Μια συνηθισμένη πια εικόνα αστυνομικής βαρβαρότητας στο κέντρο της Αθήνας. Αστυνομικοί βιοπραγούν εναντίον διαδηλωτών το 2020 (LOUISA GOULIAMAKI / AFP/File)
Ιάσονας Γουσέτης
Η αστυνομική βία στην Ελλάδα: χρήση όπλων, βασανιστήρια, ρατσισμός, σεξισμός
Εισαγωγικό σημείωμα elaliberta.gr: Η είδηση του θανάτου του Πακιστανού εργάτη Μοχάμμαντ Καμράν Ασίκ (محمد کامران عاشق), ύστερα από βασανιστήρια που υπέστη στο ΑΤ Αγίου Παντελεήμονα και, πιθανόν και σε πολλά άλλα αστυνομικά τμήματα στα οποία κρατήθηκε αυθαίρετα, έχει προκαλέσει σοκ και οργή. Οι αρχές προσπάθησαν αρχικά να αποκρύψουν το γεγονός και μόνο η επιμονή της οικογένειας του Μοχάμμαντ Καμράν Ασίκ, που επί μέρες τον αναζητούσε, αποκάλυψε τελικά την φρικτή αλήθεια. Αλλά και πάλι, η αστυνομία επιχείρησε, κατά την πάγια τακτική της, να παρουσιάσει μια φανταστική εξήγηση για τον θάνατο του μετανάστη εργάτη, με την οποία επέρριπτε την ευθύνη του θανάτου του στο ίδιο το θύμα. Μάλιστα ανατέθηκε αρχικά στους ίδιους τους θύτες (το ΑΤ Αγίου Παντελεήμονα) η διερεύνηση των συνθηκών θανάτου του Μοχάμμαντ Καμράν Ασίκ και μόνο ύστερα από το σάλο των αντιδράσεων και τις κινητοποιήσεις που πραγματοποιήθηκαν και εξαγγέλθηκαν η έρευνα ανατέθηκε στο Συνήγορο του Πολίτη.
Παρ’ όλ’ αυτά, όποια κι αν είναι τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας, μπορούμε με βεβαιότητα να γνωρίζουμε από τώρα ποια θα είναι η στάση της κυβέρνησης και της αστυνομίας: είτε θα συνεχίσουν να υποστηρίζουν ότι ο θάνατος του Μοχάμμαντ Καμράν Ασίκ δεν προήλθε από τα βασανιστήρια που υπέστη στο ΑΤ Αγίου Παντελεήμονα και στα αστυνομικά τμήματα στα οποία επί μέρες τον φυλάκιζαν και τον βασάνιζαν, είτε ότι τα χτυπήματα σε όλο του το σώμα, από το κεφάλι μέχρι τις πατούσες και τους καρπούς των χεριών του δεν τα προκάλεσαν οι αστυνομικοί, είτε ότι, ναι μεν ο συγκεκριμένος μετανάστης εργάτης πέθανε από τα βασανιστήρια που υπέστη από αστυνομικούς, αλλά πρόκειται για ένα «μεμονωμένο περιστατικό», το οποίο δεν χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά της ελληνικής αστυνομίας απέναντι σε όσους και όσες έχουν την ατυχία να πέσουν στα χέρια τους (κυρίως μετανάστες/στριες, πρόσφυγες, Ρομά, ΛΟΑΤΚΙ άτομα, γυναίκες, άστεγοι/ες, άτομα με αναπηρία, διαδηλωτές/τριες κτλ).
Η εκδοχή του «μεμονωμένου περιστατικού» είναι στην πραγματικότητα το τελευταίο επιχείρημα στο οποίο καταφεύγουν η αστυνομία, η κυβέρνηση και ο εκάστοτε αρμόδιος υπουργός, στις σπάνιες περιπτώσεις όταν μια περίπτωση αστυνομικής βαρβαρότητας φτάσει να διερευνηθεί και να τεκμηριωθεί από αρχές που λειτουργούν με κάποιο βαθμό αυτονομίας σε σχέση με το κύκλωμα κυβέρνηση-αστυνομία-δικαιοσύνη. Αλλά και πάλι όμως, ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση, πολύ σπάνια (ή και ποτέ) δεν αποδίδεται πραγματική δικαιοσύνη και δεν υπάρχει μια τιμωρία των ενόχων (αστυνομικών) σύμφωνα με όσα ορίζουν οι νόμοι της χώρας.
Βέβαια, το επιχείρημα του «μεμονωμένου περιστατικού» δεν γίνεται αποδεκτό από το μεγαλύτερο τμήμα της κοινής γνώμης, η οποία διαμορφώνεται σχετικά με τα ζητήματα αυτά από ένα πλήθος εμπειριών, είτε άμεσων (η αστυνομική βία που έχουν υποστεί πολλοί άνθρωποι σε αυτή τη χώρα, είτε έχουν υποστεί συγγενείς/γνωστοί τους), είτε έμμεσων (οι συχνές αποκαλύψεις αστυνομικής βίας, παρά τη συστηματική προσπάθεια συγκάλυψής της). Πολλοί άνθρωποι έχουν πληροφορηθεί για περιπτώσεις θανάτων λόγω βασανιστηρίων μέσα στα αστυνομικά τμήματα και τις φυλακές και κατανοούν ότι οι θάνατοι αυτοί δεν μπορούν να χαρακτηρίζονται «μεμονωμένα περιστατικά» (ενδεικτικά: η περίπτωση του Αλβανού Ilia Kareli στις φυλακές Νιγρίτας· η περίπτωση του Αλβανού Pëllumb Marnikollaj στο ΑΤ Πατησίων). Έχουν επίσης προκαλέσει γενική αποδοκιμασία περιπτώσεις θανατηφόρας αστυνομικής βίας, συχνά μάλιστα με ρατσιστικά κίνητρα (όπως ήταν οι δολοφονίες: του 18χρονου Ρομά Νίκου Σαμπάνη στο Πέραμα στις 22 Οκτωβρίου 2021, του 16χρονου Ρομά Κώστα Φραγκούλη στη Θεσσαλονίκη στις 13 Δεκεμβρίου 2022, 17χρονου Ρομά Χρήστου Μιχαλόπουλου στον Αλίαρτο Βοιωτίας στις 11 Νοεμβρίου 2023 και του 20χρονου Σύριου Καλάφ Άσαντ στο Μοσχοχώρι Λάρισας στις 8 Ιουλίου 2023).
Η έρευνα του Ιάσονα Γουσέτη, Αστυνομία, βία και δικαιώματα. Μια επισκόπηση της αστυνομικής αυθαιρεσίας στην Ελλάδα (Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Σεπτέμβριος 2024), συγκεντρώνει ένα πλήθος από περιπτώσεις αστυνομικής βίας, οι οποίες είδαν το φως της δημοσιότητας και οι οποίες συνθέτουν μάλλον ένα μοντέλο αστυνομικής συμπεριφοράς, αποδεικνύοντας ότι η αστυνομική βία, μέχρι τις πιο άγριες μορφές της, αποτελεί ένα δομικό χαρακτηριστικό του θεσμού, το οποίο τον διατρέχει με κατεύθυνση από πάνω προς τα κάτω. Από την έρευνα αυτή αναδημοσιεύουμε τρία κεφάλαια (για τα βασανιστήρια, τη θανατηφόρα χρήση όπλων από αστυνομικούς και τον ρατσισμό που διαπερνά τις αντιλήψεις και τη δράση της ελληνικής αστυνομίας).
Τα στοιχεία που παρατίθενται σε αυτή την έρευνα (και στα κεφάλαια που αναδημοσιεύουμε) αναδεικνύουν επίσης την ανάγκη να υπάρξει μια δομική απάντηση στο δομικό πρόβλημα της αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας, να ενταχθεί δηλαδή αυτό το ζήτημα σε ένα γενικότερο πλαίσιο διεκδικήσεων και προσπαθειών για την προστασία και τη διεύρυνση των δημοκρατικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Από αυτή την άποψη, είναι κατανοητό, ότι η οποιαδήποτε απαίτηση να υπάρξει δικαιοσύνη και απόδοση ευθυνών για τη φρικτή δολοφονία του Μοχάμμαντ Καμράν Ασίκ, θα πρέπει να εκφράζεται πρώτα και κύρια στο επίπεδο ενός μαζικού και αποφασιστικού κινήματος, προκειμένου να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι. Εξάλλου, αν υπάρχει στην κοινή γνώμη διάχυτη η αίσθηση ότι τα εγκλήματα της αστυνομίας πάντα συγκαλύπτονται και οι δράστες δεν λογοδοτούν γι’ αυτά, υπάρχει επίσης και η εμπειρία, ότι οι μόνες περιπτώσεις που οι δράστες έφτασαν στα δικαστήρια και στη φυλακή, ήταν όταν η λαϊκή απαίτηση για δικαιοσύνη έπαιρνε ή έτεινε να πάρει τη μορφή της μαζικής και μαχητικής κινητοποίησης στους δρόμους.
Βασανιστήρια; Ποια βασανιστήρια;
«Ποιον λες να πιστέψουν; Εσένα ή εμένα;»
Η ΕΝ ΛΟΓΏ ΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΑΚΏΣΤΑ, ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΤΟΝ ΒΑΣΑΝΙΣΜΟ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΜΕ ΗΛΕΚΤΡΟΣΟΚ ΣΤΟ Α.Τ. ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ, ΣΤΙΣ 13 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2002. ΤΟ ΙΔΙΟ ΒΡΑΔΥ, Ο ΑΝΗΛΙΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ΥΠΕΣΤΗ ΕΠΙΣΗΣ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ ΜΕ ΗΛΕΚΤΡΟΣΟΚ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ. Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΠΑΡΑΠΕΜΦΘΗΚΕ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΕΛΗΞΕ ΣΕ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΓΙΑ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΔΙΚΑΙΗ ΔΙΚΗ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ, ΛΟΓΩ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΕΩΝ ΑΠΟΝΟΜΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΑΠΟ ΤΑ ΠΟΙΝΙΚΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ, ΤΟΝ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ 2018.[1]
«Σας προλέγω και θα το δείτε –διότι διεξήχθη η έρευνα– ότι, από τις ιατροδικαστικές εκθέσεις που θα βγουν στη δημοσιότητα, σ’ αυτούς οι οποίοι δήθεν βασανίστηκαν και οι οποίοι δεν καταγγέλλουν, δεν μηνύουν και δεν μνημονεύεται το όνομά τους, δεν θα υπάρχει ούτε δείγμα ηλεκτροσόκ ούτε και κάψιμο. Θα υπάρχουν μόνο οι εκχυμώσεις και τα τραύματα, αποτέλεσμα του γεγονότος ότι είχε προϋπάρξει συμπλοκή με άλλους και πέραν αυτού είχε προϋπάρξει και αντίσταση κατά της αστυνομίας… Ότι στη ΓΑΔΑ, δηλαδή στη μεγαλύτερη αστυνομική αρχή, οι Έλληνες αστυνομικοί καίνε με αναπτήρες κρατούμενους και τους κάνουν ηλεκτροσόκ! Και εγκαλείται ο αρμόδιος Υπουργός γιατί δεν λαμβάνει μέτρα. Είναι δυνατόν!...»
ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΤΑΞΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Κ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΕΝΔΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ ΤΟΥ GUARDIAN, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΚΑΤΑΓΓΕΛΛΕΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥΣ ΓΙΑ ΤΕΛΕΣΗ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΔΙΑΔΗΛΩΤΩΝ ΣΤΟ ΚΤΙΡΙΟ ΤΗΣ ΓΑΔΑ ΕΠΕΙΤΑ ΑΠΟ ΠΟΡΕΙΑ, ΣΤΙΣ 30 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2012.
Είδαμε παραπάνω ότι τα δικαιώματα των πολιτών, των υπόπτων και των κατηγορούμενων δεν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ακριβώς απαραβίαστα από την ΕΛΑΣ. Η τάση μοιάζει να είναι τα δικαιώματα αυτά να κάμπτονται συχνά πυκνά κατά τη βούληση των εμπλεκόμενων στην εκάστοτε υπόθεση αστυνομικών ή και των πολιτικών ή φυσικών προϊσταμένων τους. Παρά ταύτα, θα περίμενε κανείς ότι ορισμένα δικαιώματα, ιδίως όσα έχουν να κάνουν με τη σωματική ή πνευματική ακεραιότητα των πολιτών που βρίσκονται υπό τον γενικότερο έλεγχο της αστυνομίας, δηλαδή των ελεγχόμενων, των προσαγόμενων και των συλληφθέντων,[2] να διαφυλάσσονται ως, σε τελευταία ανάλυση, ένα ελάχιστο δείγμα δημοκρατικού πολιτισμού από την πλευρά της αστυνομίας. Δυστυχώς, τόσο οι καταγγελίες των θυμάτων που βρήκαν το θάρρος να μιλήσουν όσο και οι αποφάσεις ελληνικών και διεθνών δικαστηρίων και θεσμών (συμπεριλαμβανομένου του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) μαρτυρούν το αντίθετο.
Σύμφωνα με τον ποινικό μας κώδικα, βασανιστήρια συνιστούν «κάθε μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, καθώς και κάθε παράνομη χρησιμοποίηση χημικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη βούληση του θύματος», όταν αυτά τελούνται από υπαλλήλους ή στρατιωτικούς, κατά την άσκηση των καθηκόντων τους (τα οποία μπορεί να περιλαμβάνουν τη δίωξη ή την ανάκριση ή την εξέταση αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών παραπτωμάτων ή την εκτέλεση ποινών ή την φύλαξη ή την επιμέλεια κρατουμένων). Κάθε άλλη πράξη, όπως «σωματική κάκωση, βλάβη της υγείας, άσκηση παράνομης σωματικής ή ψυχολογικής βίας» και ιδίως α) η χρησιμοποίηση ανιχνευτή αλήθειας· β) η παρατεταμένη απομόνωση· γ) η σοβαρή προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας, όταν τελείται από τα πρόσωπα, υπό τις περιστάσεις και για τους σκοπούς που αναφέρθηκαν παραπάνω, συνιστά σοβαρή προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.[3]
Τα περιστατικά Ελλήνων πολιτών ή υπηκόων τρίτων χωρών που έχουν υπάρξει θύματα πράξεων που υπάγονται στον ορισμό βασανιστηρίων στην ελληνική επικράτεια είναι πολύ περισσότερα απ’ ο,τι θα ανέμενε κανείς και, όπως και σε άλλες πτυχές της αστυνομικής αυθαιρεσίας, είναι αδύνατο να γνωρίζουμε ακριβώς το μέγεθος του φαινομένου, καθώς τα θύματα (ενδεχομένως και δικαιολογημένα) φοβούνται να καταγγείλουν τα όσα έχουν υποστεί από τα αστυνομικά όργανα.[4] Το μόνο βέβαιο είναι ότι οι υποθέσεις που έχουν δει το φως της δημοσιότητας –και πολύ περισσότερο τις αίθουσες των δικαστηρίων– δεν συνιστούν –για ακόμη μια φορά– παρά μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Αξίζει, όμως, να σημειωθεί ότι ακόμη και η κορυφή του παγόβουνου δεν είναι, σε καμία περίπτωση, ένα αμελητέο μέγεθος.
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έχει καταδικάσει τη χώρα μας για παραβιάσεις του άρθρου 3 της Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) (Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθεί εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν απανθρώπους ή εξευτελιστικάς) σε περισσότερες από 100 υποθέσεις. Αν και οι περισσότερες υποθέσεις έχουν να κάνουν με τις δραματικές συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές, δεν είναι καθόλου λίγες οι υποθέσεις που αφορούσαν σε πράξεις βασανιστηρίων ή απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης που τελέσθηκαν από αστυνομικούς.
Ο κατάλογος είναι μακρύς: βιαιοπραγίες εναντίον θύματος που ήταν δεσμευμένο στο ΑΤ Τούμπας (Zelilof v Greece, αρ. προσφυγής 17060/03), μπουνιές και χαστούκια στο πρόσωπο ανήλικου Ρομά σε προσπάθεια απόσπασης ομολογίας (Stefanou v Greece, αρ. προσφυγής 2954/07), χτυπήματα με στέκα μπιλιάρδου και απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση ενόσω το θύμα ήταν υπό κράτηση (Galotskin v Greece, αρ. Προσφυγής 2945/07), έφοδος σε οικία 35 περίπου Αφγανών προς αναζήτηση δραπέτη και «χτυπήματα με πόδια, χέρια και μπαστούνια» σε όσους αντιδρούσαν (Sarwari and others v Greece, αρ. προσφυγής 38089/12), χτυπήματα με σιδηρολοστό, συνοδευόμενα από απειλές βιασμού και ρατσιστικές ύβρεις σχετικά με την εθνοτική τους καταγωγή ενάντια σε δράστες απόπειρας κλοπής (Bekos and Koutropoulos v Greece, αρ. προσφυγής 15250/02), ακινητοποίηση από έναν αστυνομικό και χτυπήματα στο κεφάλι από δεύτερο σε θύμα που συνόδευε φίλο του στο αστυνομικό τμήμα για να αναφέρει ληστεία σε βάρος του (Alsayed Allaham v Greece, αρ. προσφυγής 25771/03), βιασμός με γκλοπ εναντίον μετανάστη από στέλεχος του Λιμενικού (Zontul v Greece, 12294/07), ακόμη και βασανισμό με ηλεκτροσόκ κοντά στα γεννητικά όργανα σε δυο συλληφθέντες για παράβαση του Κ.Ο.Κ., ένας εκ των οποίων ήταν ανήλικος[5] (Sidiropoulos and Papakostas v Greece, αρ. προφυγής 33349/10), είναι μόνο μερικές από τις υποθέσεις που έχουν φτάσει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και η χώρα μας έχει καταδικαστεί. Φυσικά, οι υποθέσεις βασανιστηρίων και απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης δεν εξαντλούνται σε όσες έχουν φτάσει στο ΕΔΔΑ. Ακόμη και τα ελληνικά δικαστήρια που, όπως θα δούμε στη συνέχεια, συχνά κάνουν πως δεν βλέπουν τις εγκληματικές πράξεις των αστυνομικών ή επιδικάζουν ελαφρότατες ποινές στους δράστες, παρέχοντας μια ιδιότυπη ασυλία στους αστυνομικούς και συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στο φαινόμενο της ατιμωρησίας της αστυνομικής αυθαιρεσίας, έχουν αναγνωρίσει την τέλεση βασανιστηρίων σε μια σειρά από υποθέσεις.
Ποινή φυλάκισης (τριών ετών με αναστολή) επέβαλε το Μικτό Ορκωτό Εφετείων Αθηνών σε δύο αστυνομικούς το 2022 για την υπόθεση του Χρήστου Χρονόπουλου, ενός ανθρώπου με ψυχιατρική εμπειρία, ο οποίος υπήρξε θύμα βασανιστηρίων στο ΑΤ Καλλιθέας το 2007. Ως συνεπεία του βασανισμού του, ο Χρήστος Χρονόπουλος έμεινε δια βίου ανάπηρος από τις βαριές σωματικές βλάβες που υπέστη στο αστυνομικό τμήμα και κατέληξε το 2023 σε ηλικία 49 ετών.
Αποζημιώσεις για εξευτελιστική μεταχείριση επιδίκασε το Τριμελές Διοικητικό Πρωτοδικείο Αθηνών στους τρεις συλληφθέντες διαδηλωτές που υπέβαλαν αγωγή για τα όσα έζησαν στον έκτο όροφο της ΓΑΔΑ τον Σεπτέμβριο του 2012. Το δικαστήριο έκανε δεκτό ότι αστυνομικοί έριχναν λέιζερ στα μάτια των συλληφθέντων, πατούσαν τα δάχτυλα των ποδιών τους, χτυπούσαν στο κεφάλι έναν εμφανώς τραυματισμένο κρατούμενο, δημιούργησαν κλίμα φόβου με την ασύδοτη και προσβλητική συμπεριφορά τους, η οποία εκδηλώθηκε με ύβρεις και χαστούκια, καθώς και με χυδαίες σεξιστικές φράσεις σε γυναίκες, ενώ οι συλληφθέντες από τις 9 το βράδυ μέχρι τις 9.30 το πρωί δεν είχαν πρόσβαση σε πόσιμο νερό, με αποτέλεσμα να πίνουν νερό από άδεια πλαστικά μπουκάλια που τα βρήκαν στα σκουπίδια και τα γέμιζαν στην τουαλέτα.
Αντίστοιχα, τον Ιούλιο του 2023, οι δύο αστυνομικοί που είχαν πρωταγωνιστήσει στο επεισόδιο της Νέας Σμύρνης τον Μάρτιο του 2021, με τον ξυλοδαρμό ενός νεαρού πολίτη στο πλαίσιο των ελέγχων για την πανδημία, καταδικάστηκαν για το αδίκημα των βασανιστηρίων σε βαθμό πλημμελήματος από το Γ΄ Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών. Μια απόφαση που έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς, όπως δήλωσε η δικηγόρος του θύματος, για πρώτη φορά χαρακτηρίστηκαν ως βασανιστήρια πράξεις αστυνομικής βίας που έλαβαν χώρα σε δημόσιο χώρο κατά το στάδιο της προσαγωγής.
Φυσικά, όπως στην περίπτωση του επεισοδίου της Νέας Σμύρνης όπου τα βασανιστήρια τελέσθηκαν on camera, έτσι και σε άλλες περιπτώσεις, ανεξαρτήτως των δικαστικών αποφάσεων, έχουμε όλοι και όλες γίνει μάρτυρες περιστατικών βαρβαρότητας σε βάρος ευάλωτων συνανθρώπων μας μέσω οπτικοακουστικού υλικού που έχει τραβηχτεί μέσα από τα ίδια τα αστυνομικά τμήματα. Τέτοια ήταν η περίπτωση, για παράδειγμα, των δύο μεταναστών στο ΑΤ Ομονοίας το 2007 όπου καταγράφεται αστυνομικός να χτυπάει με μία ξύλινη ράβδο μετανάστες και να τους υποχρεώνει να χαστουκίζουν ο ένας τον άλλο ή, σε άλλη περίπτωση, στο ίδιο αστυνομικό τμήμα, αστυνομικούς να βασανίζουν, να εξευτελίζουν και να βρέχουν με μάνικα μια γυναίκα ΑμΕΑ τον Οκτώβριο του 2019.
Πέραν των αποφάσεων του ΕΔΔΑ και των ελληνικών δικαστηρίων ή τις περιπτώσεις που υπάρχει αδιάσειστο οπτικοακουστικό υλικό, στο οποίο καταγράφεται η τέλεση βασανιστηρίων από αστυνομικούς, η ίδια η ΕΛΑΣ καταγράφει το φαινόμενο μέσα από τις απολογιστικές εκθέσεις της Υπηρεσίας Εσωτερικών Υποθέσεων της αστυνομίας. Όπως καταγράφεται στην τελευταία δημοσιευμένη Έκθεση του 2022, η συγκεκριμένη υπηρεσία έχει χειριστεί τουλάχιστον 75 υποθέσεις που υπάγονται στο α. 137Α ΠΚ από το 2012 έως το 2022, με την απόλυτη πλειοψηφία αυτών των υποθέσεων να αφορούν βασανιστήρια ή άλλες σοβαρές προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε βάρος αλλοδαπών.[6]
Τα ως άνω επιβεβαιώνονται, άλλωστε, και από την Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT) που σχεδόν σε κάθε της επίσκεψη στην Ελλάδα διαπιστώνει σοβαρές πρακτικές κακομεταχείρισης από την αστυνομία. Ενδεικτικά είναι τα συμπεράσματα της Επιτροπής, όταν, κατά την επίσκεψή της στη χώρας μας το 2019, εξέφρασε για ακόμη μια φορά την ανησυχία της ότι «παρά τις συντριπτικές ενδείξεις για το αντίθετο, οι ελληνικές αρχές έχουν συστηματικά αρνηθεί, μέχρι και σήμερα, να αποδεχθούν ότι η κακομεταχείριση εκ μέρους αστυνομικών αποτελεί σοβαρό πρόβλημα στην Ελλάδα» και διαπιστώνοντας πως «η καταγγελόμενη κακομεταχείριση αφορούσε κυρίως χαστούκια, γροθιές και κλωτσιές, καθώς και κτυπήματα με κλομπ και μεταλλικά αντικείμενα στο σώμα και το κεφάλι» ενώ «έλαβε επίσης γνώση ορισμένων καταγγελιών που αφορούσαν κτυπήματα με ραβδί στα πέλματα των ποδιών (φάλαγγας) και την τοποθέτηση πλαστικής σακούλας πάνω από το κεφάλι στη διάρκεια των ανακρίσεων από την αστυνομία, με σκοπό την απόσπαση ομολογίας και υπογεγραμμένης κατάθεσης».[7] Επιπλέον και στην επίσκεψή της στην Ελλάδα τον Μάρτιο του 2020, διαπίστωσε αντίστοιχες πρακτικές όπως χαστούκια, κλωτσιές και χτυπήματα με γκλοπ από το προσωπικό της αστυνομίας και του λιμενικού.[8]
Όλα τα παραπάνω αναδεικνύουν με τον πιο λυπηρό, πλην όμως ξεκάθαρο, τρόπο ότι ούτε οι περιπτώσεις τέλεσης βασανιστηρίων στη χώρα μας αφορούν κάποια «μεμονωμένα περιστατικά». Αντιθέτως, ακόμη και τα πιο θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών, των υπόπτων και των κατηγορούμενων μοιάζει να τίθενται διαρκώς υπό αμφισβήτηση και η τήρηση των κανόνων και ο στοιχειώδης επαγγελματισμός να εναπόκειται τελικώς στο αστυνομικό όργανο που θα διαχειριστεί την εκάστοτε υπόθεση.
Δεδομένων των παραπάνω, μοιάζει να είναι πολύ πιθανό και οι πλέον πρόσφατες καταγγελίες περί βασανιστηρίων που έχουν δει το φως της δημοσιότητας, αλλά δεν έχουν ακόμη εκδικαστεί ή διερευνηθεί περαιτέρω, να ανταποκρίνονται τελικά στην πραγματικότητα και να μην αποτελούν απλά «απολύτως ψευδείς και ακραία δυσφημιστικές για την Ελληνική Αστυνομία» ιστορίες που δημοσιεύθηκαν «με αβασάνιστη σκοπιμότητα»,[9] όπως ειπώθηκε από την αστυνομία σχετικά με τις καταγγελίες για τον άγριο, πολυήμερο βασανισμό του Άρη Παπαζαχαρουδάκη και του συγκατηγορούμενού του, Ο.Μ., στον απόηχο των γεγονότων της της Νέας Σμύρνης και του τραυματισμού ενός αστυνομικού το 2021.
Μάλιστα, τέτοιου είδους καταγγελίες μοιάζει όλο να πληθαίνουν. Από την περίπτωση του Βασίλη Μάγγου που χτυπήθηκε με γκλοπ και λακτίσματα από πλήθος αστυνομικών τον Ιούνιο του 2020, έξω από τα δικαστήρια του Βόλου κι ενόσω κρατείτο στο αστυνομικό τμήμα, φέρεται να υπέστη εξευτελιστική συμπεριφορά για να αφεθή τελικά ελεύθερος χωρίς να του απαγγελθούν κατηγορίες, ενώ, αργότερα, στο νοσοκομείο διαγνώσθηκαν έξι κατάγματα πλευρών και θλάσεις στο συκώτι και τη χοληδόχο κύστη,[10] μέχρι την υπόθεση του Γεωργιανού που συνελήφθη για την υπόθεση δολοφονίας της Κάρολαιν το 2021 και, όπως καταγγέλλει, βασανίστηκε για να ομολογήσει ένα έγκλημα (που όπως αποδείχθηκε) δεν διέπραξε, αλλά και άλλων πολλών: του Αντώνη Ζήβα που κατήγγειλε βασανιστήρια στο ΑΤ Ομονοίας επειδή περπατώντας σκούντηξε κατά λάθος έναν αστυνομικό (2022)· του Τυνήσιου μετανάστη που κατήγγειλε ότι βασανίστηκε (και αυτός) στο ΑΤ Ομονοίας, ενώ κρατούνταν για ώρες γυμνός σε ένα κελί του τμήματος και, μετά την απελευθέρωσή του, αστυνομικοί με πολιτικά τον ακολούθησαν μόνο και μόνο για να βιαιοπραγήσουν εναντίον του εκ νέου στη μέση του δρόμου (2022)· του Σίμου Πρέλα (Zefi Sajmir) που, όπως καταγγέλλει, βασανίστηκε ξανά και ξανά από αστυνομικούς της Ασφάλειας Καβάλας και της Ομάδας Μεταγωγών, ακόμη και μπροστά στους γονείς του (2022-2023)·[11] ακόμη και του ανήλικου 17χρονου Σ. που, όπως καταγγέλλει η οικογένειά του, βασανίστηκε στο ΑΤ Μήλου, σε σημείο που γύρισε σπίτι του με σπασμένα δόντια από τα χτυπήματα (2023).
Όπως κάθε υπόθεση αστυνομικής βίας, έτσι, και πολύ περισσότερο, τα παραπάνω περιστατικά, αναδεικνύουν τον δομικό χαρακτήρα της αυθαιρεσίας που ενδημεί στην ελληνική αστυνομία. Δεδομένης της πληθώρας των περιστατικών βασανιστηρίων και εξευτελιστικής και απάνθρωπης μεταχείρισης που υφίσταται, με τη «σφραγίδα», μάλιστα, του ΕΔΔΑ ή των αρμόδιων επιτροπών, όπως η CPT, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η αστυνομική βία και αυθαιρεσία στην Ελλάδα απειλεί ευθέως το κράτος δικαίου στη χώρα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι στο πρόσφατο ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου για το Κράτος Δικαίου και την ελευθερία των ΜΜΕ στην Ελλάδα γίνεται λόγος για «πολύ σοβαρές απειλές κατά της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην χώρα» και, μεταξύ άλλων, εκφράζεται «έντονη ανησυχία για τις πολυάριθμες περιπτώσεις υπερβολικής χρήσης βίας από τις αστυνομικές υπηρεσίες κατά μειονοτικών ομάδων και ειρηνικών διαδηλωτών εν γένει».[12]
Τα όπλα σκοτώνουν: εκπυρσοκροτήσεις, πυροβολισμοί, θάνατοι και (αυτο)τραυματισμοί εντός κι εκτός υπηρεσίας
«Οι αστυνομικοί που πήγαν στο περιστατικό δεν είναι ούτε δολοφόνοι, αλλά ούτε και μελλοθάνατοι. Θα ξεκαθαριστεί ότι ήταν σε νόμιμη άμυνα, θα δικαιωθούν. Θεωρώ πως δεν επρόκειτο για περιστατικό για το οποίο η καταδίωξη έπρεπε να διακοπεί. Θέλουμε μια αστυνομία διακοσμητική; Την άκουσαν οι αστυνομικοί την εντολή; Έχει αποδειχθεί ότι την άκουσαν; Προφανώς αν το κέντρο έδωσε εντολή να σταματήσουν, έπρεπε να σταματήσουν. Θέλετε να μπούμε στο αν έχουμε συγχρόνους ασυρμάτους που ακούνε παντού;»
ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΝΤΟΥΜΑ, ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΕΙΟΥ ΕΙΔΙΚΩΝ ΦΡΟΥΡΩΝ, ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΑΜΠΑΝΗ, 18ΧΡΟΝΟΥ ΡΟΜΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟ, ΣΤΗΝ ΕΚΠΟΜΠΗ ΣΗΜΕΡΑ ΤΟΥ ΣΚΑΙ, 25 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2021.
«...Ο αστυνομικός σε αυτή την περίπτωση, ποτέ δεν έβγαλε το πιστόλι για να πυροβολήσει, για να σκοτώσει, να τραυματίσει. Εδώ απ’ ο,τι φαίνεται, κάτι έγινε, που ελέγχεται (…) από προκαταρκτική εξέταση που διέταξε ο Εισαγγελέας (…) Γιατί σύμφωνα με πληροφορίες, (...) ο αστυνομικός, στην προσπάθειά του να περάσει από μία μάντρα, επειδή είχε σύρματα, προφανώς, μπλέχτηκε το χέρι του με το πιστόλι και πυροβόλησε, γι’ αυτό πυροβόλησε μια φορά. Όποιος θέλει να πυροβολήσει, να πλήξει, οτιδήποτε άλλο, δεν πυροβολεί μόνο μια φορά (...) Δεν υπάρχει και λογική σε αυτό (...) Προφανώς ήταν ατύχημα (...) μην το συγχέουμε με αστυνομική βία (…) Μπορείτε να μπείτε στη ψυχολογία ενός αστυνομικού που καταδιώκει; (...) Σε αυτή την περίπτωση είχαμε ένα καταδιωκόμενο άτομο (...) Όταν κάποιος έχει κλέψει ένα αυτοκίνητο, το μυαλό του κάθε αστυνομικού που κάνει την καταδίωξη πάει στο χειρότερο, άρα, δικαιολογείται να κρατάει το όπλο στα χέρια του –όχι, δικαιούται– είναι υποχρεωτικό να κρατάει το όπλο στα χέρια του (…) Αν ο καταδιωκόμενος έχει όπλο και το γυρίσει και τον πυροβολήσει; Θα μου πείτε στην περίπτωση αυτή δεν είχε όπλο. Συμφωνώ.»
ΔΗΛΏΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΙΏΡΓΟΥ ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ, ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΝΗ ΕΚΠΟΜΠΗ, ΚΑΛΟΚΑΊΡΊ ΜΑΖΊ, 10 ΙΟΥΛΙΟΥ 2023. ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ ΘΑΝΑΤΟΥ 22ΧΡΟΝΟΥ ΑΠΟ ΣΦΑΙΡΑ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥ, ΣΤΙΣ 7 ΙΟΥΛΙΟΥ 2023 ΣΤΟ ΜΟΣΧΟΧΩΡΙ ΛΑΡΙΣΑΣ.
Είναι γεγονός πως τα πυροβόλα όπλα, εφόσον βρουν στόχο, σκοτώνουν, κι αν δεν το κάνουν, προκαλούν σοβαρούς τραυματισμούς. Σε αυτό το πλαίσιο, ο φέρων το όπλο, τη στιγμή που επιλέγει να κάνει χρήση του, αποδέχεται ότι υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να προκαλέσει βαρύ τραυματισμό ή και θάνατο στον στόχο του ή και σε άλλο πρόσωπο.
Ακριβώς για τους παραπάνω λόγους, η νομοθεσία για τη χρήση πυροβόλου όπλου από αστυνομικούς (Ν. 3169/2003), αποτελεί ένα λεπτομερειακό πλαίσιο νόμιμων εγγυήσεων που θέτει σαφείς προϋποθέσεις και προσδιορίζει στάδια κλιμάκωσης της χρήσης όπλου σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας. Συγκεκριμένα, το άρθρο 3 του νόμου ορίζει τις αρχές που διέπουν τη χρήση πυροβόλου όπλου από αστυνομικούς.
Ο Νόμος (άρθρο 3 του 3169/2003):
Σύμφωνα, λοιπόν, με το άρθρο 3 του Ν. 3169/2003, ο αστυνομικός επιτρέπεται κατά την εκτέλεση της υπηρεσίας του να προτάσσει το πυροβόλο όπλο, εφόσον συντρέχει κίνδυνος ένοπλης επίθεσης σε βάρος αυτού ή τρίτου.[13] Επιπλέον, ο αστυνομικός επιτρέπεται να κάνει χρήση πυροβόλου όπλου, εφόσον αυτό απαιτείται για την εκπλήρωση του καθήκοντός του και συντρέχουν οι παρακάτω προϋποθέσεις:
Α να έχουν εξαντληθεί όλα τα ηπιότερα του πυροβολισμού μέσα, εκτός αν αυτά δεν είναι διαθέσιμα ή πρόσφορα στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ηπιότερα μέσα είναι ιδίως παραινέσεις, προτροπές, χρήση εμποδίων, σωματικής βίας, αστυνομικής ράβδου, επιτρεπτών χημικών ουσιών ή άλλων ειδικών μέσων, προειδοποίηση για χρήση πυροβόλου όπλου και απειλή με πυροβόλο όπλο,
Β να έχει δηλώσει την ιδιότητά του και έχει απευθύνει σαφή και κατανοητή προειδοποίηση για την επικείμενη χρήση πυροβόλου όπλου, παρέχοντας επαρκή χρόνο ανταπόκρισης, εκτός αν αυτό είναι μάταιο υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες ή επιτείνει τον κίνδυνο θανάτου ή σωματικής βλάβης και
Γ η χρήση πυροβόλου όπλου να μην συνιστά υπερβολικό μέτρο σε σχέση με το είδος της απειλούμενης βλάβης και την επικινδυνότητα της απειλής.
Όταν συντρέχουν οι α΄, β΄ και γ΄ προϋποθέσεις που είδαμε αμέσως παραπάνω, τότε επιβάλλεται η ηπιότερη χρήση του πυροβόλου όπλου, εκτός αν αυτό είναι μάταιο υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες ή επιτείνει τον κίνδυνο θανάτου ή σωματικής βλάβης. Ως ηπιότερη χρήση πυροβόλου όπλου νοείται η κλιμάκωση της χρήσης του με τη μικρότερη δυνατή και αναγκαία προσβολή.[14]
Επιπλέον, ο εκφοβιστικός πυροβολισμός ή ο πυροβολισμός κατά πραγμάτων (δηλαδή όταν δεν στοχεύεται η πλήξη οποιουδήποτε στόχου) επιτρέπεται, ιδίως σε περιπτώσεις κινδύνου από ζώο ή προειδοποίησης για πυροβολισμό εναντίον ανθρώπου, εφόσον έχουν ληφθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα, ώστε να μην πληγεί άνθρωπος από αστοχία ή εξοστρακισμό του βλήματος. Πυροβολισμός κατά οχήματος, που ενέχει κίνδυνο τραυματισμού επιβαίνοντος προσώπου, επιτρέπεται μόνο υπό τις προϋποθέσεις του πυροβολισμού ακινητοποίησης.
Ο πυροβολισμός ακινητοποίησης (δηλαδή όταν στοχεύεται η πλήξη μη ζωτικών σημείων του σώματος ανθρώπου και ιδίως των κάτω άκρων αυτού) επιτρέπεται, αν αυτό απαιτείται για
Α την απόκρουση ένοπλης επίθεσης, εφόσον η επίθεση άρχισε ή επίκειται, ώστε κάθε καθυστέρηση αντίδρασης να καθιστά αναποτελεσματική την άμυνα,
Β την αποτροπή επικείμενης τέλεσης ή εξακολούθησης κοινώς επικίνδυνου κακουργήματος ή κακουργήματος που τελείται με χρήση ή απειλή σωματικής βίας,
Γ τη σύλληψη καταδικασθέντος ή υποδίκου ή καταδιωκομένου που καταλαμβάνεται να τελεί επ’ αυτοφώρω κακούργημα ή πλημμέλημα, εφόσον αντιδρά στη σύλληψή του και υπάρχει άμεσος κίνδυνος να κάνει χρήση όπλου,
Δ την αποτροπή παράνομης εισόδου στη χώρα ή εξόδου από αυτή προσώπων που επιχειρούν παράνομη διακίνηση ανθρώπων ή πραγμάτων και φέρουν όπλα του εδαφίου α΄ της παραγράφου 1 του άρθρου 1 του ν. 2168/1993,
Ε την προστασία εγκαταστάσεων κοινής ωφέλειας ή χώρων, στους οποίους φυλάσσονται αντικείμενα επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία ή τη δημόσια τάξη ή πειστήρια εγκλήματος, εφόσον η φύλαξή τους έχει ανατεθεί ειδικά στον αστυνομικό και επιχειρείται βίαιη είσοδος, προσβολή ή αφαίρεση των φυλασσομένων από ένοπλο,
ΣΤ την αποτροπή απόδρασης ή ελευθέρωσης κρατουμένου που επιχειρείται με ένοπλη επίθεση και
Ζ την αποτροπή αφοπλισμού αστυνομικού κατά την υπηρεσία του.
Ο πυροβολισμός εξουδετέρωσης (δηλαδή όταν στοχεύεται η πλήξη ανθρώπου και πιθανολογείται ακόμη και ο θάνατός του) επιτρέπεται, αν αυτό απαιτείται για:
Α την απόκρουση επίθεσης ενωμένης με επικείμενο κίνδυνο θανάτου ή βαριάς σωματικής βλάβης ανθρώπου και
Β τη διάσωση ομήρων, για τους οποίους απειλείται κίνδυνος θανάτου ή βαριάς σωματικής βλάβης.
Σημειώνεται ότι ο πυροβολισμός ακινητοποίησης ή εξουδετέρωσης απαγορεύεται
Α εφόσον υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να πληγεί τρίτος από αστοχία ή εξοστρακισμό του βλήματος,
Β εναντίον ενόπλου πλήθους, εφόσoν υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να πληγούν άοπλοι,
Γ εναντίον ανηλίκου, εκτός αν αποτελεί το μοναδικό μέσο για την αποτροπή επικείμενου κινδύνου θανάτου (ως ανήλικος θεωρείται το πρόσωπο που δεν έχει συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας του) και
Δ εναντίον προσώπου που τρέπεται σε φυγή, όταν καλείται να υποστεί νόμιμο έλεγχο.
Επιπλέον, όταν οι αστυνομικοί ενεργούν ως ομάδα, για τη χρήση πυροβόλου όπλου, απαιτείται προσταγή του επικεφαλής αυτής, εκτός αν ο αστυνομικός δέχεται επίθεση, από την οποία απειλείται βαριά σωματική βλάβη ή θανάτωσή του. Ακόμη, αντισυνταγματική ή προδήλως παράνομη διαταγή ανωτέρου για χρήση πυροβόλου όπλου δεν αίρει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης του αστυνομικού και, τέλος, κάθε περίπτωση χρήσης όπλων από αστυνομικό αναφέρεται αμέσως στην αρμόδια αστυνομική Υπηρεσία και Δικαστική Αρχή.
Είναι εμφανές ότι ο νόμος προσπαθεί να περιορίσει κατά το δυνατόν τη χρήση πυροβόλων όπλων από τους αστυνομικούς προσδιορίζοντας πολύ συγκεκριμένα και αυστηρά τις περιπτώσεις που είναι επιτρεπτό να γίνει χρήση τους, θέτοντας σαφείς περιορισμούς και προϋποθέσεις και δίνοντας προτεραιότητα σε ηπιότερες μεθόδους καταστολής (παράγραφος 2α). Παρά ταύτα, η εμπειρία δείχνει ότι αυτοί οι κανόνες συχνά αγνοούνται με αποτέλεσμα, λόγω της αλόγιστης χρήσης των όπλων από αστυνομικούς, να έχουμε οδηγηθεί ουκ ολίγες φορές σε θανάτους και τραυματισμούς τόσο των εμπλεκόμενων (ή και διερχόμενων) πολιτών, όσο και των ίδιων των αστυνομικών.
Εντός Υπηρεσίας
Σε συμπλοκές, συλλήψεις, καταδιώξεις και κάθε είδους επιχειρήσεις που ενέχουν μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό επικινδυνότητας, αλλά ακόμη και υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες που δεν φαίνεται να υπήρχε κάποιου είδους πρόκληση ή εγκληματική συμπεριφορά, ουκ ολίγοι έλληνες αστυνομικοί έχουν αποδείξει ότι δε διστάζουν να χρησιμοποιήσουν το υπηρεσιακό τους όπλο, ακόμη κι αν δεν πληρούνται σε κανένα βαθμό τα κριτήρια που θέτει ο νόμος. Η πρακτική αυτή έχει κοστίσει, ανά τα χρόνια, σε έναν μεγάλο αριθμό θανάτων και σοβαρότατων τραυματισμών με ευθύνη της ΕΛΑΣ (σε πολλές περιπτώσεις και ανηλίκων), όπως και σε καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ κατά της χώρας μας, κι όμως, όπως αποδεικνύουν τα πλέον πρόσφατα περιστατικά, τίποτα δεν δείχνει να αλλάζει.
Χαραγμένες στη μνήμη των πολιτών παραμένουν οι δολοφονίες των ανηλίκων Μιχάλη Καλτεζά (1985) και Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου (2008) από τους αστυνομικούς Αθανάσιο Μελίστα και Επαμεινώνδα Κορκονέα αντίστοιχα. Τόσο ο Καλτεζάς, όσο και ο Γρηγορόπουλος, ήταν 15 ετών όταν δολοφονήθηκαν από τους αστυνομικούς και οι δολοφονίες τους πυροδότησαν έντονες κοινωνικές και πολιτικές αντιδράσεις.
Θα μπορούσε, ωστόσο, κανείς να μιλήσει για «μεμονωμένα περιστατικά», αν, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι υποθέσεις που οι αστυνομικοί έκαναν, κατά παρέκκλιση των ισχυόντων κανόνων, χρήση των όπλων τους, με συνέπεια τον τραυματισμό ή και θάνατο πολιτών, δεν ήταν τόσες που να στοιχειοθετούν μια μακρόχρονη και εξαιρετικά επικίνδυνη πρακτική, κατά την οποία οι αστυνομικοί μοιάζει να αντιλαμβάνονται πως έχουν το δικαίωμα να κάνουν χρήση τους ατομικού τους οπλισμού λίγο πολύ όποτε θελήσουν.
Πολλοί από τους θανάτους και τους τραυματισμούς που προκλήθηκαν από αστυνομικά πυρά και είδαν το φως της δημοσιότητας, στην πραγματικότητα, ήταν υπερβάλλουσες και καταχρηστικές αντιδράσεις αστυνομικών σε περιστατικά μάλλον ήπιας παραβατικότητας, που με βάση τους ισχύοντες νόμους και κανόνες, πιθανόν δεν θα έπρεπε να έχουν καν προτάξει τα όπλα τους, κατά τις επιταγές της πρώτης παραγράφου του άρθρου 3 του Νόμου 3169/2003. Από τη δολοφονία του μετανάστη Φαντίλ Ναμπούζι για την κλοπή δύο καρπουζιών το 1997, μέχρι τη δολοφονία του ανήλικου Ρομά, Κωνσταντίνου Φραγκούλη, σε καταδίωξη το 2022 επειδή δεν πλήρωσε 20 ευρώ καύσιμα, προκύπτει ότι η χρήση των πυροβόλων όπλων γίνεται συχνά χωρίς να συντρέχουν, όχι μόνο οι νόμιμες προϋποθέσεις, αλλά ούτε καν σοβαρές προσβολές εννόμων αγαθών.
Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί πως προκύπτει ένα μακάβριο μοτίβο: η μη συμμόρφωση σε αστυνομικό έλεγχο, ειδικά σε σήμα της αστυνομίας σε ΙΧ, μοιάζει να προκαλεί σχεδόν αυτομάτως τη χρήση των πυροβόλων όπλων των αστυνομικών, είτε επί τόπου, είτε σε καταδίωξη που ακολουθεί, με τη συγκεκριμένη πρακτική να έχει αποβεί μοιραία για τα θύματα ουκ ολίγες φορές. Αυτό φανερώνουν μια σειρά από ανθρωποκτονίες στα χρόνια της μεταπολίτευσης που ξεκινούν πολύ πίσω και φτάνουν μέχρι και τις μέρες μας.
Ενδεικτικές είναι οι περιπτώσεις της Κάθριν Τζον Μπουλ που αρνήθηκε να γίνει έλεγχος στο αυτοκίνητό της το μακρινό 1985, του Θοδωρή Γιάκα, το 1994, που αρνήθηκε να σταματήσει σε εξακρίβωση στοιχείων, του Ηλία Μέξη, το 1997, που οδηγούσε ανάποδα σε μονόδρομο στη Νίκαια, του Μαρίνου Χριστόπουλου, το 2001, που δεν υπάκουσε σε σήμα αστυνομικού για έλεγχο στο Ζεφύρι και του Ηρακλή Μαραγκάκη που ανέπτυξε ταχύτητα προσπαθώντας να ξεφύγει από αστυνομικό έλεγχο το 2003 στην Κρήτη. Πιο πρόσφατα, το ίδιο μοτίβο επιβεβαιώνεται στις περιπτώσεις δολοφονιών των Ρομά Νίκου Σαμπάνη που πυροβοληθηκε 36 φορές, έπειτα από καταδίωξη επειδή το αυτοκίνητο στο οποίο επέβαινε δεν σταμάτησε σε έλεγχο το 2021, του 16χρονου Κώστα Φραγκούλη, το 2022, επίσης σε καταδίωξη, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω και του 17χρονου Χρήστου Μιχαλόπουλου που έπεσε και αυτός νεκρός από αστυνομικά πυρά έπειτα από καταδίωξη το 2023, αλλά και του 20χρονου Σύρου στο Μοσχοχώρι Λάρισας, επίσης το 2023, που φέρεται να είχε κλέψει όχημα και, όταν αυτό προσέκρουσε, καταδιώχθηκε πεζή, με αποτέλεσμα ο αστυνομικός που τον καταδίωκε, σύμφωνα με συνδικαλιστή της αστυνομιας, «στην προσπάθειά του να περάσει από μία μάντρα, επειδή είχε σύρματα, προφανώς, μπλέχτηκε το χέρι του με το πιστόλι και πυροβόλησε».[15]
Το παραπάνω μοτίβο επιβεβαιώνεται και από υποθέσεις που έχουν απασχολήσει το ΕΔΔΑ: σε ένα σχεδόν πανομοιότυπο με τα πλέον πρόσφατα περιστατικό του 1995 (Makaratzis v Greece, αρ. προσφυγής 50385/99), ο προσφεύγων στο ΕΔΔΑ παραβίασε ερυθρό σηματοδότη και, όταν η αστυνομία προσπάθησε να τον σταματήσει, επιτάχυνε. Καταδιώχθηκε από τους αστυνομικούς, οι οποίοι πυροβόλησαν προς το αμάξι, κι όταν αυτό σταμάτησε σε ένα βενζινάδικο αλλά ο προσφεύγων δεν βγήκε από αυτό, οι αστυνομικοί συνέχισαν να πυροβολούν, προκαλώντας του σοβαρούς τραυματισμούς. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καταδίκασε την Ελλάδα, μεταξύ άλλων, για παραβίαση του άρθρου 2 της ΕΣΔΑ (υποχρέωση του κράτους να προστατεύσει το δικαίωμα του προσφεύγοντος στη ζωή), παρά το γεγονός ότι ο Μακαρατζής δεν απεβίωσε.
Αντίστοιχα, στην υπόθεση Leonidis v Greece (αρ. προσφυγής 43326/05), που αφορούσε περιστατικό πεζής καταδίωξης το 2000, η οποία ξεκίνησε, όπως δέχθηκε το Δικαστήριο, επειδή ένας από τους αστυνομικούς σε περιπολία «παρατήρησε από τον καθρέπτη του αυτοκινήτου του ότι ένας από αυτούς (σσ. την παρέα του Νικόλαου Λεωνίδη) γύρισε και κοίταξε το αστυνομικό όχημα καθώς περνούσε», ένας αστυνομικός προσπάθησε να συλλάβει τον Λεωνίδη κρατώντας το υπηρεσιακό του όπλο, με αποτέλεσμα στη συμπλοκή της συλληψης να εκπυρσοκροτήσει το όπλο και ο τελευταίος να πέσει νεκρός. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έκρινε ότι ναι μεν ο αστυνομικός δεν πυροβόλησε σκόπιμα, ωστόσο, αφού είχε ακινητοποιηθεί ο Λεωνίδης, ο αστυνομικός «δεν είχε λόγο να κρατά το όπλο του, ιδίως με το δάκτυλο στη σκανδάλη. Μάλιστα, κατά την άποψη του Δικαστηρίου, ο αστυνομικός θα έπρεπε να είχε βάλει το όπλο του στη θήκη του πριν βάλει χειροπέδες στο Νικόλαο Λεωνίδη, ο οποίος δεν κρατούσε όπλο και δεν απειλούσε καθόλου τη ζωή ή την ακεραιότητα του αστυνομικού».
Φυσικά, παράνομη και καταχρηστική χρήση όπλου δεν γίνεται μονάχα στις καταδιώξεις. Έχουν καταγραφεί περιστατικά που ακόμη κι όταν κανείς τελεί υπό σύλληψη από τις αρχές, δεν διασφαλίζεται ότι δεν θα γίνει δυνάμει θανατηφόρα χρήση πυροβόλου όπλου, έστω και με μερική υπαιτιότητα του ίδιου του θύματος. Τέτοια ήταν για παράδειγμα η υπόθεση Karagiannopoulos v Greece (αρ. προσφυγής 27850/03), όπου ο προσφεύγων είχε συλληφθεί για αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά, και βρέθηκε να τραυματίζεται σε βαθμό που επέζησε μεν, αλλά με 100% αναπηρία δε, όταν προσπάθησε να αποσπάσει το όπλο ενός αστυνομικού και υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες πυροβολήθηκε. Το περίεργο στη συγκεκριμένη περίπτωση βεβαίως ήταν ότι αυτό δεν συνέβη στο αστυνομικό τμήμα ή καθ’ οδόν σε αυτό (δεδομένου ότι είχε συλληφθεί) αλλά σε ένα… πάρκινγκ νυχτερινού κέντρου, με το Δικαστήριο να καταδικάζει τη χώρα μας για ακόμη μια φορά για την παραβίαση του άρθρου 2 της ΕΣΔΑ σημειώνοντας ότι «το Δικαστήριο εκπλήσσεται από την προφανή έλλειψη επαγγελματισμού των αστυνομικών που ενεπλάκησαν στο συμβάν. Υπενθυμίζεται ότι, παρόλο που η σύλληψή του εξελίχθηκε χωρίς προβλήματα, αντί να οδηγηθεί κατευθείαν στο αστυνομικό τμήμα, ο προσφεύγων οδηγήθηκε στο πάρκινγκ ενός νυκτερινού κέντρου και τον διέταξαν να κατέβει από το αστυνομικό όχημα (...) από τα αποδεικτικά στοιχεία που υποβλήθηκαν στο Δικαστήριο, προκύπτει ότι τη σύλληψη του προσφεύγοντος ακολούθησαν περιστατικά που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί αν οι αστυνομικοί που είχαν την ευθύνη να τον οδηγήσουν στο αστυνομικό τμήμα δεν είχαν πάρει απερίσκεπτες πρωτοβουλίες και αν ο αστυνομικός είχε χειριστεί καλύτερα το όπλο του».
Εκτός Υπηρεσίας
Η εγκληματική και πολλές φορές θανατηφόρα έλλειψη επαγγελματισμού που σημειώνει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο στην παραπάνω απόφασή του διακρίνεται, δυστυχώς, και σε πολλά περιστατικά που οι αστυνομικοί βρίσκονται εκτός υπηρεσίας. Ατυχήματα, τραυματισμοί, αυτοτραυματισμοί και άλλα παρόμοια περιστατικά που έχει γίνει λανθασμένος χειρισμός ή κακή χρήση του υπηρεσιακού όπλου από εκτός υπηρεσίας αστυνομικούς έχουν πολλάκις δει το φως της δημοσιότητας. Ταυτόχρονα, καθόλου λίγες δεν είναι οι υποθέσεις που τα υπηρεσιακά όπλα έχουν γίνει τα μέσα τέλεσης αυτοκτονιών και εγκληματικών πράξεων, συμπεριλαμβανομένων απειλών και ανθρωποκτονιών (και ιδίως γυναικοκτονιών) στο οικείο περιβάλλον των αστυνομικών.
Τουλάχιστον 3 υποθέσεις γυναικοκτονιών έχουν δει το φως της δημοσιότητας τα τελευταία χρόνια με θύματα 6 γυναίκες που έχουν δολοφονηθεί από αστυνομικούς του οικείου περιβάλλοντός τους, όπως προκύπτει από τη σχετική ειδησεογραφία. To 2017 στους Αγίους Αναργύρους έλαβε χώρα τριπλή γυναικοκτονία όταν αστυνομικός που ανήκε σε φρουρά πρώην πρωθυπουργού σκότωσε τη σύζυγο, την κόρη και την πεθερά του και στη συνέχεια αυτοκτόνησε.[16] Το 2020 σημειωθηκε διπλή γυναικοκτονία, όταν αστυνομικός της Τροχαίας σκότωσε στην Κηφισιά την εν διαστάσει σύζυγό του και τη φίλη της.[17] Γυναικοκτονία καταγράφηκε και το 2023, όπου στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης, αστυνομικός σκότωσε την εν διαστάσει σύζυγό του και μετά αυτοκτόνησε.[18] Τα περιστατικά αυτά αφήνουν ανοιχτό το ερώτημα –το οποίο φυσικά δεν μπορούμε να απαντήσουμε– για το κατά πόσο αυτές οι γυναικοκτονίες θα είχαν συμβεί, εάν οι δράστες αστυνομικοί δεν είχαν πρόσβαση στα υπηρεσιακά τους όπλα και την αντίστοιχη εκπαίδευση.
Το παραπάνω ερώτημα τίθεται καθόσον, όπως φανερώνουν τα παραπάνω αλλά και άλλα περιστατικά που έχουν έρθει στη δημοσιότητα, η χρήση όπλου από αστυνομικούς για να επιλύσουν προσωπικές διαφορές τους, δεν είναι κάτι ανήκουστο. Ενδεικτικές είναι υποθέσεις αστυνομικού που το 2016 πυροβόλησε και σκότωσε γείτονά του με αφορμή ότι το θύμα έβαζε πολύ δυνατά μουσική,[19] ή του αστυνομικού της Υποδιεύθυνσης Δίωξης Ναρκωτικών που πυροβόλησε αυτοκίνητο με το οποίο είχε εμπλακεί σε τροχαίο ατύχημα το 2020,[20] χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τη χρήση όπλων από αστυνομικούς στο πλαίσιο τέλεσης άλλων αδικημάτων (εγκληματικές οργανώσεις, ληστείες, εμπόριο ναρκωτικών ουσιών, κ.ά.).
Επιπλέον, σύμφωνα με τα δεδομένα του Παρατηρητηρίου Αυτοκτονιών του Κέντρου Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας του φορέα «Κλίμακα», από το 2015 έως και το 2022 έχουν καταγραφεί περισσότερες από 50 αυτοκτονίες αστυνομικών, με την πιο συνηθισμένη μέθοδο να αποτελεί ο αυτο-πυροβολισμός. Ταυτόχρονα, η Κλίμακα σημειώνει ότι οι αστυνομικοί είναι ομάδα υψηλού κινδύνου για αυτοκτονία και «η πρόσβαση που διαθέτουν σε θανατηφόρα όπλα αυξάνει κατακόρυφα τον κίνδυνο της αυτοκτονίας».[21]
Περαιτέρω, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η κατοχη των υπηρεσιακών όπλων εκτός υπηρεσίας σε συνδυασμό με την αντιεπαγγελματική χρήση τους, έχει γίνει αιτία πολλών ατυχημάτων ή και δυστυχημάτων ανά τα χρόνια. Ενδεικτικά είναι δύο περιστατικά του 2020, όταν στο μεν πρώτο αστυνομικός της ομάδας ΔΙΑΣ περιεργαζόταν το όπλο του όταν αυτό εκπυρσοκρότησε και τραυμάτισε θανάσιμα τον (αστυνομικό) αδερφό του,[22] στο δε δεύτερο αστυνομικός επιχείρησε να ασφαλίσει το υπηρεσιακό του πιστόλι, αλλά αυτό εκπυρσοκρότησε, με αποτέλεσμα μία σφαίρα να τραυματίσει θανάσιμα τη σύζυγό του.[23]
Αντίστοιχα ατυχήματα φαίνεται να συμβαίνουν και εντός της υπηρεσίας, όταν αστυνομικοί επιδίδονται σε εξωυπηρεσιακές δραστηριότητες, όπως στην περίπτωση αστυνομικού που, ενώ ήταν σε υπηρεσία φύλαξης πρώην Υφυπουργού, είχε καλέσει στο υπηρεσιακό όχημα μια γυναίκα και «χάριν αστεϊσμού» τοποθέτησε το όπλο του στην φτέρνα της με αποτέλεσμα αυτό να εκπυρσοκροτήσει και να την τραυματίσει.[24]
Τα παραπάνω περιστατικά, τόσο εντός, όσο και εκτός υπηρεσίας, δεν αποτελούν παρά μόνο μια παράθεση υποθέσεων που εντοπίζονται σχετικά εύκολα σε μια περιορισμένη διαδικτυακή αναζήτηση στη σχετική νομολογία και ειδησεογραφία των τελευταίων ετών. Αν και είναι βέβαιο, πως και σε αυτή την περίπτωση, στη δημοσιότητα είναι ορατή μόνο η κορυφή του παγόβουνου, το πλήθος των περιστατικών αναδεικνύει πως ο νόμος που ορίζει τη σύννομη χρήση των όπλων από τους αστυνομικους παραβιάζεται συστηματικά.
Προκειμένου να περιοριστούν οι παραβιάσεις της νομοθεσίας και η κακή χρήση των όπλων, θα περίμενε κανείς ότι οι έλεγχοι καταλληλότητας του προσωπικού της ΕΛΑΣ να φέρει πυροβόλο όπλο θα ήταν τακτικοί και αυστηροί. Κι όμως, σύμφωνα με την υφιστάμενη νομοθεσία, στις ειδικές επιτροπές ελέγχου καταλληλότητας αστυνομικών να φέρουν πυροβόλο όπλο παραπέμπονται οι αστυνομικοί που
Α δεν έχουν υποβληθεί σε ψυχοτεχνικές δοκιμασίες για την εισαγωγή τους στην ΕΛΑΣ, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 2226/1994,
Β που συμπλήρωσαν πενταετία από την αποφοίτηση τους από τις Σχολές Αστυφυλάκων ή Αξιωματικών, εφόσον εισήχθησαν σ` αυτές με τις διατάξεις του Ν. 2226/1994 ή το Κέντρο Εκπαίδευσης Ειδικών Φρουρών ή Συνοριακών Φυλάκων κατά περίπτωση και
Γ όταν υπάρχουν ενδείξεις κακής χρήσης του όπλου, που οφείλονται σε λόγους ψυχικής υγείας του αστυνομικού.[25]
Προκύπτει δηλαδή ότι, αντί να ακολουθείται μια προληπτική στρατηγική όπου το σύνολο των αστυνομικών ελέγχεται σε τακτικά χρονικά διαστήματα για την καταλληλότητά του να φέρει όπλο, ο έλεγχος γίνεται μονάχα εάν δεν έχει ήδη γίνει με τους σύγχρονους όρους και προϋποθέσεις που επιτάσσει ο νόμος ή εάν έχει ήδη γίνει κακή χρήση του όπλου.
Η αδιαφορία μερίδας των αστυνομικών να ενεργούν σύμφωνα με το νόμο σε ένα τόσο κομβικό για την προστασία της ζωής των πολιτών –και των ίδιων των αστυνομικών– ζήτημα, αλλά και η αδιαφορία του ίδιου του νόμου ως προς την καταλληλότητα των αστυνομικών να φέρουν όπλο, σε συνδυασμό με την εκδήλωση αντιεπαγγελματικών συμπεριφορών και την ατιμωρησία που συχνά αυτοί απολαμβάνουν, όπως είδαμε, έχει θανατηφόρα αποτελέσματα. Τα όπλα, πράγματι, σκοτώνουν και έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασία ποιοι τα κρατούν και υπό ποιες προϋποθέσεις.
« Όλοι οι μπλακ έξω»: ρατσισμός, σεξισμός και άλλες διακρίσεις στη δράση της ΕΛΑΣ
«Δεν χωράνε άλλοι (…) Η χώρα μας δεν μπορεί να ζήσει άλλους μετανάστες (…) Πού μένουν αυτοί οι άνθρωποι, έχει αναρωτηθεί κανείς; (…) Πού δουλεύουν αυτοί οι άνθρωποι; Πού βγάζουν χρήματα για να ζήσουν; Πουθενά. Σε κλοπές είναι κάθε μέρα οι περισσότεροι και είναι γεμάτα τα Αστυνομικά Τμήματα (…) Το ναυάγιο δεν θα μπει σε ζυγαριά με τα υπόλοιπα (…) Οι προηγούμενοι που είχαν έρθει, που δεν πνίγηκαν, τι έκαναν; Αυτό έκαναν (…) Αυτοί οι άνθρωποι δεν έχουν στέγη, δεν έχουν εργασία (…)»
ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΙΟΥ ΚΡΙΚΕΤΟΥ, ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΩΝ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΣΤΟ KONTRA CHANNEL, ΓΙΑ ΤΟ ΠΟΛΥΝΕΚΡΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΣΤΗΝ ΠΥΛΟ, 16 ΙΟΥΝΙΟΥ 2023.
Παρά τις επιμέρους θεσμικές και οργανωτικές βελτιώσεις που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια όπως, για παράδειγμα, με τη λειτουργία των Υπηρεσιών Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας ή των Γραφείων Αντιμετώπισης Ενδοοικογενειακής Βίας –βελτιώσεις οι οποίες είναι ορθό να αναγνωρίζονται– είναι σαφές ότι η ίδια η αστυνομία κάθε άλλο παρά έχει απαλλαγεί από ρατσιστικές, σεξιστικές ή άλλες διακρίσεις κατά τη δράση της.
Σε πλήρη συμφωνία με τις ακροδεξιές αντιλήψεις που διαπιστώσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο και σε πλήρη αντίθεση με τις διαδικασίες «αυτοκάθαρσης» στο εσωτερικό της ΕΛΑΣ, ένα σημαντικό μέρος των Ελλήνων αστυνομικών φέρεται να διακατέχεται από αντιλήψεις που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, συντείνουν μάλλον προς την «κάθαρση» του κοινωνικού συνόλου από κάθε τι «ξένο» ή «διαφορετικό». Και, όπως είδαμε και προηγουμένως, τέτοιου είδους ιδεολογικές αναφορές είναι αδύνατο να μην αποτυπώνονται και στην αστυνομική δράση.
Από την επίδειξη ανοχής σε (ακόμη και εξαιρετικά βίαιες) ρατσιστικές συμπεριφορές πολιτών εναντίον προσώπων που δεν ταιριάζουν στην κανονικότητα που επιθυμούν οι δράστες (όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο με τα πογκρόμ ακροδεξιών οργανώσεων), μέχρι τους «προληπτικούς» ελέγχους ταυτοποιητικών εγγράφων, μονάχα λόγω του χρώματος ή των εθνοτικών χαρακτηριστικών των περαστικών (racial/ethnic profiling) και μέχρι ακόμη και τις εκδηλώσεις ακραίας αστυνομικής ρατσιστικής βίας –συμπεριλαμβανομένων βασανιστηρίων– εναντίον προσφύγων, μεταναστών, Ρομά, ΛΟΑΤΚΙ, αστέγων, τοξικοεξαρτημένων αλλά και ανάπηρων ατόμων, οι πολίτες γίνονται συχνά μάρτυρες περιστατικών βίας και αυθαιρεσίας που εκκινούν από τα ρατσιστικά, ξενοφοβικά, πατριαρχικά ή και μισαναπηρικά αντανακλαστικά μιας μερίδας των ελλήνων αστυνομικών αλλά και όχι μόνο. Και λέμε «όχι μόνο» διότι, όπως θα δούμε στη συνέχεια, πέρα από τα (σε καμία περίπτωση «μεμονωμένα») περιστατικά που έχουν ως θύτες συγκεκριμένους αστυνομικούς, συχνά υφέρπει και ο δομικός ρατσισμός της αστυνομίας, δηλαδή ο ρατσισμός που διαπερνά και ενδεχομένως ενεργοποιεί κεντρικές αποφάσεις της αστυνομίας οι οποίες και εκτελούνται «από πάνω προς τα κάτω».
Πριν φτάσουμε, όμως, εκεί, αξίζει να αναφέρουμε τα ελάχιστα επίσημα στατιστικά στοιχεία που έχουμε, και να αναρωτηθούμε, εάν είναι δυνατόν η ρητορική περί «μεμονωμένων» περιστατικών να έχει οποιοδήποτε έρεισμα στη λογική. Η Διεύθυνση Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΛΑΣ, λοιπόν, κατά τα έτη 2013-2023, έχει χειριστεί 151 υποθέσεις ακραίας αστυνομικής συμπεριφοράς και αυθαιρεσίας κατά αλλοδαπών.[26] Αντίστοιχα, στο ίδιο διάστημα, το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας έχει καταγράψει 261 περιστατικά βίας με ρατσιστικό κίνητρο κατά προσφύγων, μεταναστών και ΛΟΑΤΚΙ ατόμων με θύτες ένστολους.[27] Και όπως πάντα διευκρινίζεται σε τέτοιου είδους μετρήσεις, δεν καταγράφεται παρά μόνο ένα κλάσμα των περιστατικών που πράγματι συμβαίνουν. Το αν αυτοί οι αριθμοί αποτελούν «μεμονωμένα» περιστατικά, το αφήνουμε στην κρίση του αναγνώστη.
Ρατσισμός, ξενοφοβία, αντιτσιγγανισμός: ένα «κοινό μυστικό»
Ήδη από τις πρώτες έρευνες που διενεργήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 2000 είχε καταστεί σαφές ότι μεγάλη μερίδα του αστυνομικού σώματος διακατέχεται από ξενοφοβικές και ρατσιστικές διαθέσεις απέναντι σε πρόσφυγες, μετανάστες/τριες, Ρομά και άλλες ομάδες, ενώ η ύπαρξη ρατσιστικής αστυνομικής βίας ήταν (και παραμένει) «κοινό μυστικό».[28] Ακόμη και οι ίδιοι οι αστυνομικοί, όπως καταγράφεται στις πλέον πρόσφατες έρευνες, αναγνωρίζουν ότι οι ίδιοι ή οι συνάδελφοι τους είναι φορείς και εκφραστές στερεοτύπων για διάφορες ομάδες του πληθυσμού.[29]
Όπως είναι αναμενόμενο, εκτός των μη μετρήσιμων περιστατικών ρατσιστικής αυθαιρεσίας που έχουν τη μορφή παρενόχλησης (αυθαίρετοι έλεγχοι, προσαγωγές, κ.λπ.) ή χαμηλής έντασης βίας τα οποία έχουν, δυστυχώς, ενταχθεί στο φαινόμενο του «καθημερινού ρατσισμού» και δεν καταγράφονται σχεδόν καθόλου, δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες, περιστατικά ακραίας βίας έχουν δει το φως της δημοσιότητας. Χαρακτηριστικό είναι ότι πολλές, αν όχι οι περισσότερες, από τις υποθέσεις που είδαμε σε προηγούμενα κεφάλαια, ιδίως σε αυτό των βασανιστηρίων και σε αυτό της χρήσης πυροβόλου όπλου με σοβαρές συνέπειες για τη ζωή, στην πραγματικότητα, εκκίνησαν, μεταξύ άλλων, και λόγω ρατσιστικού κινήτρου.
Υπενθυμίζουμε ενδεικτικά ότι οι υποθέσεις βασανιστηρίων που έχουν κριθεί στο ΕΔΔΑ και η χώρα μας έχει καταδικαστεί (όπως τις παραθέσαμε στο αντίστοιχο κεφάλαιο) είχαν σχεδόν αποκλειστικά ως θύματα αλλοδαπούς ή Έλληνες πολίτες Ρομά και, σε ορισμένες από αυτές, το ρατσιστικό κίνητρο ήταν από την πλευρά των θυτών αστυνομικών σαφές και ρητό, όπως για παράδειγμα στην υπόθεση Bekos and Koutropoulos v Greece (αρ. Προσφυγής 15250/02). Στην ίδια λογική, τα περιστατικά χρήσης πυροβόλου όπλου κατά τη σύλληψη με συνέπεια τον σοβαρότατο τραυματισμό ή και τον θάνατο δεν είναι τυχαίο ότι συνήθως έχουν ως θύματα Ρομά ή μετανάστες. Ενδεικτικές είναι οι υποθέσεις που αναφέραμε στο αντίστοιχο κεφάλαιο, όπως για παράδειγμα η υπόθεση Karagiannopoulos v Greece (αρ. προσφυγής 27850/03) που έχει κριθεί στο ΕΔΔΑ, το πλέον πρόσφατο τρίπτυχο δολοφονιών των ρομά Νίκου Σαμπάνη (2021), Κώστα Φραγκούλη (2022) και Χρήστου Μιχαλόπουλου (2023) αλλά και του 20χρονου Σύρου στο Μοσχοχώρι Λάρισας, όπου ο αστυνομικός «μπλέχτηκε» και πυροβόλησε (2023).
Ειδικά όσον αφορά το φαινόμενο του αντιτσιγγανισμού, όπως παρατηρείται στη σχετική βιβλιογραφία –και επιβεβαιώνεται από την εμπειρία των τελευταίων χρόνων– οι περιπτώσεις κακομεταχείρισης από τις αστυνομικές αρχές που καταλήγουν σε θάνατο Ρομά συμπολιτών μας, «δεν σπανίζουν».[30] Επιπλέον, στην περίπτωση του Νίκου Σαμπάνη ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι αστυνομικοί, σε μια προσπάθεια αποκλεισμού του ρατσιστικού κινήτρου, ισχυρίστηκαν ότι δε γνώριζαν ότι το θύμα είναι Ρομά, ενώ στη συνέχεια, από τους διαλόγους που είχαν με το κέντρο επιχειρήσεων της ΕΛΑΣ και δημοσιεύτηκαν, αποδείχθηκε ότι το γνώριζαν.[31] Με βάση μάλιστα τέτοιες πρακτικές συγκάλυψης (περισσότερα γι’ αυτό στο επόμενο κεφάλαιο), αρχίζει να καλλιεργείται η αίσθηση ότι η αστυνομική βία σε συνδυασμό με τον αντιτσιγγανισμό (αλλά και μόνη της) επικροτείται από την ελληνική πολιτεία.[32]
Τέτοιες περιπτώσεις ενισχύουν την αίσθηση ότι στην περίπτωση της ελληνικής αστυνομίας, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ο ρατσισμός δεν εξαντλείται στις πράξεις βίας ή αυθαιρεσίας που ασκούν μεμονωμένα αστυνομικά όργανα, αλλά συχνά φαίνεται να διαπερνά κεντρικές αποφάσεις της αστυνομίας, ως θεσμού. Οι επιχειρήσεις-σκούπα στο κέντρο των αστικών ιστών το 2012-13 υπό την αρκούντως παράδοξη επωνομασία «Ξένιος Δίας» είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Κατά τις επιχειρήσεις αυτές ο στόχος ήταν οι μαζικές συλλήψεις και απομακρύνσεις παράτυπων μεταναστών από το κέντρο μεγάλων πόλεων της Ελλάδας. Η τακτική για την επιτυχία αυτής της επιχείρησης δεν ήταν άλλη από τον έλεγχο και την προσαγωγή αλλοδαπών, βάσει του χρώματος και των χαρακτηριστικών τους. Η φράση «όλοι οι μπλακ έξω, όλοι οι μπλακ έξω» που ειπώθηκε από αστυνομικούς κατά την είσοδό τους σε λεωφορείο στο πλαίσιο διεξαγωγής ελέγχων του «Ξένιου Δία»[33] συμπυκνώνει ίσως με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο την κωμικοτραγική διεκπεραίωση αλλά και τη λογική της συγκεκριμένης επιχείρησης, κατά την οποία συλλαμβάνονταν και ξυλοκοπούνταν ακόμα και… τουρίστες και με τον τότε αστυνομικό υποδιευθυντή Χρήστο Μανούρα να δηλώνει ευθαρσώς στο BBC πως «οποιος μοιάζει με ξένο ή κινεί υποψίες, μπορεί να ελεγχθεί».[34] Για να γίνει σαφές το μέγεθος της επιχείρησης αλλά και ο βαθιά προβληματικός χαρακτήρας της, σύμφωνα με τον Συνήγορο του Πολίτη, προσήχθησαν 80.073 αλλοδαποί, εκ των οποίων συνελήφθησαν μόνο οι 4.538 (ήτοι το 5,6%), γιατί δεν πληρούσαν τις νόμιμες προϋποθέσεις παραμονής στη χώρα. Επιπλέον, ο Συνήγορος του Πολίτη επισημαίνει ότι στο πλαίσιο της επιχείρησης «Ξένιος Δίας»:
«Τα αστυνομικά όργανα εντέλλονται να σταματούν και να ελέγχουν ανθρώπους στο δρόμο με μοναδικό κριτήριο την εθνοτική ή φυλετική καταγωγή, τη γλώσσα, το χρώμα ή τα χαρακτηριστικά τους, τους προσάγουν στην Αστυνομική Διεύθυνση Αλλοδαπών, θεωρώντας τους εκ προοιμίου υπόπτους αδικημάτων ή έστω παράβασης του νόμου περί αλλοδαπών, ακόμη κι όταν κατέχουν νομιμοποιητικά της διαμονής τους έγγραφα κι έτσι “εκκαθαρίζεται” το κέντρο της πόλης, εν ονόματι του αισθήματος ασφαλείας του μέσου πολίτη (...) Πρόκειται για επιχείρηση καταστολής που δημιουργεί και αναπαράγει τον κοινωνικό αποκλεισμό των “ξένων”, στον αντίποδα κάθε έννοιας κοινωνικής ενσωμάτωσης και ειρηνικής συνύπαρξης. Επιπλέον, δημιουργεί πλήρη σύγχυση στα αστυνομικά όργανα που στη θεωρία εκπαιδεύονται ή πρέπει να εκπαιδεύονται να προλαμβάνουν και να αντιμετωπίζουν πρακτικές διάκρισης και ρατσιστικής βίας. Από τη θεώρηση κάθε “ξένου” ως αντικειμένου ποινικής καταστολής μέχρι την άσκηση ή την ανοχή ρατσιστικής βίας, η απόσταση είναι μικρή, καθώς μόνο το κράτος διαθέτει το μονοπώλιο της νόμιμης βίας. Για το λόγο αυτό, η πολιτεία θα έπρεπε να μην ενθαρρύνει τον ρατσιστικό διαχωρισμό με συστηματικές επιχειρήσεις μαζικών προσαγωγών μεταναστών, που φέρουν εμφανή στοιχεία καταχρηστικότητας, ως προς την τήρηση δύο θεμελιωδών συνταγματικών αρχών: της αρχής της αναλογικότητας και της απαγόρευσης των εθνοφυλετικών διακρίσεων.»[35]
Για όποιον ή όποια αναρωτιέται εάν τέτοιες πρακτικές έχουν εκλείψει μέσα στη δεκαετία που έχει μεσολαβήσει από τον «Ξένιο Δία» και έπειτα από την εμπειρία της ελληνικής πολιτείας με την Χρυσή Αυγή, η απάντηση είναι πως δυστυχώς όχι. Όπως ακριβώς συνεχίζουν να υφίστανται «μεμονωμένα περιστατικά» αστυνομικής ρατσιστικής βίας, έτσι και η διεξαγωγή αντίστοιχων επιχειρήσεων-σκούπα είναι μια μάλλον παγιωμένη πρακτική της αστυνομίας που λαμβάνει χώρα έως και τη στιγμή που γράφουμε.[36]
Ο «συμπεριληπτικός» ρατσισμός: Γυναίκες, ΛΟΑΤΚΙ άτομα και ευάλωτοι πληθυσμοί στο στόχαστρο
Όπως η ακροδεξιά ιδεολογία δεν εξαντλείται στο μίσος προς όσους έχουν άλλο χρώμα, θρησκεία, εθνικότητα, κ.ο.κ. αλλά περιλαμβάνει το μίσος προς κάθε τι «ξένο» και «διαφορετικό», έτσι και ο ρατσισμός και οι προκαταλήψεις μιας μερίδας των αστυνομικών κατευθύνονται «συμπεριληπτικά» προς κάθε άτομο που «παρεκκλίνει» από τα κυρίαρχα πρότυπα και την κοινωνική νόρμα. Γυναίκες που δεν εκπληρώνουν τον, από τα πατριαρχικά στερεότυπα, «κοινωνικά προκαθορισμένο» ρόλο τους, ΛΟΑΤΚΙ, άστεγα, τοξικοεξαρτημένα, ακόμη και ανάπηρα άτομα έχουν κατά καιρούς μετατραπεί σε θύματα κακομεταχείρισης, διακρίσεων ή και χλευασμού από αστυνομικούς που επιτελούν το έργο τους αναπαράγοντας ρατσιστικά και σεξιστικά στερεότυπα.
Τα συμπεράσματα διεθνών οργανισμών αλλά και περιστατικά που έχουν αναδειχθεί ανά τα χρόνια στην επικαιρότητα δεν περιποιούν τιμή στην ελληνική αστυνομία, ακόμη κι αν αυτές οι ενέργειες και οι συμπεριφορές προέρχονται από μειοψηφίες αστυνομικών. Στον αντίποδα της δημιουργίας των –πραγματικά αναγκαίων– Γραφείων Αντιμετώπισης Ενδοοικογενειακής Βίας, στα «ενδότερα» των μη εξειδικευμένων αστυνομικών τμημάτων οι πατριαρχικές αντιλήψεις καλά κρατούν, με την επιτροπή GREVIO να εκφράζει την ανησυχία της για τις συνεχείς αναφορές που λαμβάνει σχετικά με γυναίκες-θύματα έμφυλης βίας που αποθαρρύνονται από την αστυνομία να προχωρήσουν σε νομικές ενέργειες εναντίον των κακοποιητών τους και, αντιθέτως, ενθαρρύνονται να επιστρέψουν στο σπίτι τους, ενώ οι τελευταίοι δεν έχουν συλληφθεί, ακόμη κι αν αυτό χρειάζεται.[37] Τέτοιου είδους πρακτικές, πέραν του ότι συνδέονται με αναχρονιστικές αντιλήψεις που αντιλαμβάνονται την ενδοοικογενειακή βία ως κάτι που δεν αφορά την ποινική δικαιοσύνη, αλλά την ίδια την οικογένεια,[38] εκ του αποτελέσματος έχουν αποδεχθεί μοιραίες για τη ζωή πολλών γυναικών.
Το πιο χαρακτηριστικό, ίσως παράδειγμα, ήταν η πρόσφατη γυναικοκτονία της Κυριακής Γρίβα η οποία δολοφονήθηκε έξω από το ΑΤ Αγίων Αναργύρων την 1η Απριλίου του 2024, λίγα λεπτά αφού είχε ενημερώσει τους αστυνομικούς ότι κινδυνεύει από τον πρώην σύντροφό της. Σύμφωνα με όσα έγιναν γνωστά στη δημοσιότητα, οι αστυνομικοί του ΑΤ δεν αξιολόγησαν σωστά τον κίνδυνο, απέρριψαν το αίτημά της να της παρασχεθεί περιπολικό για την ασφαλή μεταφορά της και τη συμβούλεψαν να καλέσει το 100 προκειμένου να απευθύνει εκεί το αίτημά της, πράγμα που και πάραυτα έκανε, με το που αποχώρησε από το ΑΤ, χωρίς να έχει λάβει την απαραίτητη προστασία. Σε αυτή την κλήση προς το 100 η αφοπλιστική απάντηση που έλαβε από το τηλεφωνικό κέντρο της αστυνομίας ήταν πως «το περιπολικό δεν είναι ταξί». Κατά τη διάρκεια ακριβώς αυτής της συνομιλίας, η Κυριακή Γρίβα, σε απόσταση μόλις 1,5 μέτρου από τον σκοπό του ΑΤ, δολοφονήθηκε από τον πρώην σύντροφό της.
Κι αν μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι απολύτως ασφαλής ακριβώς έξω από το ΑΤ, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι μπορεί να είναι και στο εσωτερικό του. Τουλάχιστον αυτό καταμαρτυρά η υπόθεση βιασμού 19χρονης, εντός του ΑΤ Αττικής, από δύο αστυνομικούς της ομάδας ΔΙΑΣ το 2022, σύμφωνα με την Υπηρεσία Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΛΑΣ.[39]
Αν και τέτοια περιστατικά (γυναικοκτονία μπροστά στο ΑΤ, βιασμός εντός τμήματος από αστυνομικούς) μπορεί να είναι πράγματι μεμονωμένα, δεν προκύπτουν εν κενώ, αλλά, αντιθέτως, έχουν τη βάση τους ακριβώς πάνω στις πατριαρχικές και σεξιστικές αντιλήψεις μερίδας των αστυνομικών. Πειράγματα, σφυρίγματα και χειρονομίες απευθυνόμενα σε περαστικές γυναίκες, αλλά και χυδαία σχόλια κατά ΛΟΑΤΚΙ ατόμων από περιπολούντες, σταθμευμένους και, πάντως, εν υπηρεσία αστυνομικούς αποτελούν καθημερινό φαινόμενο που λαμβάνει χώρα ανοιχτά και απροκάλυπτα, χωρίς να υπάρχει ο φόβος οποιασδήποτε συνέπειας. Αντιστοίχως, οι σεξουαλικές απειλές κατά συλληφθέντων, σύμφωνα με μαρτυρίες που κατά καιρούς έχουν δει το φως της δημοσιότητας, είναι ιδιαίτερα συνήθεις. Τα σεξιστικά χαρακτηριστικά που αποτυπώνονται σε αυτού του είδους την «καθημερινή», λεκτική βία (που σε ορισμένες περιπτώσεις συνοδεύεται και από σωματική βία) είναι που φανερώνουν τις αντιλήψεις μερίδας των αστυνομικών, οι οποίες με τη σειρά τους λειτουργούν ως εκείνο το υπόστρωμα πάνω στο οποίο τελούνται σοβαρότερες εγκληματικές πράξεις ή παραλείψεις από τους ίδιους ή τους συναδέλφους τους.
Η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα έχει υποφέρει πολύ και για πολλά χρόνια από τον σεξισμό, την ομοφοβία και τα έμφυλα στερεότυπα μερίδας των ελλήνων αστυνομικών. Χαρακτηριστικά είναι περιστατικά όπως τα παρακάτω:
2019 Τον Αύγουστο του 2019 ένα ζευγάρι αντρών πιασμένο χέρι-χερι έκαναν μια βραδινή καλοκαιρινή βόλτα κατευθυνόμενοι προς τα Εξάρχεια. Όταν πέρασαν μπροστά από μια σταθμευμένη κλούβα των ΜΑΤ, ένας εκ των δύο παρευρισκόμενων αστυνομικών εξαπέλυσε λεκτική ομοφοβική επίθεση εναντίον τους, χλευάζοντάς τους. Όταν το ζευγάρι ζήτησε το λόγο, ο αστυνομικός απάντησε κουτουλώντας τον έναν από τους δύο άντρες, με αποτέλεσμα, από την ορμή του χτυπήματος, ο τελευταίος να χτυπήσει τον σύντροφό του στο πρόσωπο. Οι αστυνομικοί τους έδιωξαν από το σημείο με ύβρεις και βάζοντάς τους τρικλοποδιές. Όταν το ζευγάρι κατήγγειλε το περιστατικό, ναι μεν σχηματίστηκε σχετική δικογραφία, ωστόσο η αστυνομία ανακοίνωσε ότι η έρευνα αφορά περιστατικό «διαπληκτισμού αστυνομικών με πολίτες».[40]
2020 Αν το να κρατιούνται δύο άντρες χέρι-χέρι αποτελεί στα μάτια κάποιων «πρόκληση», μερικές φορές εξίσου «προκλητική» μπορεί να είναι και μόνο η ύπαρξη κάποιου. Ένα χρόνο αργότερα, το 2020, ο ακτιβιστής Ηλίας Γκιώνης περπατούσε προς το σπίτι του όταν σταθμευμένοι στην περιοχή αστυνομικοί των ΜΑΤ ξεκίνησαν να τον χλευάζουν. Όταν τους ζήτησε το λόγο και απαίτησε τα στοιχεία τους για να προχωρήσει σε καταγγελία, οι αστυνομικοί συνέχισαν να τον χλευάζουν και προχώρησαν σε σωματικό έλεγχο. Μην βρίσκοντας κάτι ενοχοποιητικό, τον συνέλαβαν για εξύβριση και απειλή, κατηγορίες από τις οποίες απαλλάχθηκε λίγο καιρό αργότερα.[41]
Περιστατικά όπως τα παραπάνω είναι απολύτως ενδεικτικά, καθόσον, όπως προκύπτει και από τις καταγραφές του Δικτύου Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας των τελευταίων ετών, υποθέσεις αστυνομικής ρατσιστικής βίας που σχετίζονται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου των θυμάτων δεν είναι καθόλου σπάνιες.
Επιπλέον, με βάση τα παραπάνω περιστατικά, αποτυπώνεται και ένα εξαιρετικά ανησυχητικό μοτίβο: και στις δύο περιπτώσεις που είδαμε, οι άνδρες που αντιμετώπισαν τα ομοφοβικά σχόλια των αστυνομικών αντιμετώπισαν ακόμη δυσμενέστερες συνέπειες αφότου ανόρθωσαν το ανάστημά τους στους αστυνομικούς ζητώντας το λόγο των σεξιστικών επιθέσεων τους. Στην μεν πρώτη περίπτωση οι συνέπειες εξωτερικεύτηκαν μέσω της σωματικής βίας που άσκησαν οι αστυνομικοί, στη δε δεύτερη μέσω της σύλληψης και της βασάνου αντιμετώπισης νομικών κυρώσεων.
Όσον αφορά τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού, η αστυνομική βία δεν κάνει εξαιρέσεις και ως εκ τούτου δεν θα μπορούσαν να λείπουν περιστατικά βίας κατά αναπήρων συμπολιτών μας. Παρά το γεγονός ότι έχουν καταγραφεί πολλά τέτοια περιστατικά από τον Τύπο (ενδεικτικά: περιστατικό ξυλοδαρμού ατόμου με νοητική αναπηρία στο Λευκοχώρι Γαστούνης το 2020,[42] υπόθεση ξυλοδαρμού πατέρα με αναπηρία και του γιου του με αποτέλεσμα ο πρώτος να πάθει έμφραγμα στην Κατερίνη το 2021),[43] η συνήθης απάντηση των αρχών είναι αφενός η διάψευση των περιστατικών αυθαιρεσίας ως τέτοιων και, αφετέρου, συμπληρώνουν ότι οι εμπλεκόμενοι αστυνομικοί δεν ήταν σε θέση να γνωρίζουν την αναπηρία των θυμάτων και ως εκ τούτου δεν πρόκειται για μισαναπηρικές ενέργειες. Αν και σε πολλές περιπτώσεις η αναπηρία είναι ορατή και σε άλλες τα ίδια τα θύματα έχουν προλάβει να ενημερώσουν τους αστυνομικούς για την αναπηρία τους πριν εκτυλιχθεί το περιστατικό βίας, ακόμα κι αν κάνουμε δεκτό τον ισχυρισμό της αστυνομίας, είναι σαφές ότι περιστατικά που αστυνομικοί υποκινούνται από μισαναπηρικά αντανακλαστικά υφίστανται.
Ίσως το πιο ενδεικτικό περιστατικό, το οποίο έτυχε να καταγραφεί και σε βίντεο, είναι ο εξευτελισμός και βασανισμός ανάπηρης γυναίκας τον Οκτώβριο του 2019 έξω από το ΑΤ Ομονοίας. Αστυνομικοί απεικονίζονται να βγάζουν σηκωτή εκτός του τμήματος μια γυναίκα με αναπηρία και να την παρατούν στο πεζοδρόμιο. Όταν αυτή σηκώνεται και προσπαθεί να απομακρυνθεί, ένας εκ των αστυνομικών την καταβρέχει επίμονα με μάνικα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η συνέχεια του βίντεο στο οποίο απεικονίζεται ο δικηγόρος Γιάννης Απατσίδης να κρατείται παράνομα με χειροπέδες επειδή τόλμησε να καταγγείλει το περιστατικό στην Άμεση Δράση και στον Τύπο.[44]
Εάν συμβαίνουν τέτοιου είδους επιθέσεις κατά ανθρώπων που κατά γενική ομολογία χρήζουν αν μη τι άλλο περαιτέρω προστασίας, μόνο να φανταστεί μπορεί κανείς το τι συμβαίνει σε άλλες ευάλωτες ομάδες που είναι ακόμη πιο περιθωριοποιημένες. Σύμφωνα με μια έρευνα που πραγματοποίησε η Human Rights Watch το 2014, τα άστεγα, τοξικοεξαρτημένα και εκδιδόμενα άτομα είναι διαρκώς στοχοποιημένα από την αστυνομία.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που συνέλεξε η οργάνωση, τα άτομα που ζουν ή βρίσκονται για μεγάλα χρονικά διαστήματα στους δρόμους του κέντρου της πόλης, αντιμετωπίζουν συνεχώς περιστατικά παρενόχλησης, βίας και εξευτελισμού από την αστυνομία.[45] Αν και τέτοια περιστατικά δεν έρχονται συχνά στο φως της δημοσιότητας λόγω της έλλειψης ορατότητας των συγκεκριμένων ομάδων, είναι μάλλον απίθανο οποιοσδήποτε έχει βιώσει την πραγματικότητα του κέντρου των μεγάλων πόλεων να εκπλήσσεται.
Στη διαθέσιμη βιβλιογραφία δεν υπάρχει ακριβώς συμφωνία ως προς το ποιος είναι ο καθοριστικός παράγοντας που συμβάλλει στα αυξημένα ρατσιστικά αντανακλαστικά πολλών αστυνομικών, αν, δηλαδή, έχει να κάνει με τις «εκλεκτικές συγγένειες» των αστυνομικών με την ακροδεξιά ή αν, στην πραγματικότητα, στην αστυνομία απλώς αντανακλάται ο ρατσισμός που ούτως ή άλλως υφίσταται στην κοινωνία εν συνόλω ή αν, τέλος, αφορά στο κοινωνικό βίωμα των αστυνομικών ως επαγγελματικής ομάδας που στην καθημερινότητα της βιώνει αναπαραστάσεις που ο ρατσισμός γίνεται εν μέρει δομικό συνειδησιακό στοιχείο της.[46] Αν και το πιο πιθανό είναι και οι τρεις παράγοντες να συμβάλλουν εξίσου σε αυτή την πραγματικότητα και να αλληλοτροφοδοτούνται σε μια τριγωνική σχέση, το γεγονός είναι ότι ο ρατσισμός και οι διακρίσεις αποτελούν ένα χρόνιο απόστημα στη δράση της ΕΛΑΣ και ως τέτοιο οφείλει να εξαλειφθεί.
Ιάσονας Γουσέτης, «Κεφάλαιο 4. “Βασανιστήρια; Ποια βασανιστήρια;”», «Κεφάλαιο 5. Τα όπλα σκοτώνουν», και «Κεφάλαιο 7. “Όλοι οι μπλακ έξω”», στο Ιάσονας Γουσέτης, Αστυνομία, βία και δικαιώματα. Μια επισκόπηση της αστυνομικής αυθαιρεσίας στην Ελλάδα, Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Σεπτέμβριος 2024, σσ. 32-51 και σσ. 63-72, https://www.hlhr.gr/wp-content/uploads/2024/09/PB_EL_e-book_F.pdf.
Iasonas Gousetis, ‘‘Chapter 4. Torture? What torture?’’, “Chapter 5. Guns kill”, “Chapter 7. ‘All blacks must go’: Racism, Sexism, and Other Discrimination in the Actions of the Hellenic Police”, στο Iasonas Gousetis, Police, Brutality and Fundamental Rights. An overview of police arbitrariness in Greece, Hellenic League for Human Rights, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2024, σσ. 31-48 και σσ. 60-68. https://www.hlhr.gr/wp-content/uploads/2024/09/PB_ENG_e-book_F.pdf.
Ο Ιάσονας Γουσέτης είναι Πολιτικός Επιστήμονας, Επιστημονικός Συνεργάτης της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στα πεδίο των κοινωνικών διακρίσεων και ανισοτήτων καθώς και σε ζητήματα αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας.
Σημειώσεις
[1] Θοδωρής Χονδρόγιαννος, «“Ποιον Λες να Πιστέψουν, Εσένα ή Εμένα;” – Η Ιστορία του Αστυνομικού της ΕΛ.ΑΣ. που Βασάνισε Πολίτες με Ηλεκτροσόκ», Vice, 2 Μαρτίου 2018, https://www.vice.com/el/article/phgaine-na-toy-kaneis-hlektrokollhsh-h-istoria-toy-astynomikoy-ths-elas-poy-basanise-polites-me-hlektrosok/.
[2] Στο σημείο αυτό επισημαίνεται ότι σύμφωνα με την Απόφαση ΤρΕφΠλημΘεσ 947/2018 κρατούμενος «πρέπει να θεωρηθεί όχι μόνον ο περιορισμένος σε οργανωμένο χώρο κράτησης (κρατητήριο, φυλακή, στρατόπεδο συγκέντρωσης), αλλά και ο συλληφθείς, πριν συνταχθεί η έκθεση σύλληψης και ο προσαγόμενος, για τον οποίο δεν συνέτρεξε περίπτωση σύνταξης τέτοιας έκθεσης, καθώς το στάδιο της μεταγωγής ή προσαγωγής είναι εξόχως επικίνδυνο για εκδήλωση τέτοιων συμπεριφορών βαρβαρότητας, όντας χρονικά εγγύτερα στη θεωρούμενη ως παράνομη ή αντιπειθαρχική συμπεριφορά».
[3] Ο ορισμός των βασανιστηρίων και άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτυπώνεται στο α. 137Α ΠΚ.
[4] Ο Συνήγορος του Πολίτη, ως Εθνικός Μηχανισμός Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας, στην Ετήσια Έκθεση 2020 κάνει λόγο για «γκρίζο αριθμό» περιστατικών αστυνομικής αυθαιρεσίας «για τα οποία η έλλειψη εμπιστοσύνης του φερόμενου θύματος για ουσιαστικούς και αποτελεσματικούς ποινικούς και πειθαρχικούς ελέγχους, αποτελεί καθοριστικό ανασταλτικό παράγοντα για την εξάσκηση του δικαιώματος του αναφέρεσθαι».
[5] Μια εξαιρετικά λεπτομερής περιγραφή της συγκεκριμένης υπόθεσης αποτυπώνεται στις μαρτυρίες που συγκέντρωσε ο Θοδωρής Χονδρόγιαννος στο «“Ποιον Λες να Πιστέψουν, Εσένα ή Εμένα;” - Η Ιστορία του Αστυνομικού της ΕΛ.ΑΣ. που Βασάνισε Πολίτες με Ηλεκτροσόκ» που δημοσιεύτηκε στο Vice στις 02/03/2018.
[6] Υπηρεσία Εσωτερικών Υποθέσεων Σωμάτων Ασφαλείας, Απολογιστική Έκθεση 2022, Ιούνιος 2023. https://www.minocp.gov.gr/file/2024/06/%CE%95%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-2023.pdf.
[7] CPT, «Έκθεση προς την Ελληνική Κυβέρνηση σχετικά με την επίσκεψη στην Ελλάδα της ΕΠΒ από τις 28 Μαρτίου έως τις 9 Απριλίου 2019», Απρίλιος 2020.
[8] CPT, «Έκθεση προς την Ελληνική Κυβέρνηση σχετικά με την επίσκεψη στην Ελλάδα της ΕΠΒ από τις 13 έως τις 17 Μαρτίου 2020», Νοέμβριος 2020 [CPT, “Report to the Greek Government on the visit to Greece carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 13 to 17 March 2020”, Νοέμβριος 2020. https://rm.coe.int/1680a06a86].
[9] Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, «ΕΛ.ΑΣ: Απολύτως ψευδές το πρωτοσέλιδο της “Εφημερίδας των Συντακτών” - Αυτή είναι η πραγματικότητα», 16 Μαρτίου 2021.
[10] Τη στιγμή που γράφεται αυτό το κείμενο, έπειτα από Διάταξη του Ανακριτή Πλημμελειοδικών, έξι αστυνομικοί κατηγορούνται για βασανιστήρια, επικίνδυνη σωματική βλάβη και άλλα αδικήματα κατά του Βασίλη Μάγγου. Ο Βασίλης Μάγγος πέθανε ένα μήνα μετά από αυτό το περιστατικό από υπερβολική δόση ναρκωτικών ουσιών και συνταγογραφημένων φαρμάκων. Αν και ο θάνατός του δεν προκύπτει ότι συνδέεται άμεσα με τα τραύματα που υπέστη από τους αστυνομικούς, η οικογένειά του υποστηρίζει ότι η κατάχρηση των ναρκωτικών ουσιών ήρθε ως αποτέλεσμα της προσπάθειάς του να διαχειριστεί τις συνέπειες του ξυλοδαρμού και της κράτησής του.
[11] Για την συγκεκριμένη υπόθεση έχουν συλληφθεί τέσσερις αστυνομικοί. Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, «Από την Υπηρεσία Εσωτερικών Υποθέσεων Σωμάτων Ασφαλείας συνελήφθησαν τέσσερις αστυνομικοί κατηγορούμενοι για βασανιστήρια σε βάρος κρατούμενου», 12/03/2023.
[12] Ευρωκοινοβούλιο, Ψήφισμα για το Κράτος Δικαίου και την ελευθερία των ΜΜΕ στην Ελλάδα (2024/2502(RSP), 7/2/2024. https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2024-0069_EL.html.
[13] Σύμφωνα με το άρθρο 1, παράγραφος ε΄ του Ν. 3169/2003: «Ένοπλη επίθεση υπάρχει όταν ο επιτιθέμενος χρησιμοποιεί όπλο του άρθρου 1 του ν. 2168/1993 εναντίον προσώπου ή απειλεί άλλον με άμεση χρήση του. Ως ένοπλη επίθεση θεωρείται και η απειλή με πειστική απομίμηση όπλου ή με ανενεργό όπλο».
[14] Σύμφωνα με το άρθρο 1, παράγραφος δ’ του Ν. 3169/2003 η κλιμάκωση της χρήσης όπλου περιγράφεται ως εξής: «Χρήση πυροβόλου όπλου είναι η κατά τον προορισμό του ενεργοποίηση του όπλου και η εκτόξευση βλήματος (πυροβολισμός). Ο πυροβολισμός, ανάλογα με το στόχο της βολής, κλιμακώνεται σε: (1) εκφοβιστικό, όταν δεν στοχεύεται η πλήξη οποιουδήποτε στόχου, (2) κατά πραγμάτων, όταν στοχεύεται η πλήξη πραγμάτων, (3) ακινητοποίησης, όταν στοχεύεται η πλήξη μη ζωτικών σημείων του σώματος ανθρώπου και ιδίως των κάτω άκρων αυτού και (4) εξουδετέρωσης, όταν στοχεύεται η πλήξη ανθρώπου και πιθανολογείται ακόμη και ο θάνατός του».
[15] Δηλώσεις του Γιώργου Καλλιακμάνη, Προέδρου Αστυνομικών Υπαλλήλων Νοτιοανατολικής Αττικής στην πρωινή εκπομπή, Καλοκαίρι μαζί, 10 Ιουλίου 2023.
[16] Πώποτας Δημήτρης, «Σοκ: Αστυνομικός στους Αγίους Αναργύρους σκότωσε την οικογένειά του και αυτοκτόνησε», Πρώτο Θέμα, 18/12/2017.
[17] Λαμπρόπουλος Βασίλης, «Αστυνομικός 35 ετών δολοφόνησε τη γυναίκα του και τη φίλη της», In.gr, 18/03/2020.
[18] Θεριού Μπέλλα, «Θεσσαλονίκη-Γυναικοκτονία: Αστυνομικός σκότωσε την εν διαστάσει σύζυγό του και αυτοκτόνησε-Ειδικοί ψυχολόγοι κοντά στα ανήλικα παιδιά τους», ΕΡΤnews, 12/09/2023
[19] Καραμήτρου Μήνα, «Καλλιθέα: Νεκρός πολίτης από όπλο ειδικού φρουρού», CNN Greece, 09/09/2016.
[20] ΕΛΑΣ, «Ανακοίνωση Αρχηγείου Ελληνικής Αστυνομίας σχετικά με διαθεσιμότητα Αστυφύλακα», 26/02/2020.
[21] Κλίμακα, Αυτοκτονίες αστυνομικών τα έτη 2015 – 2022, 28/04/2022.
[22] Καλαφάτης Αλέξανδρος, «Αστυνομικός πυροβόλησε και σκότωσε τον αστυνομικό αδερφό του», Έθνος, 25/10/2020.
[23] Σύνταξη ΙΝ, «Ρέντη : Ελεύθερος ο αστυνομικός που πυροβόλησε και σκότωσε κατά λάθος τη σύζυγο του», In.gr, 15/11/2020.
[24] Παναγιωτίδης Θοδωρής, «Αστυνομικός πυροβόλησε κατά λάθος φίλη του έξω από το σπίτι της Παπακώστα», News 24/7, 29/02/2020. Βλ. σχετικά και την Ετήσια Έκθεση 2020 του Εθνικού Μηχανισμού Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας.
[25] Υπουργική Απόφαση 8517/4/7-ξδ΄/2011 (ΦΕΚ 2545/Β). Βλ. επίσης Εθνικό Μητρώο Διοικητικών Διαδικασιών, «Έλεγχος καταλληλότητας προσωπικού της Ελληνικής Αστυνομίας να φέρει πυροβόλο όπλο».
[26] Υπηρεσία Εσωτερικών Υποθέσεων Σωμάτων Ασφαλείας, Απολογιστική Έκθεση 2023.
[27] Το άθροισμα που προκύπτει από τις ετήσιες Εκθέσεις του Δικτύου Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας κατά την περίοδο αναφοράς 2013-2023. https://rvrn.org/en/
[28] Galariotis et al., “Xenophobic Manifestations, Otherness and Violence in Greece 1996-2016: Evidence from an Event Analysis of Media Collections”, Max Weber Programme. Ιταλία: European University Institute, 2017. Βλ. επίσης: Antonopoulos, “Greece: Policing Racist Violence in the ‘Fenceless Vineyard’”, Race & Class, 48.2, 2006, και Βαγενά-Παλαιολόγου, Ευαγγελία. Ρατσισμός και ξενοφοβία: Έρευνα στη δικαιοσύνη και την αστυνομία, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2006.
[29] Γεωργιάδου Βασιλική, Γιαννάκη Δώρα, Κωνσταντινίδης Ιωάννης, “Έρευνα ανίχνευσης των αξιών, των προτύπων συμπεριφοράς και των αναγκών του Έλληνα και της Ελληνίδας Αστυνομικού”, Κέντρο Πολιτικών Ερευνών του Παντείου Πανεπιστημίου και Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Απρίλιος 2023.
[30] Ανδρέας Τάκης, “Αντιτσιγγανισμός και Ρατσιστική Βία”, Symbiosis, 2021, https://symbiosis.org.gr/anti-gypsyism-and-racist-violence/?lang=el.
[31] “Οι αστυνομικοί γνώριζαν ότι καταδιώκουν Ρομά: Αποκαλυπτικοί διάλογοι”, efsyn, 26/10/21. https://www.efsyn.gr/ellada/astynomiko/316421_oi-astynomikoi-gnorizan-oti-katadiokoyn-roma-apokalyptikoi-dialogoi.
[32] Μαρία Λούκα, “Ο αντιτσιγγανισμός και η επικρότηση της αστυνομικής βίας στην Ελλάδα”, news247, 16 Νοεμβρίου 2023, https://www.news247.gr/magazine/politics/o-antitsinganismos-kai-i-epikrotisi-tis-astinomikis-vias-stin-ellada/.
[33] Μαρτυρία αιτούντος άσυλο, όπως καταγράφηκε στην έκθεση «Ανεπιθύμητοι επισκέπτες: Καταχρηστικές πρακτικές της Ελληνικής Αστυνομίας κατά των μεταναστών στην Αθήνα» της Human Rights Watch το 2013. https://www.hrw.org/el/report/2013/06/12/256439.
[34] «Ρεπορτάζ – κόλαφος του BBC για τον “Ξένιο Δία” και την ελληνική αστυνομία», Το Βήμα, 10/1/2013, https://www.tovima.gr/2013/01/10/society/reportaz-kolafos-toy-bbc-gia-ton-ksenio-dia-kai-tin-elliniki-astynomia/.
[35] Συνήγορος του Πολίτη, Ειδική Έκθεση. Το Φαινόμενο της Ρατσιστικής Βίας στην Ελλάδα και η Αντιμετώπισή του, Σεπτέμβριος 2013. https://old.synigoros.gr/resources/eidikiekthesiratsistikivia.pdf.
[36] Ενδεικτικά: Σουλιώτης Γιάννης, «Επιχείρηση “σκούπα” στο κέντρο της Αθήνας», Καθημερινή, 16/03/2022, https://www.kathimerini.gr/society/561763918/epicheirisi-skoypa-sto-kentro-tis-athinas/ και Efsyn.gr, «Ακόμα μια ρατσιστική επιχείρηση - “σκούπα” στην Αθήνα», ΕφΣυν, 26/01/2024, https://www.efsyn.gr/ellada/astynomiko/420101_akoma-mia-ratsistiki-epiheirisi-skoypa-stin-athina.
[37] GREVIO, “Baseline Evaluation Report: Greece”, Νοέμβριος 2023.
[38] Ενδεικτικό είναι το περιστατικό που κατέδειξε το Κέντρο Διοτίμα, όταν στην περίοδο της εφαρμογής των μέτρων κατά της πανδημίας, αστυνομικοί αρνήθηκαν σε επιζώσα ενδοοικογενειακής βίας να υποβάλει μήνυση αιτιολογώντας την απόφασή τους λέγοντας, μεταξύ άλλων, «αυτά δεν είναι θέματα που λύνει η αστυνομία και η ποινική δικαιοσύνη αλλά ένα διαζύγιο». Κέντρο Διοτίμα, «Αστυνομικοί έδιωξαν θύμα ενδοοικογενειακής βίας», 27/03/2020.
[39] Υπηρεσία Εσωτερικών Υποθέσεων Σωμάτων Ασφαλείας, Απολογιστική Έκθεση 2022, Ιούνιος 2023.
[40] Lifo Newsroom, «Όλες οι ΛΟΑΤΚΙ οργανώσεις ζητούν διερεύνηση και τιμωρία των αστυνομικών για το ομοφοβικό περιστατικό στην Αθήνα», Lifo, 02/09/2019. https://www.lifo.gr/now/greece/oles-oi-loatki-organoseis-zitoyn-diereynisi-kai-timoria-ton-astynomikon-gia-omofobiko.
[41] The Press Project, «Aθώος ο Ηλίας Γκιώνης που όρθωσε το ανάστημα του απέναντι στην ομοφοβία», 04/09/2020. https://thepressproject.gr/athoos-o-ilias-gkionis-pou-orthose-to-anastima-tou-apenanti-stin-omofovia/.
[42] Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία, «Ενημέρωση της Ε.Σ.Α.μεΑ. για απαράδεκτο περιστατικό κακοποίησης ατόμου με νοητική υστέρηση από αστυνομικά όργανα», 11/04/2020, http://139.144.147.121/publications/53-our-actions/rest-actions/4733-enimerosi-tis-e-s-a-mea-gia-aparadekto-peristatiko-kakopoiisis-atomoy-me-noitiki-ysterisi-apo-astynomika-organa. Η αστυνομία διαψεύδει μερικώς το περιστατικό σε ανακοίνωση που δημοσιεύτηκε στον Τύπο: «Τι υποστηρίζουν οι Αστυνομικοί για την καταγγελία ξυλοδαρμού του 22χρονου ΑμεΑ», Nevronas.gr, 13/04/2020, https://nevronas.gr/ti-ypostirizoyn-oi-astynomikoi-gia-tin-kataggelia-xylodarmoy-toy-22chronoy-amea/.
[43] VICE Staff, «Αστυνομικοί Ξυλοκόπησαν Ανάπηρο Πατέρα και Γιο στην Κατερίνη – Έπαθε Έμφραγμα ο 58χρονος», Vice, 14/04/2021, https://www.vice.com/el/article/astynomikoi-3ylokophsan-anaphro-patera-kai-gio-sthn-katerinh-epa8e-emfragma-o-58xronos/.
[44] Newsroom, «Η ΕΛΑΣ επιβεβαιώνει το Documento για την αποκάλυψη βασανισμού γυναίκας ΑμΕΑ στο Α.Τ. Ομόνοιας!», Documento, 14/12/2020. https://www.documentonews.gr/article/h-elas-epibebaiwnei-to-documento-gia-thn-apokalypsh-basanismoy-gynaikas-amea-sto-at-omonoias/.
[45] Human Rights Watch, “Greece: Police Abusing Marginalized People”, 06/05/2015. https://www.hrw.org/news/2015/05/06/greece-police-abusing-marginalized-people.
[46] Galariotis et al., “Xenophobic Manifestations, Otherness and Violence in Greece 1996-2016: Evidence from an Event Analysis of Media Collections”. Max Weber Programme. Ιταλία: European University Institute, 2017.
