Σύλληψη του Αλεξέι Ναβάλνι κατά τη διάρκεια διαδηλώσεων το 2012 μια ημέρα μετά την ορκωμοσία του Πούτιν. Sergey Ponomarev / AP

Ilya Budraitskis

Ο Αλεξέι Ναβάλνι έμαθε στην αντιπολίτευση της Ρωσίας πώς να κινητοποιείται

Την Παρασκευή –εκτός αν είχε ήδη συμβεί την προηγούμενη ημέρα– ο αντιφρονούντας πολιτικός Αλεξέι Ναβάλνι δολοφονήθηκε σε μια φυλακή για κρατούμενους υψηλού κινδύνου στον μακρινό βορρά της Ρωσίας. Τα πραγματικά αίτια του θανάτου του εξακολουθούν να αποκρύπτονται, ενώ δεν είναι καν γνωστό πού βρίσκεται η σορός του, αν και οι γονείς και η σύζυγός του προσπαθούν ανεπιτυχώς να την πάρουν πίσω από τις αρχές. Ο Ναβάλνι μπορεί να πέθανε από χτύπημα, από δηλητήριο ή από τα συστηματικά βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια των τριών χρόνων που βρισκόταν στη φυλακή. Δεν μας το έχουν πει.

Πολλοί, μεταξύ των οποίων και εγώ, εξακολουθούν να δυσκολεύονται να συμβιβαστούν με τη σκέψη του θανάτου του Ναβάλνι. Ωστόσο, πρέπει να παραδεχτούμε ότι αυτό ήταν το αναμενόμενο αποτέλεσμα από τότε που επέστρεψε στη Ρωσία τον Ιανουάριο του 2021. Τότε, αφού επέζησε ως εκ θαύματος από μια απόπειρα δηλητηρίασης από τις Ρωσικές Ειδικές Υπηρεσίες –γεγονός που τον οδήγησε σε νοσηλεία στο Βερολίνο– επέστρεψε αεροπορικώς από τη γερμανική πρωτεύουσα στη Μόσχα, όπου συνελήφθη αμέσως κατά την άφιξή του. Οι νομικοί λόγοι για τη φυλάκισή του ήταν παράλογοι: αρχικά καταδικάστηκε σε τρία χρόνια φυλάκισης, αλλά στη συνέχεια οι αρχές πρόσθεσαν μια ποινή εννέα ετών για μια άλλη υπόθεση και στη συνέχεια μια τρίτη για άλλα δεκαεννέα χρόνια. Ο Ναβάλνι καταλάβαινε πολύ καλά ότι στη ρωσική επικράτεια η ζωή του εξαρτιόταν μόνο από τη θέληση ενός ανθρώπου. Υπό αυτή την έννοια, έγινε σαν οποιοσδήποτε άλλος Ρώσος.

Ο Ναβάλνι πέρασε περισσότερες από 250 ημέρες, με μικρά διαλείμματα, στο λεγόμενο κελί τιμωρίας – ένα είδος φυλακής μέσα στη φυλακή, που τον κρατούσε υπό εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες, συμπεριλαμβανομένης της πλήρους απαγόρευσης οποιασδήποτε επαφής με τον έξω κόσμο. Παρόλα αυτά, μέχρι τις τελευταίες του ημέρες, εκμεταλλευόταν κάθε ευκαιρία για να διαβάζει και να γράφει. Όπως γνωρίζουμε από την ιστορία, για πολλούς πολιτικούς κρατούμενους, το κελί της φυλακής γίνεται τόπος βαθιών –συχνά, δυστυχώς, τελευταίων– προβληματισμών σχετικά με τους λόγους της ήττας των κινημάτων στα οποία ανήκαν, τα διδάγματα που μπορούν να αντληθούν και τις προκλήσεις για το μέλλον.

Τον περασμένο Αύγουστο, ο Ναβάλνι έγραψε ίσως ένα από τα σημαντικότερα μηνύματά του αυτού του είδους^[1]. Αναλογιζόμενος τους λόγους για την εμφάνιση της δικτατορίας του Βλαντίμιρ Πούτιν, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι ρίζες της ανάγονται στη δεκαετία του 1990, την εποχή της διακυβέρνησης του Μπόρις Γέλτσιν και των λεγόμενων μεταρρυθμίσεων της αγοράς. Ο Πούτιν και οι φίλοι του από τις μυστικές υπηρεσίες δεν ήρθαν στην εξουσία, «διώχνοντας τους δημοκράτες μεταρρυθμιστές από αυτήν», έγραψε ο Ναβάλνι: μάλλον, αυτοί οι «μεταρρυθμιστές» «τους κάλεσαν οι ίδιοι, τους έμαθαν οι ίδιοι πώς να νοθεύουν τις εκλογές, πώς να κλέβουν την κρατική περιουσία, πώς να λένε ψέματα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, πώς να καταστέλλουν βίαια την αντιπολίτευση, ακόμη και πώς να ξεκινούν ηλίθιους πολέμους». Για να διατηρήσουν τον έλεγχο μιας μικροσκοπικής ομάδας ολιγαρχών πάνω σε μια τεράστια ιδιόκτητη αυτοκρατορία, οι «δημοκράτες» της δεκαετίας του 1990 κατέστρεψαν τους νεοσύστατους δημοκρατικούς θεσμούς της Ρωσίας και άνοιξαν τον δρόμο στον αυταρχισμό^[2]. Η κατανόηση αυτής της γένεσης του πουτινισμού, που συνδέεται άρρηκτα με την εγκληματική ιστορία της αναδιανομής της πρώην σοβιετικής περιουσίας, είναι, όπως σημείωσε ο Ναβάλνι, «το πιο σημαντικό ζήτημα πολιτικής στρατηγικής για όλους τους υποστηρικτές της δημοκρατικής ανάπτυξης της χώρας».

Ο Ναβάλνι έπρεπε σίγουρα να περάσει πολλά χρόνια στη ρωσική πολιτική για να καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα. Το 2000, πολύ νέος, εντάχθηκε στο φιλελεύθερο κόμμα Γιαμπλόκο, το οποίο εγκατέλειψε λίγα χρόνια αργότερα, απογοητευμένος από τον δογματισμό και τον ελιτισμό της παλαιότερης γενιάς των Ρώσων φιλελευθέρων. Η επιθυμία του να οικοδομήσει έναν ευρύ αντιπολιτευτικό συνασπισμό τον οδήγησε στο φλερτ με τον ρωσικό εθνικισμό και την αντιμεταναστευτική ρητορική, η οποία παραμένει μια από τις πιο αμφιλεγόμενες στιγμές της πολιτικής του πορείας. Το 2011 ίδρυσε το Ίδρυμα Κατά της Διαφθοράς, μια οργάνωση που αποδείχθηκε ικανή να απορροφήσει την ενεργητικότητα της νεότερης γενιάς που πυροδοτήθηκε από τις μαζικές διαδηλώσεις εναντίον της επιστροφής του Πούτιν για την τρίτη προεδρική του θητεία. Αυτό σηματοδότησε την αρχή της ιστορίας του Ναβάλνι ως του κύριου και πιο επικίνδυνου αντιπάλου της κυβέρνησης Πούτιν – την ιστορία του Ναβάλνι της δεκαετίας του 2010.

Κοινωνικός θυμός

Στο πλαίσιο της αυξανόμενης καταστολής και της εξάπλωσης της απάθειας και του κομφορμισμού στη ρωσική κοινωνία, σε ένα αδιαφανές εκλογικό σύστημα που χειραγωγείται από τα πάνω, ο Ναβάλνι έδειξε ότι ακόμη και τέτοιες εκλογές μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ισχυρή έκφραση διαμαρτυρίας και πολιτικοποίησης πλατιών στρωμάτων της κοινωνίας. Το 2013 διεξήγαγε μια εντυπωσιακή εκστρατεία στις εκλογές για τη δημαρχία της Μόσχας, αμφισβητώντας τον προστατευόμενο του Κρεμλίνου, και το 2018 ανακοίνωσε ότι θα κατέβει στις επερχόμενες προεδρικές εκλογές. Παρόλο που οι αρχές δεν επέτρεψαν στον Ναβάλνι να θέσει υποψηφιότητα, επικαλούμενες διάφορες εξωπραγματικές προφάσεις, η εκστρατεία του το 2018 προσέλκυσε 150.000 εθελοντές και στην πραγματικότητα έγινε η πιο μαζική πολιτική οργάνωση βάσης στην ιστορία της μετασοβιετικής Ρωσίας. Τα κεντρικά γραφεία της εκστρατείας του Ναβάλνι, που άνοιξαν σε όλη τη χώρα, έγιναν κέντρα πολιτικοποίησης της νεολαίας. Πραγματοποιούνταν συνεχώς συζητήσεις για όλα τα επίκαιρα ζητήματα της ζωής της χώρας και η γενιά των εικοσάρηδων ανακάλυψε τον κόσμο των πολιτικών ιδεών (και σημειώστε: κάποιοι από αυτούς επέλεξαν τις σοσιαλιστικές).

Το πιο σημαντικό είναι ότι η εκστρατεία του Ναβάλνι έδειξε σε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους ότι η πολιτική συμμετοχή είναι μια πραγματική εναλλακτική λύση στον ασφυκτικό κόσμο των ιδιωτικών συμφερόντων και της αδιαφορίας, στον οποίο η κυβέρνηση Πούτιν σπρώχνει με τόσο κόπο τους Ρώσους εδώ και χρόνια. Αυτή η επιτυχία ήταν δυνατή επειδή συνειδητοποίησε ότι το τυπικό σύνολο φιλελεύθερων συνθημάτων –που περιορίζεται σε αιτήματα για δίκαιες εκλογές και εγγυήσεις των πολιτικών δικαιωμάτων– δεν μπορεί να παράγει ευρεία πολιτική κινητοποίηση. Κατάλαβε ότι στη Ρωσία του Πούτιν, η κολοσσιαία κοινωνική ανισότητα, η φτώχεια της πλειοψηφίας και ο απίστευτος πλούτος της μικροσκοπικής μειοψηφίας ήταν τα κύρια ζητήματα. Η δυνατότητα μετάβασης στην πραγματική δημοκρατία εξαρτάται από την επίλυση αυτού του προβλήματος. Οι έρευνες του Ναβάλνι, οι οποίες προκάλεσαν μεγάλες δημόσιες διαμαρτυρίες, στην πραγματικότητα δεν μιλούσαν μόνο για τη διαφθορά, αλλά και για την εγκληματική φύση του πλούτου της πολιτικής και οικονομικής ελίτ ως τέτοια. Η κοινωνική οργή που προκάλεσαν οι ατελείωτες εικονικές περιηγήσεις στα μυστικά παλάτια του Πούτιν και των φίλων του ήταν, σε γενικές γραμμές, ένα ταξικό συναίσθημα.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το ζήτημα της κοινωνικής αδικίας άρχισε να κατέχει βασική θέση στη ρητορική του Ναβάλνι. Αντιτάχθηκε ενεργά στη νεοφιλελεύθερη συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση του Πούτιν, πιέζοντας για τη δημιουργία ανεξάρτητων συνδικάτων νοσηλευτών και εκπαιδευτικών, και επέκρινε την κυβέρνηση κατά τη διάρκεια της πανδημίας για τις πενιχρές αποζημιώσεις προς τους ανθρώπους που είχαν χάσει τα εισοδήματα και τις δουλειές τους. Ο Ναβάλνι δεν οδηγήθηκε σε αυτές τις θέσεις επειδή ξεκίνησε από αριστερές ιδέες, αλλά λόγω της εμπειρίας του από τα συνεχή ταξίδια του σε όλη τη χώρα και της ικανότητάς του να ακούει πολύ διαφορετικούς ανθρώπους για τα πραγματικά τους προβλήματα. Μετά το 2018, όταν έγινε τελικά σαφές ότι ο ίδιος και οι οπαδοί του δεν θα μπορούσαν ποτέ να συμμετάσχουν ούτε στις προεδρικές ούτε στις βουλευτικές εκλογές, ο Ναβάλνι κάλεσε σε «έξυπνη ψήφο» – υποστήριξη του υποψήφιου με τις περισσότερες προοπτικές ότι θα μπορούσε να κερδίσει το κόμμα «Ενωμένη Ρωσία» του Πούτιν. Αυτή η τακτική έχει γίνει μια σοβαρή πρόκληση για το σύστημα της «διαχειριζόμενης δημοκρατίας» του Πούτιν, στο οποίο όλα τα άλλα κόμματα υπάρχουν ως διακοσμητικά στοιχεία και δεν προορίζονται να ανταγωνιστούν πραγματικά για την εξουσία και την πολιτική επιρροή. Ο κύριος πραγματικός ωφελημένος από την «έξυπνη ψήφο» ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας (ΚΚΡΟ) – ως η μόνη δύναμη εντός του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος ικανή να συγκεντρώσει ψήφους που εκφράζουν κοινωνική οργή. Με το κάλεσμά του για τακτική υποστήριξη του ΚΚΡΟ, ο Ναβάλνι όχι μόνο προσέλκυσε εκατοντάδες χιλιάδες νέους ψηφοφόρους στο κόμμα, αλλά συνέβαλε και στην αναγέννηση του ίδιου του κόμματος, στο οποίο η δυσαρέσκεια για τη συντηρητική και οπορτουνιστική πορεία της παλιάς ηγεσίας αυξανόταν.

Μέχρι το καλοκαίρι του 2020, έγινε σαφές στο Κρεμλίνο: ο Ναβάλνι αντιπροσώπευε ένα υπαρξιακό πρόβλημα που μπορούσε να λυθεί μόνο με ριζοσπαστικά μέσα. Ωστόσο, ο Ναβάλνι όχι μόνο επέζησε ως εκ θαύματος από τη δηλητηρίαση, αλλά και, μαζί με την ομάδα του, διεξήγαγε μια εξαιρετική έρευνα για τη δική του αποτυχημένη δολοφονία, καταρτίζοντας τον πλήρη κατάλογο των αξιωματικών της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας (διάδοχος της KGB) που εμπλέκονταν σε αυτήν. Τον Ιανουάριο του 2021 έγινε η τελευταία μάχη του Ναβάλνι. Δεκάδες χιλιάδες βγήκαν στους δρόμους των μεγάλων πόλεων για να απαιτήσουν την άμεση απελευθέρωσή του. Οι διαδηλώσεις αυτές τέθηκαν εκτός νόμου και καταστάλθηκαν σκληρά: εκατοντάδες ξυλοκοπήθηκαν και συνελήφθησαν.

Σε αυτό το σημείο, η Ρωσία του Πούτιν βρισκόταν ήδη στο δρόμο για την εισβολή στην Ουκρανία και η εξάλειψη κάθε πιθανής αντιπολίτευσης αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος αυτής της προετοιμασίας. Οι διαμαρτυρίες την ημέρα έναρξης του πολέμου, στις 24 Φεβρουαρίου 2022, ήταν ελάχιστα οργανωμένες και δεν έφταναν πλέον την κλίμακα του προηγούμενου έτους. Η ρωσική κοινωνία βυθίστηκε σε μια ατμόσφαιρα φόβου και απάθειας και ο Ναβάλνι μπορούσε να μαθαίνει τα νέα στο κελί του μόνο από προπαγανδιστικά τηλεοπτικά προγράμματα και επιστολές των συντρόφων του.

Όχι σκλάβος

Ο Αλεξέι Ναβάλνι δεν ήταν ποτέ σοσιαλιστής. Πίστευε απόλυτα στη δυνατότητα μιας «κανονικής» δημοκρατίας για τη Ρωσία, με κράτος δικαίου, ελευθερία του λόγου, μια μαζική μεσαία τάξη και μια αγορά με κοινωνικό προσανατολισμό. Μέχρι τέλους ο Ναβάλνι έπαιρνε στα σοβαρά τέτοιες κοινότοπες αρχές όπως «κυβέρνηση του λαού και από τον λαό». Ακολουθώντας τον Αλεξάντερ Ραντίτσεφ, τον πρώτο Ρώσο αντιφρονούντα στα τέλη του 18ου αιώνα και αγωνιστή της χειραφέτησης, ο Ναβάλνι ήθελε κάθε Ρώσος να αισθάνεται «όχι δέντρο, όχι σκλάβος, αλλά άνθρωπος». Και τώρα, μετά τη δολοφονία του Ναβάλνι, και αντιμέτωποι με την άνοδο των αυταρχικών μορφών καπιταλισμού σε όλο τον κόσμο, πρέπει να θυμόμαστε ότι χωρίς τη βασική ελευθερία του λόγου και του συνέρχεσθαι, η Αριστερά και οι καταπιεσμένοι έχουν ελάχιστες πιθανότητες να κερδίσουν οτιδήποτε.

Αν βρεθούμε αντιμέτωποι με έναν κατασταλτικό μηχανισμό οπλισμένο μέχρι τα δόντια, ο οποίος δεν περιορίζεται από κανένα νομικό πλαίσιο, τότε είναι απίθανο να μπορέσουμε να οικοδομήσουμε ένα μαζικό κίνημα. Οι συμμετέχοντες στις πρόσφατες διαδηλώσεις στο Ιράν το γνωρίζουν αυτό, όπως και οι Παλαιστίνιοι και οι Κούρδοι, οι οποίοι βασανίζονται κατά χιλιάδες στις φυλακές. Οι Ρώσοι σοσιαλιστές και αναρχικοί πολιτικοί κρατούμενοι^[3] το γνωρίζουν αυτό. Ο Ναβάλνι όχι μόνο κατάλαβε αυτές τις απλές αλήθειες, αλλά θυσίασε τη ζωή του γι’ αυτές. Δεν το έκανε μάταια.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Ilya Budraitskis, “Alexey Navalny Taught Russia’s Opposition How to Mobilize”, Jacobin, 20 Φεβρουαρίου 2024, https://jacobin.com/2024/02/alexey-navalny-death-putin-opposition-repression.

Σημειώσεις

^[1] Алексей Навальный, «Мои страх и ненависть», Навальный, 11 Αυγούστου 2023, https://navalny.com/p/6651/.

^[2] Branko Milanovic, “Russia’s War Shows the Chaos in the World Order”, Jacobin, 21 Μαρτίου 2022, https://jacobin.com/2022/03/russia-war-ukraine-sanctions-world-order-global-economy.

^[3] “Boris Kagarlitsky is in prison! Appeal from Boris Kagarlitsky”, https://freeboris.info/. “Together we can save mathematician Azat Miftakhov!”, https://www.azatfreedom.org/en/englishtext.