Ο Πιερ Ναβίλ με τους σουρεαλιστές φίλους του το 1924 (από αριστερά προς τα δεξιά: Μ. Μορίς, Ρ. Νιτράκ, Σιμόν Μπρετόν, Ζ.-Α. Μπουαφάρ, Π. Ελυάρ, Α. Μπρετόν, Π. Ναβίλ, Τζ. ντε Κίτικο, Π. Σουπό, Σ. Μπαρόν, Ρ. Ντεσνό)
Ian Birchall
Ο σουρεαλιστικός δρόμος προς τον μαρξισμό του Πιερ Ναβίλ
Στα χρόνια μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξαν κινήματα πολιτικής και πολιτιστικής εξέγερσης, τα οποία ξεκίνησαν από μια νέα γενιά αποφασισμένη να μην επαναληφθεί η φρικτή σφαγή. Η Ρωσική Επανάσταση του 1917 οδήγησε στη δημιουργία ενός διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, με τη δημιουργία μαζικών κομμουνιστικών κομμάτων στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία και αλλού.
Προερχόμενη από την ντανταϊστική κριτική των παραδοσιακών ιδεών της τέχνης, η σουρεαλιστική ομάδα, υπό την καθοδήγηση του Αντρέ Μπρετόν, προσέλκυσε ποιητές και ζωγράφους που υποστήριζαν μια τέχνη που πήγαζε από το ασυνείδητο. Η χρήση απροσδόκητων αντιπαραθέσεων αμφισβήτησε τις αποδεκτές συμβατικές σχέσεις. Ο Μπρετόν όρισε τον σουρεαλισμό ως «απόλυτο αντικομφορμισμό».
Τα δύο κινήματα, το πολιτικό και το καλλιτεχνικό, δεν συνέπεσαν απλώς χρονικά – υπήρξε επικάλυψη προσωπικού μεταξύ τους. Ο Πιερ Ναβίλ ήταν μια σημαντική μορφή στην αλληλεπίδραση του σουρεαλισμού και του κομμουνισμού. Έγινε γνωστός αγωνιστής της γαλλικής αριστεράς επί επτά δεκαετίες.
Σχέδιο του Πιερ Ναβίλ, Σουρεαλιστικό Ψάρι, 1924.
Μια κραυγή του πνεύματος
Γεννημένος το 1904, ο Ναβίλ, ποιητής και ζωγράφος, εντάχθηκε στην ομάδα των σουρεαλιστών του Παρισιού το 1924. Οι σουρεαλιστές επεδίωκαν να αμφισβητήσουν όλες τις υπάρχουσες συμβάσεις∙ κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούσαν να φέρουν επανάσταση στην τέχνη χωρίς να κάνουν επίσης επανάσταση στην κοινωνία.
Όπως έλεγε η διακήρυξή τους τον Ιανουάριο του 1925, «ο σουρεαλισμός δεν είναι μια ποιητική μορφή. Είναι μια κραυγή του πνεύματος... αποφασισμένη να συντρίψει τα δεσμά του. Αν χρειαστεί με υλικά σφυριά». Αλλά πού θα μπορούσαν να βρεθούν αυτά τα «υλικά σφυριά»; Οι σουρεαλιστές παρέμειναν περιορισμένοι στην πολιτική των χειρονομιών – για παράδειγμα, γράφοντας ανοιχτές επιστολές σε μισητές μορφές εξουσίας, όπως ο Πάπας.
Το 1925, ο Ναβίλ κλήθηκε για στρατιωτική θητεία. Ενώ υπηρετούσε στο στρατό, πήρε την ριψοκίνδυνη απόφαση να δραστηριοποιηθεί ως κομμουνιστής, διανέμοντας φυλλάδια στους στρατώνες κατά του αποικιακού πολέμου της Γαλλίας στο Μαρόκο∙ φυλακίστηκε για ένα μήνα. Άρχισε τότε να αναζητά έναν τρόπο να προχωρήσει πέρα από την σουρεαλιστική εξέγερση. Εντάχθηκε στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCF) το 1926.
Την ίδια χρονιά έγραψε ένα φυλλάδιο με τίτλο Επανάσταση και Διανοούμενοι, το οποίο έμελλε να έχει σημαντική επιρροή στο σουρεαλιστικό περιβάλλον. Ο Ναβίλ είχε αποφασίσει να στρατευθεί στην πολιτική δράση του κομμουνιστικού κινήματος και προκαλούσε τους σουρεαλιστές φίλους του να ακολουθήσουν το παράδειγμά του.
Ήθελε να ξεπεράσουν την αρνητική και αναρχική προσέγγιση υπέρ της πειθαρχημένης δράσης του αγώνα της εργατικής τάξης και να στρατευτούν σε αυτό που θεωρούσε ως τον μοναδικό επαναστατικό δρόμο, δηλαδή τον μαρξιστικό. Υπενθύμιζε στους σουρεαλιστές συντρόφους του ότι «η αστική τάξη δεν φοβάται τους λεγόμενους αριστερούς διανοούμενους... Οι μάζες είναι φορείς της επαναστατικής δύναμης∙ δεν χρειάζονται την πάντα ύποπτη βοήθεια των διανοουμένων».
Τους έθεσε επίσης αντιμέτωπους με το ακόλουθο ερώτημα:
«Πιστεύουν οι Σουρεαλιστές στην απελευθέρωση του πνεύματος πριν από την κατάργηση των αστικών συνθηκών της υλικής ζωής ή θεωρούν ότι ένα επαναστατικό πνεύμα μπορεί να δημιουργηθεί μόνο μετά την ολοκλήρωση της επανάστασης;»
Το επιχείρημά του είχε εμφανώς αντίκτυπο, διότι το 1927 πέντε σουρεαλιστές, μεταξύ των οποίων ο Μπρετόν, ο Λουί Αραγκόν και ο Πωλ Ελουάρ, προσχώρησαν στο PCF.
Το Θεσπέσιο Πτώμα, κολλάζ των Αντρέ Μπρετόν, Μαξ Μορίς, Ζανέτ Ντυκρόκ Τανγκύ, Πιερ Ναβίλ, Μπενζαμέν Περέ, Ιβ Τανγκύ, Ζακ Πρεβέ. 1927.
Κομμουνισμός και τροτσκισμός
Ως κομμουνιστής, ο Ναβίλ έγινε βασικό στέλεχος του περιοδικού Clarté, το οποίο ξεκίνησε το 1919 από τον αντιπολεμικό μυθιστοριογράφο Ανρί Μπαρμπούς για να υποστηρίξει τη Ρωσική Επανάσταση. Αλλά έγινε επίσης ακτιβιστής: στην αυτοβιογραφία του περιγράφει τη δουλειά του στον κομματικό πυρήνα που ήταν προσαρτημένος στο εργοστάσιο αεροσκαφών Farman στο Μπιλανκούρ του Παρισιού, μοιράζοντας φυλλάδια, πραγματοποιώντας συγκεντρώσεις στην πύλη του εργοστασίου και πουλώντας εφημερίδες στους σταθμούς του μετρό.
Είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε την πολιτική εξέλιξη του Ναβίλ με εκείνη άλλων σουρεαλιστών, όπως ο Μπρετόν και ο Αραγκόν. Ο Μπρετόν προσχώρησε για λίγο στο PCF, αλλά αισθάνθηκε ανίκανος να δώσει μια αναφορά για την οικονομική κατάσταση στην Ιταλία σε μια συνάντηση του πυρήνα για τους εργάτες του φυσικού αερίου. Ο Αραγκόν έγινε δια βίου κομμουνιστής, αλλά εξελίχθηκε επίσης σε πιστό σταλινικό που εγκατέλειψε όλες τις αρχές του σουρεαλισμού.
Οι επαναστατικές ιδέες του Ναβίλ τον έφεραν σύντομα σε σύγκρουση με το ολοένα και περισσότερο σταλινικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Επισκέφθηκε τη Ρωσία το 1927, την εποχή της διαγραφής του Λέοντος Τρότσκι από το κόμμα. Εκεί συνάντησε τον Τρότσκι, αλλά και τον Βικτόρ Σερζ, επαναστάτη δημοσιογράφο και ηγετική μορφή της Αριστερής Αντιπολίτευσης.
Σε μεγάλο βαθμό υπό την επιρροή του Ναβίλ, το Clarté έγινε περιοδικό της τροτσκιστικής Αριστερής Αντιπολίτευσης, αλλάζοντας το όνομά του σε Lutte de Classes («Ταξική Πάλη»). Στο μετονομασμένο περιοδικό, δημοσίευσε ένα τμήμα του βιβλίου του Σερζ, Έτος Ένα της Ρωσικής Επανάστασης[1], το οποίο αντιπαραβάλλει τα πρώτα χρόνια της επανάστασης με τον μετέπειτα εκφυλισμό της. Το Clarté είχε ήδη δημοσιεύσει τον απολογισμό του Σερζ για την αποτυχημένη κινεζική επανάσταση το 1927.
Ο Ναβίλ διαγράφηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα το 1928. Αλλά το PCF δεν είχε ακόμη καταληφθεί πλήρως από τον σταλινισμό. Το τοπικό τμήμα του πέρασε δύο ολόκληρες ημέρες συζητώντας τη διαγραφή του και τα ζητήματα που προέκυψαν από αυτήν.
Επίσης, ήρθε σε ρήξη με τη σουρεαλιστική ομάδα, την οποία ο Μπρετόν διοικούσε όλο και περισσότερο σαν να επρόκειτο για μια πολιτική αίρεση. Ο Μπρετόν κατήγγειλε τον Ναβίλ για τον μάλλον παράξενο λόγο ότι έπαιρνε χρήματα από τον πατέρα του, ο οποίος ήταν τραπεζίτης, για να χρηματοδοτήσει επαναστατικές εκδόσεις – σίγουρα ήταν αξιέπαινη δραστηριότητα να αποσπά μετρητά από έναν καπιταλιστή για να τα χρησιμοποιήσει για έναν επαναστατικό σκοπό; Πέρασε αρκετός καιρός προτού ο Μπρετόν έρθει επίσης σε καθαρή ρήξη με τον σταλινισμό, αν και τελικά ταυτίστηκε με τον Τρότσκι και μαζί του δημοσίευσε ένα μανιφέστο για την επαναστατική τέχνη.
Το 1929, ο Ναβίλ, μαζί με τη σύζυγό του Ντενίζ, επισκέφθηκε τον εξόριστο Τρότσκι στην Τουρκία. Συζήτησαν ένα σχέδιο με το οποίο ο Τρότσκι θα δραπέτευε στη Γαλλία με γιοτ, αν και αυτό δεν κατέληξε σε τίποτα. Δραστηριοποιήθηκε στο διεθνές τροτσκιστικό κίνημα∙ το 1930 βρισκόταν στο Βερολίνο, βοηθώντας στην οργάνωση της εκεί Αριστερής Αντιπολίτευσης.
Στα πρώτα χρόνια του τροτσκιστικού κινήματος, ο Ναβίλ συνεργάστηκε στενά με τον Άλφρεντ Ρόσμερ, πρώην επαναστάτη συνδικαλιστή και βετεράνο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Κάποια στιγμή, ο Τρότσκι φάνηκε να μην εμπιστεύεται τον Ναβίλ επειδή ήταν υπερβολικά διανοούμενος, προτιμώντας τον νεανικό ενθουσιασμό του Ρεϊμόν Μολινιέ. Η σύζυγος του Ροσμέρ, Μαργκερίτ, έγραψε στον Τρότσκι υπερασπιζόμενη τον Πιερ και την Ντενίζ Ναβίλ: «Πουλάνε εφημερίδες στις 6:00 το πρωί, φυλλάδια στις πύλες των εργοστασίων – αυτό τους αποδιανοουμενοποιεί, σας διαβεβαιώνω».
Το 1934, ο Ναβίλ αντιτάχθηκε στην απόφαση των Γάλλων τροτσκιστών να εργαστούν μέσα στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Ωστόσο, αποδέχτηκε την πειθαρχία της οργάνωσης και παρέμεινε ενεργός στο τροτσκιστικό κίνημα.
Το 1938, ο Ρούντολφ Κλέμεντ –ο άνθρωπος που ήταν υπεύθυνος για τη διοργάνωση της ιδρυτικής διάσκεψης της Τέταρτης Διεθνούς, την οποία εγκαινίασε ο Τρότσκι ως εναλλακτική λύση στον σταλινισμό– απήχθη από Σοβιετικούς πράκτορες, αποκεφαλίστηκε και πετάχτηκε στον ποταμό Σηκουάνα. Ως αποτέλεσμα, μεγάλο μέρος της γραμματειακής εργασίας που αφορούσε την ίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς έπεσε στους ώμους του Ναβίλ. Συγκεκριμένα, ετοίμασε μια έκθεση για τα μέλη που κατέγραφε τις μικρές ομάδες αντισταλινικών επαναστατών σε χώρες σε όλο τον κόσμο.
La Lutte de Classes, τεύχος 12, 10 Σεπτεμβρίου 1929.
Η Ντενίζ Καν
Ο Ναβίλ είχε παντρευτεί την Ντενίζ Καν το 1926, η οποία θα παρέμενε φίλη και σύντροφός του μέχρι το θάνατό της το 1969. Η εξέλιξή της εκείνα τα χρόνια αποκάλυψε τις βαθιές ασάφειες της σουρεαλιστικής στάσης απέναντι στις γυναίκες – δεν υπήρχαν γυναίκες στην αρχική ομάδα του Μπρετόν.
Η Ντενίς ήταν ευπρόσδεκτη από τους σουρεαλιστές, την υποδέχτηκαν ως μούσα. Ο Μπρετόν, ο Αραγκόν και ο Ελυάρ της έγραψαν ποιήματα. Αλλά δεν ενθαρρύνθηκε να γίνει «δημιουργική» συγγραφέας∙ αντίθετα, εργάστηκε ως μεταφράστρια.
Γεννημένη σε γαλλόφωνη οικογένεια που διέμενε στη Γερμανία, μιλούσε άριστα γαλλικά και γερμανικά και τα επόμενα σαράντα χρόνια μετέφρασε ένα ευρύ φάσμα λογοτεχνικών, πολιτικών και κοινωνιολογικών κειμένων, συμβάλλοντας σημαντικά στη γαλλική πνευματική ζωή. Στις μεταφράσεις της περιλαμβάνονταν τα έργα του Φρίντριχ Ένγκελς (Η διαλεκτική της φύσης) και του Νικολάι Μπουχάριν, καθώς και το έργο του Καρλ φον Κλαούζεβιτς, Περί πολέμου.
Καθώς ο Πιερ μετακινήθηκε από τον σουρεαλισμό στον τροτσκισμό, η Ντενίς δραστηριοποιήθηκε μαζί του και έθεσε το ταλέντο της στην υπηρεσία του κινήματος. Επισκέφθηκε τον Τρότσκι στην εξορία και τον βοήθησε να ετοιμάσει τις γερμανικές εκδόσεις των βιβλίων του.
Το 1934, συνόδευσε τον Τρότσκι στην Κοπεγχάγη, όπου έδωσε διάλεξη για τη Ρωσική Επανάσταση σε ακροατήριο άνω των δύο χιλιάδων ατόμων. Μετέφρασε πολυάριθμα άρθρα για τον τροτσκιστικό Τύπο και οργάνωσε τη δημοσίευση στη Γαλλία υλικού από τη ρωσική Αριστερή Αντιπολίτευση.
Πιερ Ναβίλ, Λέον Τρότσκι, Γκέραρντ Ρόζενταλ και Ντενίζ Ναβίλ στην Πρίνκηπο (Μπουγιούκαντα), Αύγουστος 1929
Ένας ανεξάρτητος μαρξιστής
Ωστόσο, ο Πιερ Ναβίλ δεν παρέμεινε για πολύ στο τροτσκιστικό κίνημα. Το 1939, ενόψει του επικείμενου ξεσπάσματος του πολέμου, ο Τρότσκι προέτρεψε τους οπαδούς του στη Γαλλία να ενταχθούν στη νέα οργάνωση που ίδρυσε ο Μαρσό Πιβέρ, οι οπαδοί του οποίου είχαν αποκλειστεί από το Σοσιαλιστικό Κόμμα. Ο Αμερικανός τροτσκιστής ηγέτης Τζέιμς Π. Κάνον ήρθε στο Παρίσι για να επιβάλει αυτή την τακτική. Ο Ναβίλ αρνήθηκε να ακολουθήσει τη νέα γραμμή και διέκοψε τους δεσμούς του με τον οργανωμένο τροτσκισμό. Ωστόσο, παρέμεινε προσηλωμένος στον μαρξισμό και συνέχισε να τρέφει μεγάλη εκτίμηση για τον Τρότσκι ως άτομο.
Αφού επιστρατεύτηκε στον γαλλικό στρατό το 1939, πέρασε κάποιο διάστημα σε γερμανικό στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά απελευθερώθηκε για λόγους υγείας. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Γαλλίας, δημοσίευσε δύο βιβλία.
Το ένα ήταν μια μελέτη για τον φιλόσοφο του δέκατου όγδοου αιώνα Πολ-Ανρί ντ’ Ολμπάχ, στην οποία ο Ναβίλ υποστήριξε ότι οι ιδέες του Μαρξ οφείλονται περισσότερο στον υλισμό του Διαφωτισμού παρά στον γερμανό ιδεαλιστή φιλόσοφο Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ. Το άλλο ήταν μια μελέτη της συμπεριφοριστικής ψυχολογίας του Τζ. Μπ. Γουάτσον. Και τα δύο έργα είχαν σκοπό να χρησιμεύσουν ως υπεράσπιση του υλισμού έναντι των ιδεαλιστικών και θρησκευτικών ιδεών που προωθούσε το φιλογερμανικό καθεστώς του Βισύ, το σύνθημα του οποίου ήταν «Εργασία, οικογένεια και πατρίδα».
Για το υπόλοιπο της ζωής του, ο Ναβίλ έγραψε πολύ, δημοσιεύοντας βιβλία για την ψυχολογία, την κοινωνιολογία και τη στρατιωτική στρατηγική. Συνεισέφερε ευρέως στον αριστερό Τύπο, αντιπαρατιθέμενος με τον φιλόσοφο Ζαν-Πωλ Σαρτρ και άλλους για την υπεράσπιση της αντίληψής του για τον μαρξισμό.
Ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα να εξετάσει τη θεωρία του Καρλ Μαρξ για την εκμετάλλευση, θεωρώντας την πιο σημαντική από την ενασχόληση του νεαρού Μαρξ με την αλλοτρίωση. Τον απασχολούσαν επίσης οι μισθοί και οι ώρες εργασίας και επέμενε ότι ο εργατικός έλεγχος πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο του σοσιαλιστικού εγχειρήματος. Ο Ναβίλ έγραψε εκτενώς για τα κράτη του ανατολικού μπλοκ, ιδίως στο επτάτομο έργο του Ο νέος Λεβιάθαν [Le Nouveau Léviathan], όπου καταδίκασε το καθεστώς της ΕΣΣΔ ως ιμπεριαλιστικό και εμπόδιο στη σοσιαλιστική ανανέωση.
Ταυτόχρονα, δεν εγκατέλειψε ποτέ τον πολιτικό ακτιβισμό. Στο τέλος του πολέμου, ξεκίνησε μια νέα έκδοση, την La Revue Internationale. Η Απελευθέρωση ήταν μια περίοδος πνευματικών ζυμώσεων και το περιοδικό Les Temps modernes του Σαρτρ είχε σημαντική επιρροή. Στόχος του Ναβίλ ήταν να δημιουργήσει ένα αντίπαλο περιοδικό που θα ήταν ρητά μαρξιστικό.
Το περιοδικό διατηρούσε σταθερά υψηλό επίπεδο, μεταφέροντας για παράδειγμα τα γραπτά του Νταβίντ Ρουσέ σχετικά με τις εμπειρίες του σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ωστόσο, αντιμετώπιζε συνεχή οικονομικά προβλήματα και δεν κατάφερε να έχει επιτρυχία, με αποτέλεσμα να σταματήσει την έκδοσή του το 1951.
Μαχητικές αναμνήσεις
Ο Ναβίλ ήθελε επίσης να συμβάλει στην ανάπτυξη μιας πολιτικής εναλλακτικής λύσης απέναντι στις κύριες οργανώσεις της γαλλικής αριστεράς: το ανεπανόρθωτα σταλινικό PCF και το Σοσιαλιστικό Κόμμα, το οποίο ήταν όλο και περισσότερο προσηλωμένο στη γαλλική αποικιοκρατία και τους πολέμους της στην Ινδοκίνα και την Αλγερία[2].
Το 1960, μια σημαντική ομάδα μελών του Σοσιαλιστικού Κόμματος που δεν μπορούσε πλέον να ανεχθεί την αλγερινή πολιτική του κόμματός της συγχωνεύτηκε με άλλες αριστερές ομάδες για να ιδρύσει το Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSU). Ο Ναβίλ βοήθησε στη σύνταξη της ιδρυτικής διακήρυξης του PSU και ήταν μέλος της ηγεσίας του κόμματος, ενώ δύο φορές ήταν υποψήφιος βουλευτής. Στις δεκαετίες του 1960 και του ’70, το PSU είχε σημαντική επιρροή στην ανάπτυξη ενός ανεξάρτητου αριστερού πόλου στη Γαλλία.
Αν και μπορεί κανείς να επικρίνει ορισμένες από τις ιδιαίτερες θεωρητικές και πολιτικές θέσεις του Ναβίλ, είναι σαφές ότι παρέμεινε πιστός στις αρχές που τον ενέπνευσαν από τη δεκαετία του 1920 και μετά. Στον πρόλογο ενός βιβλίου για τον σουρεαλισμό, που εκδόθηκε λίγο πριν από τον θάνατό του το 1993, έγραψε:
«Το ζήτημα δεν είναι απλώς να διατηρήσουμε ζωντανές τις μνήμες: είναι επίσης άκρως απαραίτητο να αντλήσουμε από αυτές τις μνήμες ως πηγή αγωνιστικής δράσης που μπορεί να αντισταθεί στην καταπίεση κάθε είδους. Είμαστε ακόμα, και για πολύ καιρό ακόμα, τα εξεγερμένα θύματα αυτής της καταπίεσης.»
Μετάφραση: elaliberta.gr
Ian Birchall, “Pierre Naville Carved Out a Surrealist Path to Marxism”, Jacobin, 23 Μαρτίου 2025 https://jacobin.com/2025/03/pierre-naville-surrealism-marxism-breton.
Διαβάστε σχετικά:
Guy Debord, «Σουρεαλισμός: μια ανορθολογική επανάσταση»
Walter Bengamin, «Ο σουρεαλισμός. Το τελευταίο στιγμιότυπο της ευρωπαϊκής διανόησης»
James Plested, «Ο ντανταϊσμός στο Βερολίνο: Τέχνη και επανάσταση»
Σημειώσεις
[1] Victor Serge, Year One of the Russian Revolution, Χολτ, Reinhart, and Winston, διαθέσιμο στο Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/archive/serge/1930/year-one/index.htm. (πρωτότυπο: Victor Serge, L’An 1 de la révolution russe, 1930) [Victor Serge, Έτος Ένα της Ρωσικής Επανάστασης, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2017, μετάφραση Παρασκευάς Ψάνης].
[2] Ian Birchall, “Mitterrand’s War”, Jacobin, 5 Ιουνίου 2016, https://jacobin.com/2016/06/francois-mitterrand-france-algeria-fln-torture-executions-war/.
