.³⁰

Μεσάνυχτα στον αιώνα

Μεταξύ του 1926 και του 1928, ο Σερζ διαγράφηκε από το ΚΚ, συνελήφθη και φυλακίστηκε. Η πολιτική του συνείδηση συνέχισε να εξελίσσεται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Εντάχθηκε επίσημα στην Αντιπολίτευση το 1926 και το 1933 εκτοπίστηκε στο Όρενμπουργκ, μια ζοφερή πόλη στα σύνορα της Ρωσίας με το Καζακστάν. Εκεί συμμετείχε στις πολιτικές, κοινωνικές και πνευματικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των απελαθέντων συναδέλφων του, καθώς αγωνίζονταν να διατηρήσουν τα επαναστατικά τους ιδανικά εν μέσω σκληρών διώξεων. Αυτό το περιβάλλον του GULAG,³¹ διερευνά το Μεσάνυχτα στον αιώνα.

Ο Σερζ ξεκινά το μυθιστόρημα με τον Μιχαήλ Ιβάνοβιτς Κοστρόφ, λέκτορα του «Ιστορικού Υλισμού», ο οποίος συλλαμβάνεται επειδή αντιτίθεται στην αναγκαστική κολεκτιβοποίηση και επειδή αφήνει αναπάντητη μια ερώτηση σχετικά με τη σχέση του με την Αντιπολίτευση. Μεταφέρεται από φυλακή σε φυλακή, καταλήγοντας τελικά με μια ομάδα εξόριστων αντιπολιτευόμενων στη φανταστική σιβηρική πόλη Τσερνόι, το όνομα της οποίας σημαίνει «μαύρη πόλη», μεταφορά για το σκοτάδι, τα «μεσάνυχτα» του περιβάλλοντος. Τα μέλη της ομάδας διαφέρουν μεταξύ τους, από τον μπολσεβίκο Ριζίκ μέχρι τον νεαρό εργάτη Ροντιόν. Αυτοί οι χαρακτήρες έχουν περάσει από τον πρώιμο επαναστατικό ενθουσιασμό τους, μέσα από τις εμβρυακές αμφιθυμίες τους για τα καταστροφικά στοιχεία της επανάστασης, σε μια οριστική Αντιπολίτευση στον σταλινισμό. Στα Μεσάνυχτα, οι χαρακτήρες αντιμετωπίζουν τον εξευτελισμό της εξορίας και της απομόνωσης. Παρά την κατασταλτική φύση των περιστάσεων τους, εξεγείρονται με διάφορους τρόπους. Πρώτα αναπτύσσουν τρόπους επικοινωνίας μεταξύ τους∙ αλληλεπιδρούν και συζητούν για το πώς θα διατηρήσουν τον ιδεαλισμό της επανάστασης του 1917. Μέσω ενός δικτύου εκτοπισμένων αντιπολιτευόμενων, συνδέονται με άλλους εξόριστους σε όλη τη Ρωσία. Τα μηνύματα γράφονται σε λεπτά χαρτάκια σε μέγεθος γραμματοσήμου με «μικροσκοπική καλλιγραφία» που μπορεί να διαβαστεί μόνο με μεγεθυντικό φακό. Μερικά από αυτά τα μηνύματα είναι αντίγραφα ή περιλήψεις του Δελτίου της Αντιπολίτευσης, άλλα είναι συζητήσεις, «γράμματα, που ήταν λέξεις, σκέψεις, αλήθειες για την Επανάσταση». Τα μηνύματα μεταφέρονται με «θαύματα εφευρετικότητας», μέσα από σωλήνες τουαλέτας, κρυμμένα σε βιβλιοδεσίες, σε τρύπες στους τοίχους, από παράθυρο σε παράθυρο. Τα μηνύματα επιτρέπουν στους εξόριστους να αισθάνονται μέρος μιας κοινότητας αντιπολιτευόμενων, και αυτή η αίσθηση της κοινότητας είναι η ίδια μια άρνηση της επιβαλλόμενης απομόνωσής τους. Το καθεστώς δεν μπορεί να εξαλείψει την επικοινωνία τους και βλέπει «ατελείς απομονώσεις στις οποίες η σκέψη δεν έχει ακόμα σβήσει... η αίρεση λάμπει ξανά σε ολόκληρη την ΕΣΣΔ».

Οι χαρακτήρες επικοινωνούν επίσης και διατηρούν την ανθρωπιά και την έμπνευσή τους μέσω της εκτίμησής τους για τον φυσικό κόσμο, ένα ισχυρό θέμα ζωής και ελπίδας σε όλα τα μυθιστορήματα του Σερζ. Παίρνουν θάρρος από τον ερχομό της Άνοιξης και το λιώσιμο των πάγων στον ποταμό Τσερνάγια. Κοιτάζουν τα αστέρια, τα οποία «λάμπουν με μια υπερφυσική λάμψη που δυναμώνει τη γεύση της ζωής». Ο Ριζίκ είναι ενθουσιασμένος: «Η άνοιξη, σύντροφοι! Είναι υπέροχα!» Θυμάται την άνοιξη στον ποταμό Γενισέι, όπου «βλέπεις τα πουλιά να καταφθάνουν... Έρχονται με μεγάλα φτερά που χτυπούν και το φως ανεβαίνει, οι πέτρες έχουν μια φωτεινή στιλπνότητα, υπάρχουν λουλούδια... τίποτα δεν σου συμβαίνει, φυσικά, αλλά όλα είναι δυνατά». Το «όλα είναι δυνατά» εκφράζει ένα πλαίσιο σκέψης που αναιρεί την απελπισία. Όταν ένας άλλος σύντροφος γελοιοποιεί τον λυρισμό του Ριζίκ, θυμίζοντας ίσως την κριτική του Τρότσκι στον Σερζ, ο Ριζίκ απαντά: «Άμε στο διάολο. Δεν θα είχα δει ποτέ τα εκπληκτικά λουλούδια του Βορρά». Η χαρά του αναιρεί τη δύναμη του σταλινισμού πάνω στον ψυχισμό του.

Είναι ο νεαρός Ροντιόν, ένας νεαρός προλετάριος, που αντιπροσωπεύει καλύτερα την ανθεκτικότητα και την ελπίδα για το μέλλον. Ήταν οδηγός φορτηγού και συνελήφθη επειδή αμφισβήτησε την ανισότητα των μισθών. Σκέφτεται και διαβάζει συνεχώς. Όταν ένας μεγαλύτερος σύντροφος τον ρωτάει, απαισιόδοξα, «Τι να κάνουμε αν είναι τα μεσάνυχτα του αιώνα;». Ο Ροντιόν απαντά με ρεαλιστική αισιοδοξία: «Τα μεσάνυχτα είναι εκεί που πρέπει να ζήσουμε τότε». Αντιμέτωπος με την πραγματικότητα, αποδέχεται ταυτόχρονα την κατάστασή του και εξεγείρεται εναντίον της. Κατακεραυνώνει τους φίλους του: «Τι κάνουμε σε αυτές τις φυλακές;». Θέλει να δραπετεύσει∙ βλέπει τη ματαιότητα της προσκόλλησης στην παλιά αντίληψη του Κόμματος. «Ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να απευθυνθούμε στο άρρωστο Κόμμα... είναι να απευθυνθούμε στο υγιές Κόμμα... Αλλά πού είναι αυτό; Και τι θα γινόταν αν ήμασταν έξω από το Κόμμα... Δεν είναι πια αλήθεια∙ κάτι έχει χαθεί για πάντα. Ο Λένιν δεν θα ξανασηκωθεί ποτέ στο μαυσωλείο του». Ο Ροντιόν βλέπει τους συντρόφους του να εμποδίζονται από την προσκόλλησή τους στο παρελθόν. Βλέπει την αμετάβλητη αντίληψη του Κόμματος να καταβάλλει τους συντρόφους του και να περιορίζει τις επιλογές τους.³² Παραθέτει όσο καλύτερα μπορεί τα λόγια του Χέγκελ: «Η ιστορία είναι κάτι που φτιάχνουμε εμείς, είμαστε κι εμείς ιστορικοί, όπως όλοι οι φτωχοδιάβολοι... Άλλη μια επανάσταση. Θα την κάνουμε εμείς, και μάλιστα με πολύ διαφορετικό τρόπο».

Στο τέλος, στο τελευταίο κεφάλαιο, με τον ειρωνικό τίτλο «Η αρχή», ο Ροντιόν δραπετεύει, καθοδηγούμενος από τα αστέρια, και αισθάνεται μια «διαύγεια σαν να είχε ανοίξει νέα μάτια της σάρκας... με τα οποία έβλεπε την πραγματικότητα». Βλέπει όλες τις αντιφάσεις στους συντρόφους του και στην επανάσταση, »...τη βασανισμένη γη της επανάστασης... τα θολά νερά της, τα καθαρά νερά της... τα θανατηφόρα νερά της, τα αναζωογονητικά νερά της... τους αμέτρητους ζωντανούς κρατούμενους, τους αμέτρητους εκτελεσμένους στους τάφους, τις μάζες της... και όλους τους σπόρους που βλαστάνουν στη μήτρα της». Τα Μεσάνυχτα, που σε όλη την εξέλιξή του αντιπαραβάλλει την φωτεινότητα και το σκοτάδι των χαρακτήρων του και των αντιλήψεών τους για την Επανάσταση και την αντεπανάσταση, τελειώνει με αυτή την ισχυρή νότα ελπίδας.

Η Υπόθεση του συντρόφου Τουλάγιεφ

Τα Μεσάνυχτα του Αιώνα διαδραματίζονται το 1930 και την περίοδο γύρω από το 1930, που σημαδεύεται από τις συλλήψεις και τις εκτοπίσεις των παλαιών μπολσεβίκων και των αντιπολιτευόμενων. Το 1934, ο Σεργκέι Κίροφ, γραφειοκράτης του Κόμματος, δολοφονείται από έναν νεαρό κομμουνιστή. Ο Στάλιν και το Πολιτικό Γραφείο ερμήνευσαν την πράξη αυτή ως απειλή για το καθεστώς τους και είδαν μια ευκαιρία να κλιμακώσουν τις διώξεις κατά των τροτσκιστών και των αντιπολιτευόμενων, καθώς και κατά οποιουδήποτε μέλους του κόμματος αμφισβητούσε τη γραμμή του κόμματος. Έτσι ξεκίνησε η εποχή των «εικονικών δικών» και των αιματηρών εκκαθαρίσεων της Μεγάλης Τρομοκρατίας. Αυτό είναι το σκηνικό για την Υπόθεση του συντρόφου Τουλάγιεφ.

Η Υπόθεση Τουλάγιεφ διερευνά τις αντιδράσεις διαφόρων χαρακτήρων που παγιδεύτηκαν στην Τρομοκρατία μετά την αυθόρμητη δολοφονία του φανταστικού συντρόφου Τουλάγιεφ από έναν νεαρό κομμουνιστή, τον Κόστια. Ο Κόστια, εξοργισμένος από την πρόσφατη αυτοκτονία μιας συναδέλφισσας εργάτριας και την εκτέλεση ανδρών που πιάστηκαν να κλέβουν τρόφιμα για τις πεινασμένες οικογένειές τους, θεωρεί υπεύθυνο για τα γεγονότα αυτά τον γραφειοκράτη Τουλάγιεφ. Αν και η δράση του Κόστια δημιουργεί το σκηνικό του μυθιστορήματος, δεν επανεμφανίζεται μέχρι το τέλος του.

Το μυθιστόρημα αρχίζει, όπως και η Κατακτημένη πόλη και τα Μεσάνυχτα, στη μέση του ρωσικού χειμώνα. Εδώ, ο Σερζ περιγράφει χιονοθύελλες που σαρώνουν τη χώρα, «μπροστά στις οποίες αγέλες λύκων τρέπονται σε φυγή εδώ κι εκεί». Οι καταιγίδες, και οι αλλοπρόσαλλοι λύκοι, διαμορφώνουν το συναισθηματικό έδαφος της Τρομοκρατίας που ακολουθεί τη δολοφονία. Εμφανίζονται οι χαρακτήρες του μυθιστορήματος, κάποιοι επαναλαμβανόμενοι από προηγούμενα βιβλία, άλλοι καινούργιοι, παλιοί μπολσεβίκοι και τροτσκιστές και κάποιοι που υπήρξαν πιστοί σταλινικοί, όλοι τώρα παγιδευμένοι στον ιστό της Τρομοκρατίας, όλοι κατηγορούμενοι για τη δολοφονία του Τουλάγιεφ. Βιώνουμε τις διαφορετικές ιστορίες και μοίρες τους, καθώς αντιμετωπίζουν κάτι περισσότερο από μια «απλή» εξορία∙ τώρα αντιμετωπίζουν σίγουρη εκτέλεση. Υπάρχουν πέντε σημαντικοί χαρακτήρες στο βιβλίο∙ τρεις καταδικάζονται σε θάνατο. Οι ποικίλες αντιδράσεις τους σε αυτόν τον νέο εξευτελισμό και οι αλληλεπιδράσεις τους μεταξύ τους μεταφέρουν τη διαλεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ συνείδησης και πολιτικής που αποτελεί την καρδιά αυτού του μυθιστορήματος.

Στην κριτική του για τον Τουλάγιεφ, ο Κρίστοφερ Χίτσενς³³ σημείωσε ένα χαρακτηριστικό του βιβλίου ως «κιαροσκούρο» [«chiarscurro»], έναν όρο που συνήθως συνδέεται με τις εικαστικές τέχνες και περιγράφει την αντίθεση του φωτός και του σκότους, του φωτός και της σκιάς. Ο Ρέμπραντ ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε αυτή την τεχνική για να δώσει ζωή στους πίνακές του και όχι επιπεδότητα. Στον Τουλάγιεφ, όπως και σε όλα τα μυθιστορήματα του Σερζ, μπορεί κανείς να εκτιμήσει τη λογοτεχνική εφαρμογή αυτής της τεχνικής καθώς αναπτύσσει τους χαρακτήρες του, καθένας από τους οποίους έχει βάθος και βιώνει τις αντιθέσεις του φωτός και του σκότους. Είναι ενδιαφέρον ότι, μέσω της χρήσης του λογοτεχνικού κιαροσκούρο, ο Σερζ επιτυγχάνει αυτό που ο Μαρξ θεωρούσε απαραίτητη πτυχή της πολιτικής μυθοπλασίας:

«Τίποτα δεν είναι πιο ευπρόσδεκτο από το να απεικονιστούν επιτέλους οι άνθρωποι που στάθηκαν στην κεφαλή του επαναστατικού κόμματος, είτε πριν την επανάσταση, στις μυστικές οργανώσεις, είτε στον Τύπο, είτε αργότερα σε επίσημες θέσεις, με έντονα ρεμπραντικά χρώματα, σε όλες τις ζωντανές τους ιδιότητες.»³⁴

Οι τρεις πρώτοι χαρακτήρες είναι αρχικά πειθαρχημένα μέλη του Κόμματος. Ο Μαξίμ Αντρέγιεβιτς Έρχοφ είναι Ανώτατος Επίτροπος Εσωτερικής Άμυνας, καταγράφοντας χιλιάδες ονόματα που προορίζονται για σύλληψη και εκτέλεση. Όταν όμως του δίνεται η εντολή να συλλάβει έναν ακαδημαϊκό, τον παλιό του φίλο Ρουμπλιόφ, τελικά αρνείται. Λέει στον ανώτερό του: «Δεν υπάρχει η παραμικρή σχέση μεταξύ όλων αυτών και της υπόθεσης Τουλάγιεφ... προσπαθείτε να μου στήσετε παγίδα». Ο Έρχοφ συλλαμβάνεται για αμφισβήτηση της εντολής. Αργότερα, στη φυλακή, διχάζεται ανάμεσα στην αφοσίωσή του στην επανάσταση και στη συνειδητοποίηση της διαφθοράς της. Τελικά, συνθηκολογεί, ομολογώντας ανύπαρκτα εγκλήματα.

Ο σύντροφος Αρτιόμ Αρτιόμιτς Μακέγεφ αναρριχάται από την αγροτική του καταγωγή και γίνεται περιφερειακός γραμματέας ενός αγροτικού φρουρίου, καταπνίγοντας με αφοσίωση κάθε διαφωνία στην περιοχή του. Ωστόσο, αρχίζει να βλέπει τις αποτυχίες της αναγκαστικής κολεκτιβοποίησης που επιβλήθηκε στους αγρότες. Όταν διατάσσεται να ξεκινήσει μια νέα εκκαθάριση των αντιστεκόμενων αγροτών, αρνείται, και αμέσως μετά προσπαθεί να ανακαλέσει την άρνησή του. Παρ’ όλα αυτά, συλλαμβάνεται και υπογράφει ομολογία ότι συμμετείχε στη συνωμοσία για τη δολοφονία του Τουλάγιεφ. Η υπογραφή του στην ομολογία αποκαλύπτει τα αντιφατικά του συναισθήματα: «Το Μ είχε ακόμα δύναμη, τα άλλα γράμματα έμοιαζαν τσακισμένα».

Ο ακαδημαϊκός ιστορικός, Κιρίλ Κιρίλοβιτς Ρουμπλιόφ, δεν έχει καμία αμφιβολία για τη διαφθορά της επανάστασης. Ο Ρουμπλιόφ, επίσης, συνθηκολογεί, αλλά ζητά από τον ανακριτή του να μεταφέρει την κατάθεσή του στην Κεντρική Επιτροπή: «Ότι έχω ζήσει όλη μου τη ζωή μόνο για το Κόμμα. Όσο άρρωστο και εξευτελισμένο κι αν είναι... Ότι αν πρέπει να χαθώ, συντριμμένος από το κόμμα μου, συναινώ... Αλλά ότι προειδοποιώ τους κακοποιούς που μας σκοτώνουν ότι σκοτώνουν το κόμμα».

Αυτό που έχει ενδιαφέρον γι’ αυτούς τους τρεις συνθηκολογημένους χαρακτήρες, που διχάζονται ανάμεσα στην κομματική τους πίστη και την αναγνώριση της σταλινικής αντεπανάστασης, είναι η συμπόνια και η ενσυναίσθηση με την οποία τους παρουσιάζει ο Σερζ. Δεν είναι ούτε επικριτικός ούτε συγκαταβατικός απέναντι σε αυτούς τους συνθηκολογημένους, δεν τους υποβιβάζει ποτέ σε καρικατούρες. Έχουν αυτονομία, καθώς επιτρέπει στην «εσωτερική ζωή ενός χαρακτήρα να ακολουθήσει τη δική της πορεία. Δεν είμαι εγώ, αν και υπάρχει κάτι από μένα μέσα του- δηλαδή, τον καταλαβαίνω».³⁵ Κατανοεί, αλλά διαφωνεί με τις αρχές εκείνων που συνθηκολογούν στη ζωή και στη μυθοπλασία: «Καλύτερα να σφάλλεις με το Κόμμα παρά να έχεις δίκιο εναντίον του».³⁶

Δύο χαρακτήρες αντιστέκονται με διαφορετικούς τρόπους. Ο Ιβάν Κοντράτιεφ ξεκινά ως πράκτορας του Κόμματος που δουλεύει διεθνώς. Ενώ βρίσκεται στη Βαρκελώνη, αντιλαμβάνεται τον ανασταλτικό ρόλο που παίζουν οι κομμουνιστές στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, με τις άγριες επιθέσεις τους κατά των τροτσκιστών και των αναρχικών. Συγκλονίζεται από την εκτέλεση ενός συντρόφου που απλώς μιλούσε με τροτσκιστές και παρεμβαίνει για να αποτρέψει τη δολοφονία ενός άλλου τροτσκιστή. Επιστρέφοντας στη Μόσχα, ο Κοντράτιεφ διατάσσεται να εκφωνήσει μια ομιλία για την τόνωση του ηθικού στους φοιτητές. Ξεφεύγει από το κείμενο, λέγοντάς τους: «είμαστε βουτηγμένοι στα εγκλήματα και τα λάθη... τα παλιά μέλη του Κόμματος της γενιάς μου έχουν όλοι χαθεί... Είχαν ξεσηκώσει τον κόσμο... όλοι στην υπηρεσία της αλήθειας... Δεν ήρθα στο όνομα του ΚΚ του μεγάλου μας Κόμματος... Σας ζητώ να κοιτάξετε την πραγματικότητα, είτε αυτή είναι δυσνόητη, είτε άθλια, με το θάρρος της νιότης σας.». Ο Κοντράτιεφ γλιτώνει την εκτέλεση μόνο χάρη στη μακροχρόνια φιλία του με τον «Αρχηγό», τον χαρακτήρα του Στάλιν στο μυθιστόρημα, και στέλνεται να εργαστεί στη Σιβηρία.

Ο σύντροφος Ριζίκ αναδύεται και πάλι στην Υπόθεση Τουλάγιεφ, αντιστεκόμενος μέχρι τέλους. Όταν το καθεστώς αισθάνεται την ανάγκη να ενισχύσει περαιτέρω την υπόθεσή του εναντίον των «δραστών» της δολοφονίας του Τουλάγιεφ, απαιτεί «έναν γνήσιο τροτσκιστή», η ομολογία του οποίου θα σφραγίσει την υπόθεσή του. Αυτός ο τροτσκιστής είναι ο Ριζίκ, ο οποίος μεταφέρεται στη Μόσχα για να δικαστεί. Ο Ριζίκ, ηλικιωμένος και εξαντλημένος πλέον, αισθάνεται ότι δεν έχει δυνάμεις για περαιτέρω αγώνα. Στο έλκηθρο που τον μεταφέρει στη Μόσχα, όμως, γοητεύεται από τα αστέρια της νύχτας και αισθάνεται ότι «οι κραδασμοί μαίνονταν κάτω από τη φαινομενική ακινησία τους». Σκέφτεται τη σημασία του θανάτου του και ονειρεύεται ότι πεθαίνει. Αρχίζει να βλέπει τη δύναμη που μπορεί να ασκήσει κάτω από τη «φαινομενική ακινησία» του θανάτου του: «ήταν τόσο απλό όσο το τέλος της νύχτας∙ και όλο το φως, η φωτεινότητα των αστεριών, η φωτεινότητα του ήλιου, η φωτεινότητα του Βόρειου Σέλαος, η πιο μακρινή φωτεινότητα της αγάπης, συνέχισαν να πέφτουν πάνω στον κόσμο, τίποτα δεν είχε χαθεί πραγματικά». Αναρωτιέται: «Σε τι θα χρησίμευε σε κάποιον η τελευταία κραυγή του τελευταίου αντιπολιτευόμενου, που συνθλίβεται κάτω από τη μηχανή, όπως το κουνέλι κάτω από ένα τανκ;»³⁷ Ο Ριζίκ αποφασίζει να σταματήσει να τρώει, και η αυτοκτονία του μπερδεύει την προσπάθεια του καθεστώτος να τον χρησιμοποιήσει: «Ήταν μια πράξη θέλησης που τον επανέφερε σε πλήρη αυτοέλεγχο». Η είδηση του επικείμενου θανάτου του προκαλεί πανικό σε όλα τα επίπεδα του καθεστώτος, φτάνοντας τελικά στον Αρχηγό: «Πεθαίνει ο Ριζίκ;» λέει ο Αρχηγός, με τη χαμηλή φωνή του καταπιεσμένου θυμού του, «διατάζω να σωθεί!». Με αληθινό διαλεκτικό τρόπο, ο Ριζίκ φέρνει δύναμη στην αδυναμία του.

Το τελευταίο κεφάλαιο του μυθιστορήματος επιστρέφει στον νεαρό Κόστια, ο οποίος εργάζεται πλέον σε μια κολεκτίβα κατεστραμμένη από τις πολλαπλές εκκαθαρίσεις και την πείνα, χωρίς ζωοτροφές για τα ζώα και χωρίς σπόρους για φύτευση. Δεν έχουν ούτε καν μεταφορικό μέσο για να πάρουν σπόρους από την επόμενη κωμόπολη. Αυτοί οι αγρότες, επίσης, υπερβαίνουν τις καταπιεστικές τους συνθήκες. Συμφωνούν να περπατήσουν μέχρι τη γειτονική πόλη και να φέρουν τους σπόρους και τις προμήθειες πίσω στην πόλη, μεταφέροντας εξήντα φορτία σπόρων στις πλάτες τους ανακουφίζοντας ο ένας τον άλλον. Αυτή η αυθόρμητη πράξη αυτενέργειας εμπνέει στον Κόστια ελπίδα για το μέλλον, «την αυθεντική μαγεία αυτής της νύχτας στην οποία δεν υπάρχει θαύμα∙ από τη γη που περιμένει∙ από όλη τη συγκεχυμένη δύναμη που κρύβεται μέσα μας». Ο Κόστια έχει περάσει από τον πρώιμο ατομικό και παρορμητικό θυμό του στην εκτίμηση της δυνατότητας «όλης της συγκεχυμένης δύναμης» που βλέπει στην αυθόρμητη συλλογική δράση.

Η Υπόθεση του συντρόφου Τουλάγιεφ καταδεικνύει, συχνά με μεγάλο λυρισμό και ποίηση, τους πολλούς τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι επέλεξαν να «επαναστατήσουν ενάντια στον εξευτελισμό» και να διατηρήσουν την ανθρωπιά τους. Το έκαναν αυτό ακόμη και αν αυτό σήμαινε μόνο την απόφαση να αρνηθούν στο καθεστώς μια ακόμη ομολογία ή έναν ακόμη θάνατο, ή όταν αυτό εκδηλωνόταν με την ικανότητα να βρίσκουν στιγμές χαράς και ελπίδας μέσα σε καταπιεστικές συνθήκες. Τα μυθιστορήματα του Σερζ, τόσο ο κύκλος της νίκης όσο και της ήττας, μαρτυρούν τη δική του επαναστατική ανθεκτικότητα και τη διαρκή εμπιστοσύνη του στο μέλλον που αναφέρθηκε στις πρώτες γραμμές αυτού του άρθρου.³⁸

Η εικονογράφηση της επινοητικής διαλεκτικής του Σερζ

Αν και μπορούμε να βρούμε αναλογίες με γεγονότα της ζωής του Βίκτορ Σερζ σε αυτά τα μυθιστορήματα, θα ήταν λάθος να τα δούμε μόνο ως roman a clef³⁹, μυθιστορηματικές παρουσιάσεις του Βίκτορ Σερζ και άλλων γνωστών μπολσεβίκων. Οι χαρακτήρες του Σερζ έχουν έναν πιο οικουμενικό και μυθικό στόχο να φτάσουν στις καρδιές όλων μας. Ο Σερζ είχε συνείδηση του αντίκτυπου της τέχνης του στις μελλοντικές γενιές. Ενώ η πρώτη φράση των Αναμνήσεων αποκάλυπτε τη διαλεκτική του προσέγγιση στη ζωή, η τελευταία φράση εξέφραζε την ελπίδα του για όλα τα γραπτά του: «Είθε το πάθος, η εμπειρία, ακόμη και τα λάθη της αγωνιστικής μου γενιάς να έχουν κάποια μικρή δύναμη να φωτίσουν τον δρόμο προς τα εμπρός». Ζωντανεύοντας τους χαρακτήρες του με τα «ρεμπραντιανά τους χρώματα», με όλες τις αντιφάσεις, τις νίκες και τις ήττες τους, ο Σερζ μας δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε πώς προσεγγίζουμε τις δικές μας καταστάσεις. Όταν βρίσκουμε την υπάρχουσα κατάσταση δυσβάσταχτη, με τις επιθέσεις εναντίον των εργαζομένων, των έγχρωμων, των γυναικών, με την παγκόσμια άνοδο της ακροδεξιάς και με την απειλή της περιβαλλοντικής καταστροφής και της πυρηνικής ανάφλεξης, τα μυθιστορήματα του Σερζ μας ενθαρρύνουν να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα, «είτε αυτή είναι δυσνόητη είτε είναι απλή», και να αποφύγουμε την αποθάρρυνση, βρίσκοντας τρόπους, όχι μόνο να αντισταθούμε, αλλά και να μεταμορφώσουμε δημιουργικά τις συνθήκες μας.

Οι χαρακτήρες του Σερζ μας ενθαρρύνουν να θέσουμε ερωτήματα σχετικά με τη φύση του σοσιαλισμού που υποστηρίζουμε, για τον καλύτερο τρόπο επίτευξής του και για το τι συμβαίνει την επομένη της επανάστασης. Όπως κάνει ο Ροντιόν στα Μεσάνυχτα, ίσως πρέπει κι εμείς να εξετάσουμε την προσκόλλησή μας σε ορισμούς του σοσιαλισμού του παρελθόντος, μαζί με τα πολιτιστικά κατάλοιπα του μπολσεβικισμού, του λενινισμού και του τροτσκισμού, ή ακόμη και σε έννοιες όπως η πρωτοπορία, ο ηγέτης και το κόμμα, ώστε να μπορέσουμε να οραματιστούμε έναν ανανεωμένο και πιο ανθρωπιστικό σοσιαλισμό. Ο Έριχ Φρομ, ο οποίος γνώρισε τον Σερζ κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Μεξικό, είπε: «Πιστεύω πράγματι ότι η διάσωση της ανθρωπιστικής παράδοσης των τελευταίων δεκαετιών είναι υψίστης σημασίας και ότι ο Βίκτορ Σερζ είναι μία από τις εξέχουσες προσωπικότητες που εκπροσωπούν τη σοσιαλιστική πτυχή του ανθρωπισμού».⁴⁰ Θα το αντιστρέψω αυτό και θα έλεγα, μάλλον, ότι ο Σερζ εκπροσωπεί την ανθρωπιστική πτυχή του σοσιαλισμού. Η εμπιστοσύνη του Σερζ στο μέλλον του σοσιαλισμού εξαρτιόταν από την ανάγκη αναζωογόνησης και ανανέωσης του σοσιαλισμού.

Τα μυθιστορήματα του Σερζ μας ενθαρρύνουν να αντιληφθούμε και να εκτιμήσουμε τη σημασία της ψυχολογίας και του πνεύματος σε ένα επαναστατικό κίνημα που προσπαθεί να αποκαταστήσει την ανθρώπινη ολοκλήρωση. Καθώς οι χαρακτήρες του Σερζ «εξεγείρονται ενάντια στον εξευτελισμό», παίρνουν δύναμη από τις μεταξύ τους σχέσεις, ακόμη και όταν οι διαφορές απόψεων διαποτίζουν αυτές τις σχέσεις. Επιτρέπουν στον εαυτό τους, όπως ο Ριζίκ, να εκτιμήσουν τον φυσικό κόσμο, ακόμη και σε καταστάσεις που φαίνονται μάταιες. Ο Σερζ χρησιμοποιεί τις εικόνες των αστεριών και του αστρικού φωτός, των σπόρων και της βλάστησης, για να υποδηλώσει τη σημασία της χαράς, της αγάπης και της ελπίδας. «Οι επαναστάτες πρέπει να καταλαβαίνουν και να αγαπούν», έγραφε ήδη το 1922.⁴¹

Τα μυθιστορήματα του Σερζ μας απελευθερώνουν από την πολιτική μονόδρομη σχέση με την τέχνη, η οποία ρωτάει μόνο πώς να κάνουμε την τέχνη πολιτική. Τα μυθιστορήματα του Σερζ παρουσιάζουν τη δυνατότητα μιας αμοιβαίας σχέσης μεταξύ τέχνης και πολιτικής. Τα μυθιστορήματά του υποδηλώνουν ότι το πρόβλημα της πολιτικής δραστηριότητας και της τέχνης έχει τεθεί με λάθος τρόπο∙ το ζήτημα δεν είναι πώς να φέρουμε την πολιτική στην τέχνη, αλλά πώς να φέρουμε μια καλλιτεχνική ευαισθησία στην πολιτική.

Το πιο σημαντικό είναι η συνεισφορά του Σερζ στην αίσθηση της ταυτότητάς μας ως σοσιαλιστών και επαναστατών. Εδώ είναι που η διαλεκτική του φαντασία μας προκαλεί πιο έντονα. Τα μυθιστορήματα του Σερζ και οι χαρακτήρες του απεικονίζουν αυτό που ο Μαρξ αναγνώρισε ως την ουσία της διαλεκτικής, «την αυτοδημιουργία (των ανθρώπων) ως διαδικασία».⁴² Κατά τη διάρκεια των μυθιστορημάτων του Σερζ, βλέπουμε τη μεταμόρφωση των χαρακτήρων του, μέσω της δικής τους δημιουργικής δράσης, και μπορούμε να προβληματιστούμε για τη δική μας ικανότητα να αλλάζουμε, τη δική μας δράση και των γύρω μας. Ο Bικτόρ Σερζ μας εμπνέει επίσης να κάνουμε φιλοσοφικά άλματα στις αντιλήψεις μας για την πολιτική και την πολιτική δραστηριότητα. Όπως ανέφερε η Γκρέις Λι Μπογκς, οι σοσιαλιστές, «Για να αλλάξουν/μεταμορφώσουν τον κόσμο... πρέπει να αλλάξουν/μεταμορφώσουν τον εαυτό τους».⁴³ Ο Βικτόρ Σερζ μας εμπνέει να δούμε τη διαλεκτική που λειτουργεί μέσα μας, να επιτρέψουμε τη δική μας αυτοκίνηση και να έχουμε την τόλμη να δημιουργήσουμε νέα οράματα σοσιαλιστικού μετασχηματισμού και να δούμε νέες δυνατότητες για ριζική αλλαγή σε συνθήκες που φαίνονται αμετάβλητες.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Martha Sonnenberg, “The Imaginative Dialectic in the Novels of Victor Serge”, New Politics, τόμος XIX, τεύχος 1, καλοκαίρι 2022, https://newpol.org/issue_post/the-imaginative-dialectic-in-the-novels-of-victor-serge/.

Βιβλία του Βικτόρ Σερζ μεταφρασμένα στα ελληνικά

Λογοτεχνία

Βικτόρ Σερζ, Άνθρωποι στη φυλακή, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2009, μετάφραση Μάκης Βαϊνάς.

Βικτόρ Σερζ, Κατακτημένη πόλη, Θέμα, Αθήνα 1988, μετάφραση Μάκης Βαϊνάς // Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2015.

Βικτόρ Σερζ, Μεσάνυχτα στον αιώνα, Μέδουσα, Αθήνα 2020, μετάφραση Πόλλα Ζαχοπούλου – Βλάχου // Θύραθεν, Αθήνα 2020, μετάφραση Τιτίκα Δημητρούλια.

Βικτόρ Σερζ, Υπόθεση Τουλάγεφ, Scripta, Αθήνα 2007, μετάφραση Τιτίκα Δημητρούλια // Θύραθεν, Αθήνα 2019.

Βικτόρ Σερζ, Χρόνια δίχως έλεος, Θύραθεν, Αθήνα 2017, μετάφραση Ιωάννα Αβραμίδου.

Ιστορία / Πολιτική

Βικτόρ Σερζ, Μαρτυρίες από τη Γερμανική Επανάσταση. Γραπτά από τη Γερμανία, 1923, Redmarks, Αθήνα 2018, μετάφραση Φοίβος Αρβανίτης.

Βικτόρ Σερζ, Τι πρέπει να ξέρει κάθε επαναστάτης, Νέοι Στόχοι, Αθήνα 1972 // Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1980 // Θεωρία, Αθήνα 1982 // Εργατική Πάλη, Αθήνα 2013.

Βικτόρ Σερζ, Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2017, μετάφραση Παρασκευάς Ψάνης // Redmarks, Αθήνα 2017, μετάφραση Φοίβος Αρβανίτης.

Βικτόρ Σερζ, Από τον Λένιν στον Στάλιν, Θύραθεν, Αθήνα 2022, μετάφραση Αλεξάνδρα Αδαμτζίλογλου.

Βικτόρ Σερζ, Αλεξάντερ Μπέρκμαν (επιμ.), Οι Ιζβέστιες της Κρονστάνδης, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2001, μετάφραση Αντώνης Παράκελσος, Νίκος Β. Αλεξίου.

Βικτόρ Σερζ, Ναταλία Σέντοβα, Λέων Τρότσκι, Κοχλίας, Αθήνα 2004, μετάφραση Σοφία Σκουλικάρη.

Βικτόρ Σερζ, Αναμνήσεις ενός επαναστάτη, Scripta, Αθήνα 2008, μετάφραση Ρεβέκκα Πέσσαχ // Ακυβέρνητες Πολιτείες, Θεσσαλονίκη 2017.

(Σ.τ.Μ.: Στα αποσπάσματα που παραθέσαμε δεν χρησιμοποιήσαμε τις παραπάνω μεταφράσεις)

Σημειώσεις

1. Christopher Z. Hobson, “Victor Serge 1890-1947,” Prairie Schooner, (τόμος 62, τεύχος 1), (University of Nebraska Press, 1984). Το απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο του Serge Memoirs of a Revolutionary 1901-1941.

2. Victor Serge, Memoirs of a Revolutionary 1901-1941 [Αναμνήσεις ενός επαναστάτη], σε μετάφραση του Peter Sedgwick, (Oxford University Press, 1963) 132.

3. Peter Sedgwick, “Victor Serge and Socialism,” International Socialism, (Φθινόπωρο, 1963).

4. Επιστολή του Τρότσκι προς τον Σερζ, αναφέρεται στο Susan Weissman, Victor Serge: The Course is Set on Hope, (Verso, 2001), 230, σημ. 159, 313.

Η αντίθεση μεταξύ καλλιτεχνικής και πολιτικής γραφής εξετάζεται στο οξυδερκές άρθρο του Kunal Chattopadhyay, “Different Forms of Truth: Victor Serge and Leon Trotsky on the Fate of the Russian Revolution”, στο Jadavpur Journal of Comparative Literature, (τόμος 44).

5. Memoirs, 265.

6. Kenneth Surin, “Programmatic Notes on the Culture of Politics of C.L.R. James”, The C.L.R. James Journal, (τόμος. 2, τεύχος 11, χειμώνας, 1991), 9.

7. Richard Greeman, “Victor Serge and the Novel of Revolution”, που δημοσιεύθηκε αρχικά στο Socialism (Βρυξέλλες, Ιούλιος-Οκτώβριος 1991), 226-227.

8. Greeman, “Victor Serge and the Novel of Revolution.”

Ως συγγραφέας που έδινε προσοχή στις λέξεις, ο Σερζ έβλεπε τα σημάδια του αυταρχισμού στη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι Μπολσεβίκοι, επισημαίνοντας τον αυταρχικό, μισαλλόδοξο και αδιάλλακτο τόνο μεγάλου μέρους του μπολσεβίκικου λόγου, αυτό που αποκαλούσε «η μπολσεβίκικη πολεμική ορμή». Βλ. αδημοσίευτο χειρόγραφο, μια απάντηση στο Their Morals and Ours του Τρότσκι, μεταφρασμένο από τον Richard Greeman. [Λέον Τρότσκι, Η ηθική τους και η ηθική μας,]

9. Η αντίληψή μου για τη διαλεκτική προέρχεται από πολλαπλές πηγές: Raya Dunayevskaya, Philosophy and Revolution, (Delta, 1973)· Raya Dunayevskya, Marxism and Freedom, (Pluto Press, 1958)· Raya Dunayevskaya, The Power of Negativity, επιμέλεια Peter Hudis και Kevin B. Anderson, (Λονδίνο, Lexington Books), 2002· Herbert Marcuse, Reason and Revolution, (Beacon Press, 1941)· Grace Lee Boggs, Living for Change, (University of Minnesota Press, 1998)· Karl Marx Early Writings, μετάφραση και επιμέλεια T.B. Bottomore, (McGraw-Hill, 1963)· Karl Marx, Selected Writings in Sociology and Social Philosophy, μετάφραση T.B. Bottomore, επιμέλεια Bottomore and Maximilien Rubel, (McGraw-Hill, 1956)· Kevin B. Anderson, Dialectics of Revolution, (Οτάβα, Daraja Press, 2020).

10. Anderson, 13-14.

11. Hegel, Philosophy of Mind, παρατίθεται στο The Power of Negativity, 241.

12. Memoirs, 1. Η υπογράμμιση είναι δική μου.

13. Dunayevskaya, Philosophy and Revolution, 7.

14. “Critique of Hegel’s Dialectic”, Economic and Philosophic Manuscripts, 3ο χειρόγραφο, στο Karl Marx Early Writings, 202.

15. Karl Marx, The Holy Family, (Μόσχα, Foreign Languages Publishing House, 1956). 51 [Η αγγλική μετάφραση στην οποία παραπέμπει το άρθρο αναφέρει: “in its abasement the indignation at that abasement”. Βλ. και Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1845/holy-family/index.htm (Κεφάλαιο 4). Στην ελληνική μετάφραση: «στην αχρειότητα, η αγανάκτηση γι’ αυτή την αχρειότητα». Καρλ Μαρξ, Φρίντριχ Ένγκελς, Η Αγία Οικογένεια (Η Κριτική της Κριτικής), Φιλοσοφία, Αθήνα, χχέ., και Γερ. Αναγνωστίδης, χχέ. Σελ. 42. Στο γερμανικό πρωτότυπο: »in der Verworfenheit die Empörung über diese Verworfenheit«, Karl Marx, Friedrich Engels, Die heilige Familie oder Kritik der kritischen Kritik, 1845. Περιλαμβάνεται στο Karl Marx, Friedrich Engels, Werke, τόμος 2, σσ. 3 – 223, Εκδοτικός Οίκος Dietz, Βερολίνο/ΓΛΔ 1972. Marxists Internet Archive, http://www.mlwerke.de/me/me02/me02_003.htm].

16. Βλ. τον λόγο του Bill Marshall για το θέμα αυτό στο Victor Serge: The Uses of Dissent, (Berg French Studies, New York Oxford, 1992), και στο άρθρο του, “The Meaning of History: Representation and Dialectic in Victor Serge,” Forum for Modern Language Studies, (τόμος XXIV, Απρίλιος 1998). Η ερμηνεία της διαλεκτικής από τον Marshall διαφέρει κάπως από τη δική μου.

17. Η έννοια του «διπλού καθήκοντος» εμφανίστηκε αρχικά στο βιβλίο του Serge, Literature and Revolution (1932), αλλά αναφέρεται επίσης στο Victor Serge, Notebooks 1936-1947, σε μετάφραση Mitchell Abidor και Richard Greeman, (New York Review Books, 2012), 124.

18. Serge, Memoirs, 265.

Ο σταλινικός περιορισμός της τέχνης αναπαράχθηκε στον αμερικανικό κομμουνιστικό λογοτεχνικό κόσμο της δεκαετίας του 1930. Ο Michael Gold, τότε εκδότης του New Masses, έθεσε τρία κριτήρια για τον καλλιτέχνη: «α) Ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι προλετάριος, β) το περιεχόμενο πρέπει να έχει ένα κοινωνικό θέμα, αλλιώς είναι απλώς ζαχαροπλαστική, και γ) όσο το δυνατόν λιγότερες λέξεις. Δεν μας ενδιαφέρει ο λεκτικός ακροβάτης – αυτό δεν είναι παρά μια άλλη μορφή αστικής απραξίας». New Masses, (Σεπτέμβριος 1930), 4-5. Μέχρι το 1931, το New Masses ακολούθησε τα αιτήματα της Συνδιάσκεψης Συγγραφέων του Χάρκοβο του 1930, ότι οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες «υιοθετούν ανοιχτά... την πολιτική γραμμή του Κομμουνιστικού Κόμματος». New Masses, (Φεβρ., 1931).

19. Memoirs, 262-263.

20. Notebooks, 399.

21. Notebooks, 398.

22. Gary Kim, “Mikhail Bakhtin: The Philosopher of Human Communication,” University of Western Ontario Journal of Anthropology, in Totem, (τόμος 12, τεύχος 1, 2004). Η σύνδεση με τον Μπαχτίν αναδεικνύεται επίσης στο Bill Marshall, “Viewpoints and Voices: Serge and Koestler on the Great Terror,” Journal of European Studies, (xvi, 1986).

23. Walter Benjamin, “The Task of the Translator”, Illuminations, (νέα Υόρκη, Schocken Books, 1969) 69-82.

24. Victor Serge, Conquered City, Μετάφραση: Richard Greeman, New York Review of Books, (1975).

25. Victor Serge, Midnight in the Century, Μετάφραση: Richard Greeman, New York Review Books, (1981).

26. Victor Serge, The Case of Comrade Tulayev, Μετάφραση: Willard R. Trask, New York Review of Books, (2004).

27. Ο Richard Greeman συζήτησε τη χρήση του συμβολισμού και της μεταφοράς στο, “The Laws are Burning: Literature and Revolutionary Realism in Victor Serge,” Yale French Studies, (τεύχος 39, 1967),146-159. Αναφέρεται στο Susan Weissman, 116.

28. Revolution in Danger, Writings from Russia 1919-1921, μετάφραση Ian Birchall, (Haymarket Books, 1997), 33.

29. Ian Birchall, Εισαγωγή στο βιβλίο Revolution in Danger, 9.

30. Για μια πιο μονοδιάστατη άποψη για τον Βικτόρ Σερζ, η οποία δεν ασχολείται με την εξέλιξη της συνείδησης και της πολιτικής του Σερζ, βλέπε Ernie Haberkern, “The Politics of Victor Serge”, στο Against the Current, (τεύχος 142, Οκτώβριος 2009).

31. GULAG είναι το ρωσικό ακρωνύμιο για την τεράστια έκταση των στρατοπέδων εκτοπισμού στα οποία στέλνονταν οι αντιφρονούντες και οι αντιπολιτευόμενοι.

32. Τα συναισθήματα του Ροντιόν θυμίζουν τον Καρλ Μαρξ: «Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σαν εφιάλτης στο μυαλό των ζωντανών». The 18th Brumaire of Louis Bonaparte. [Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη] Περιλαμβάνεται στο Karl Marx and Frederick Engels, Selected Works, τόμος Ι, (Foreign Language Publishing House, 1962) 247-249.

33. Christopher Hitchens, “Pictures from an Inquisition”, The Atlantic, (Δεκέμβριος 2002).

34. Καρλ Μαρξ, σε μια βιβλιοκριτική, που παρατίθεται στο Karl Marx and Frederick Engels, Literature and Art, Selections from their Writings, (International Publishers, 1947), 40.

35. Serge, Notebooks, 400.

36. Serge, Notebooks, 442.

37. Η εικόνα των σφαγμένων κουνελιών θυμίζει την αφήγηση του Σερζ για το τελεσίγραφο του Τρότσκι προς τους ναύτες της Κρονστάνδης: «Παραδοθείτε αλλιώς θα σας πυροβολήσουν σαν κουνέλια!» στο Memoirs, 129.

38. Η προοπτική των μυθιστορημάτων του Σερζ, και ιδίως στην Υπόθεση Τουλάγεβ, έρχεται σε έντονη αντίθεση με την προοπτική του Κέσλερ στο Darkness at Noon [στα ελλ.: Το Μηδέν και το Άπειρο], η οποία προκαλούσε μια μοιρολατρική αίσθηση, εξισώνοντας τον σταλινισμό με τον μαρξισμό. Το βιβλίο του Κέστλερ απολάμβανε πολύ μεγαλύτερη δημοτικότητα από το βιβλίο του Σερζ, καθώς ο Κέστλερ συμμάχησε με τον αντικομμουνισμό της δεκαετίας του 1950, που χαρακτηρίζεται από το δοκίμιό του στο βιβλίο The God That Failed. Για μια εμπεριστατωμένη συζήτηση των αντιθέσεων μεταξύ του Σερζ και του Κέσλερ, βλέπε Bill Marshall, “Viewpoints and Voices: Serge and Koestler on the Great Terror,” στο Journal of European Studies, (xvi, 1986). Ο Τζορτζ Όργουελ, αν και αντισταλινικός και όχι αντικομμουνιστής, παρουσίασε επίσης ζοφερές και απαισιόδοξες απόψεις στο Nineteen Eight-Four [1948] και στο Animal Farm [Η Φάρμα των Ζώων].

39 [Σ.τ.Μ.:] «Το Roman à clef (Μυθιστόρημα με κλειδί), είναι ένα μυθιστόρημα για γεγονότα της πραγματικής ζωής που επικαλύπτεται από μια επένδυση μυθοπλασίας. Τα φανταστικά ονόματα στο μυθιστόρημα αντιπροσωπεύουν πραγματικούς ανθρώπους και το “κλειδί” είναι η σχέση μεταξύ της μη μυθοπλασίας και της μυθοπλασίας. Αυτό το μεταφορικό κλειδί μπορεί να παραχθεί ξεχωριστά -συνήθως ως ρητός οδηγός στο κείμενο από τον συγγραφέα- ή να υπονοηθεί, μέσω διαφόρων λογοτεχνικών τεχνικών.», Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_%C3%A0_clef.

40. Στο Richard Greeman, “A Neglected Marxist Classic: Serge”, στο Academia.com.

41. Παρατίθεται στο Weissman, 68, στο υποσημ. 75, 291, Clarte, «Les Ecrivains Russe et la Revolutions», 1922.

42. Karl Marx, “Critique of Hegel’s Dialectic”, στο Karl Marx, Early Writings, “Economic and Philosophic Manuscripts”, 202 [Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα].

43. Grace Lee Boggs, Living for Change, 76.