21 Σεπτεμβρίου, 2020. 18η ημέρα της υπόγειας διαμαρτυρίας 149 Ουκρανών μεταλλωρύχων στο Κρίβιι Ριχ.

Karmína

Σχετικά με την «Τραγωδία της ουκρανικής εργατικής τάξης»

Karmína, συνέντευξη στον Peter Birke

Όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022, στην αρχή μείναμε άφωνοι. Γιατί ο πόλεμος είχε εγείρει πολλά ερωτήματα που είναι δύσκολο να απαντηθούν με σαφήνεια και καθαρότητα. Μια πρώτη αντίδραση, υποστηριζόμενη από τη συντακτική επιτροπή αυτού του περιοδικού, ήταν να επισημάνουμε τις τρομακτικές γεωπολιτικές διαστάσεις αυτού του πολέμου και να αντιταχθούμε στη συνεχιζόμενη στρατιωτικοποίηση «στο εσωτερικό».^[1] Στο κύριο άρθρο του τελευταίου τεύχους αυτού του περιοδικού, διατυπώσαμε στη συνέχεια περισσότερα ερωτήματα.^[2] Πρώτα απ’ όλα, ως ιστορικό περιοδικό, καταλήξαμε στο ερώτημα της διάθεσης της ιστορικής γνώσης με το να αποκαλούμε αυτόν τον πόλεμο, για παράδειγμα, «τον πρώτο στην Ευρώπη μετά το 1945» (και έτσι να αφαιρούμε εμμέσως τη Νοτιοανατολική Ευρώπη από τον χάρτη) ή με το να τον χαρακτηρίζουμε «πόλεμο εξόντωσης» (και έτσι να ευτελίζουμε τις μαζικές δολοφονίες των Ναζί και της Βέρμαχτ). Το δεύτερο ερώτημα που θέσαμε αφορούσε την τύχη εκείνων στις πλάτες των οποίων διεξάγεται πρωτίστως αυτός ο πόλεμος. Ως μια πρώτη συμβολή σε αυτό το ερώτημα, ένα μέλος της συντακτικής μας επιτροπής πραγματοποίησε μια συνέντευξη με τη συλλογικότητα Karmína, βασισμένη σε μια ανάλυση που δημοσιεύτηκε πριν από μερικές εβδομάδες – την οποία συνιστούμε ανεπιφύλακτα στους αναγνώστες μας ως εισαγωγή στους σημερινούς ταξικούς αγώνες στην Ουκρανία.^[3]

Ερώτηση: Το κείμενό σας περιλαμβάνει πολλές πληροφορίες για την ιστορία του εργατικού κινήματος στην Ουκρανία. Ωστόσο, παραμένει εκ πρώτης όψεως λίγο ασαφές σε τι ακριβώς συνίσταται η «τραγωδία» των εργατών. Πώς θα λέγατε αυτή την ιστορία, εν συντομία;

Karmína: Λίγα λόγια για την προέλευση του άρθρου μας και τον τίτλο του. Όπως και πολλοί άλλοι στη διεθνιστική αριστερά, σοκαριστήκαμε από την εισβολή του Φεβρουαρίου. Ως ένα μικρό συλλογικό ιστολόγιο που προσπαθεί να παρακολουθεί τους αγώνες και τη κατάσταση της εργατικής τάξης στις χώρες καταγωγής μας (Σλοβακία και Τσεχία) και πέρα από αυτές, αρχίσαμε αμέσως να δουλεύουμε πάνω σε ένα κείμενο για τον πόλεμο. Εν τω μεταξύ, άλλοι ριζοσπάστες σε όλο τον κόσμο, μεταξύ των οποίων και άνθρωποι που γνωρίζουμε, δημοσίευσαν τις αντιδράσεις τους για τον πόλεμο. Βρήκαμε κάποιες από αυτές αρκετά σχηματικές, συχνά περιστρεφόμενες γύρω από προκατασκευασμένα συνθήματα, όπως «Κανένας πόλεμος εκτός από τον ταξικό πόλεμο!», και γεμάτες από πραγματικές ανακρίβειες (π.χ., η πλέον καθιερωμένη επωδός «οκτώ χρόνια βομβαρδισμού του Ντονμπάς» και «14.000 νεκροί»). Θεωρήσαμε ότι αυτή η έλλειψη μιας πιο ιστορικά και εμπειρικά τεκμηριωμένης προσέγγισης ήταν ατυχής και καθόλου σύμφωνη με την παράδοση του κριτικού ιστορικού υλισμού. Προσπαθήσαμε να το αντισταθμίσουμε παρέχοντας μια μεγαλύτερη ιστορία της Ουκρανίας μετά την ανεξαρτησία από την οπτική της εργατικής τάξης.

Αυτό σήμαινε ότι όλες οι εργασίες για το «κείμενό μας για τον πόλεμο» έπρεπε να αναβληθούν επ’ αόριστον. Αντί γι’ αυτό, περάσαμε τους επόμενους τέσσερις μήνες εξετάζοντας τα γεγονότα που προηγήθηκαν της εισβολής. Αν και προερχόμαστε από χώρες που έχουν στενούς ιστορικούς και γεωγραφικούς δεσμούς με την Ουκρανία, είχαμε ελάχιστα στοιχεία για να εργαστούμε στην αρχή – είχαμε, ως επί το πλείστον, άγνοια της ιστορίας της. Ευτυχώς, υπάρχει πληθώρα πηγών και προσεγγίσεων, κυρίως από Ουκρανούς αριστερούς ακαδημαϊκούς και ακτιβιστές, τις οποίες μπορούσαμε να μελετήσουμε και να παραπέμψουμε στο κείμενό μας. Το αναφέρουμε αυτό όχι μόνο για να αναφερθούμε σε αυτό το βουνό υπάρχουσας εργασίας, χωρίς το οποίο το δικό μας κείμενο δεν θα ήταν δυνατό, αλλά και για να τονίσουμε ότι δεν είμαστε σε καμία περίπτωση ειδικοί στο θέμα – το άρθρο είναι απλώς μια σύνθεση και ερμηνεία της έρευνας άλλων ανθρώπων. Αυτό που παράξαμε δεν είναι σε καμία περίπτωση πρωτότυπο και θα πρέπει να θεωρηθεί απλώς ως μια προσπάθεια από ενθουσιώδεις ερασιτέχνες να κατανοήσουν τι συνέβη στην Ουκρανία μεταξύ περίπου 1990 και 2022.

Καθώς μελετούσαμε τα τελευταία τριάντα χρόνια της ουκρανικής ιστορίας, συνειδητοποιήσαμε ότι υπάρχει ένα τραγικό τόξο, το οποίο είναι ίσως πιο εμφανές όταν το βλέπουμε μέσα από το πρίσμα των ανατολικών περιοχών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, οι ανθρακωρύχοι στο Ντονμπάς (αλλά και στο δυτικό τμήμα της Ουκρανίας) συμμετείχαν στις απεργίες που ξεκίνησαν οι συνάδελφοί τους στο Κουζμπάς της Σιβηρίας. Αρχικά, απαίτησαν καλύτερες συνθήκες εργασίας και υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Σύντομα, το κίνημα πολιτικοποιήθηκε περισσότερο, διεκδικώντας ευρύτερο εκδημοκρατισμό και, στην Ουκρανία, ανεξαρτησία από την ΕΣΣΔ. Ορισμένοι πίστευαν ακόμη ότι η ιδιωτικοποίηση των ορυχείων θα έδινε στους εργάτες μεγαλύτερη αυτονομία και έλεγχο. Αντί γι’ αυτό, η οικονομική μετάβαση από τη δεκαετία του 1990 και μετά αποδεκάτισε την υλική βάση της «παλιάς» ουκρανικής εργατικής τάξης και του τρόπου ζωής της. Αυτές οι ανελέητες διαδικασίες ώθησαν τους εργάτες σε όλο και πιο απεγνωσμένες μορφές αγώνα, όπως οι απεργίες πείνας, η αυτοπυρπόληση ή μια πορεία 600 χιλιομέτρων με τα πόδια από το Ντονμπάς στο Κίεβο το 1998. Ο στόχος αυτών των αγώνων συχνά περιοριζόταν απλώς στη διατήρηση του «δικαιώματος» να είναι κανείς μισθωτός εργάτης – να πληρώνεται για την εργασία του αντί να εργάζεται δωρεάν ή με αμοιβή σε είδος. Θεωρούμε ότι αυτή η στροφή –από τον αγώνα για περισσότερες ελευθερίες στον αγώνα για τη γυμνή ύπαρξη ως μισθωτοί εργάτες– είναι η πρώτη πράξη της τραγωδίας.

Στη δεκαετία του 2000, η νέα καπιταλιστική τάξη της Ουκρανίας, διαιρεμένη σε κλαδικές και γεωγραφικές «φατρίες» με διαφορετικά υλικά συμφέροντα, άρχισε να χρησιμοποιεί το εθνικό ζήτημα για να συγκεντρώσει πολιτική υποστήριξη. Το κίνημα «Αντι-Μαϊντάν» του 2013/2014, το οποίο αργότερα μετεξελίχθηκε, σε κάποιο βαθμό, σε «αυτονομισμό», ονειρευόταν την αναβίωση της παλιάς βιομηχανικής βάσης στην Ανατολή. Το σκεπτικό ήταν ότι μέχρι τότε, οι εργάτες του Ντονμπάς ήταν αναγκασμένοι να ταΐζουν την υπόλοιπη χώρα (σημειώστε ότι αυτό ήταν μια φαντασίωση), αλλά μόλις η περιοχή γίνει αυτόνομη στο πλαίσιο μιας ομοσπονδιοποιημένης Ουκρανίας, αποκτήσει πλήρη ανεξαρτησία ή ενταχθεί στη Ρωσική Ομοσπονδία, τα πράγματα θα αλλάξουν επιτέλους. Τα πράγματα άλλαξαν, αλλά προς μια ακόμη πιο απελπιστική κατεύθυνση. Οι αυτοδιορισμένες διοικήσεις των μη αναγνωρισμένων «λαϊκών δημοκρατιών» έκλεισαν τα περισσότερα ορυχεία και συνέτριψαν τα ανεξάρτητα συνδικάτα. Οι Ρώσοι επικυρίαρχοί τους (ή, όπως τους λένε στην Ουκρανία, «επίτροποι») δεν μπήκαν στον κόπο να επενδύσουν καθόλου στην εξορυκτική και μεταποιητική βάση του Ντονμπάς – ή στη μετατροπή της προς μια πιο βιώσιμη ή/και ανταγωνιστική κατεύθυνση. Αναζητώντας σταθερή απασχόληση, πολλοί πρώην ανθρακωρύχοι δεν είδαν άλλη επιλογή από το να υπογράψουν συμβόλαιο με τη «λαϊκή πολιτοφυλακή», δηλαδή τον ελεγχόμενο από τη Ρωσία στρατό. Αυτή ήταν η δεύτερη πράξη της τραγωδίας.

Η σημερινή, τρίτη πράξη εκτυλίσσεται από τις 24 Φεβρουαρίου 2022. Οι εργάτες του Ντονμπάς από τα κατεχόμενα εδάφη ηλικίας 18 έως 55 ετών στρατολογούνται βίαια, τους αρπάζουν κατευθείαν από το δρόμο ή το χώρο εργασίας τους και τους στέλνουν στο μέτωπο, ανεξάρτητα από τυχόν χρόνιες παθήσεις της υγείας τους, χωρίς εκπαίδευση και με αρχαία κράνη σοβιετικής εποχής. Περισσότερες επιχειρήσεις κλείνουν ή καταστρέφονται από τον πόλεμο - μεταξύ άλλων και σε προηγουμένως μη κατεχόμενα εδάφη, όπως η χαλυβουργία Azovstal (Μαριούπολη) ή το χημικό εργοστάσιο Azot (Σιεβιεροντονέτσκ). Όλα αυτά συνοδεύονται από μαζικές απώλειες αμάχων, βιαιότητα, εκτοπισμό και καταλήστευση. Ωστόσο, αν εξετάσουμε μόνο την υλική πλευρά των πραγμάτων και επικεντρωθούμε στην τύχη της βάσης πάγιου κεφαλαίου της σοβιετικής εποχής, αυτό που βλέπουμε είναι η συνέχιση των διαδικασιών αποσύνθεσης και καταστροφής που ξεκίνησαν με την οικονομική μετάβαση μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Αυτό που οι απρόσωπες δυνάμεις του καπιταλιστικού ανταγωνισμού δεν μπόρεσαν να ολοκληρώσουν, ολοκληρώνεται τώρα με την ωμή δύναμη των βλημάτων πυροβολικού. Μόνο που τώρα, η διαδικασία επεκτείνεται και σε εργοστάσια που η λειτουργία τους ήταν αρκετά κερδοφόρα.

Χρησιμοποιώντας τον όρο «τραγωδία», δεν επιθυμούμε να παρουσιάσουμε τους Ουκρανούς εργάτες απλώς ως παθητικά θύματα. Αντιθέτως, συχνά ήταν αυτοί που έπαιρναν την πρωτοβουλία. Απλώς, στη δίνη των γεγονότων που ακολούθησε, οι κινήσεις τους είχαν συχνά απρόβλεπτες συνέπειες – «τραγικές» με την αρχαία ελληνική έννοια του όρου. Υπάρχει επίσης μια αίσθηση ηρωισμού και ελπίδας, επειδή μέσα από όλα αυτά, η φλόγα της αντίστασης της εργατικής τάξης από τα κάτω αποδυναμώθηκε, αλλά ποτέ δεν έσβησε εντελώς.

Η ανασύνθεση της εργατικής τάξης

Ερώτηση: «Και τι είναι η εργατική τάξη στην Ουκρανία; Περιγράφετε μια έντονη κοινωνική διαφοροποίηση μετά τη δεκαετία του 1990. Ποιο είναι το κοινό σημείο, από τη δική σας οπτική γωνία, μεταξύ των εργαζομένων σε διαφορετικούς κλάδους, διαφορετικού φύλου και προέλευσης;

Karmína: Οι διαδικασίες ταξικής ανασύνθεσης και κοινωνικής διαφοροποίησης στην Ουκρανία ήταν ως επί το πλείστον ανάλογες με εκείνες σε άλλες μετασοβιετικές και ανατολικοευρωπαϊκές χώρες. Ωστόσο, η μετασοσιαλιστική βιομηχανική βάση της Σλοβακίας, για παράδειγμα, είχε ως επί το πλείστον καταστραφεί ή συρρικνωθεί γρήγορα, παρά τους απεγνωσμένους αγώνες, στις αρχές της δεκαετίας του 2000 (ήταν, βέβαια, πολύ μικρότερη, τουλάχιστον σε απόλυτους όρους). Αντικαταστάθηκε από τη μεταποίηση με άμεσες ξένες επενδύσεις, κυρίως στον αναπτυσσόμενο τομέα της αυτοκινητοβιομηχανίας και των προμηθευτών της. Στην Ουκρανία, αντίθετα, η παλιά βάση δεν διαλύθηκε ποτέ πλήρως. Πράγματι, αποδεκατίστηκε, αλλά κάποια από τα τμήματα επιβίωσαν. Υπάρχουν ακόμη περισσότερες από χίλιες κρατικές επιχειρήσεις που λειτουργούν στην Ουκρανία. Το 2020, αντιπροσώπευαν το 10% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) της χώρας. Το στρώμα της εργατικής τάξης της Ουκρανίας που αντιστοιχεί (μαζί με τους εργαζόμενους του δημόσιου τομέα) εμφανίζεται αρκετά μαχητικό και έχει μακρά ιστορία οργάνωσης και συγκρούσεων. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι οι αγώνες στη βιομηχανία εξόρυξης και χαλυβουργίας του Κρίβιι Ριχ την περίοδο 2018-2021, οι οποίοι αναλύονται συνοπτικά στο κείμενό μας.

Ένα άλλο στρώμα είναι η «νέα εργατική τάξη», η οποία συγκεντρώνεται γύρω από τις επενδύσεις σε αναξιοποιήτες περιοχές στο δυτικό τμήμα της Ουκρανίας – κυρίως στην κατασκευή καλωδίων και ηλεκτρονικών, η οποία συχνά συνδέεται με την ευρωπαϊκή αυτοκινητοβιομηχανία. Ένα ακόμη άλλο στρώμα ουκρανών εργαζομένων είναι οι υψηλά εξειδικευμένοι τεχνολογικά εργαζόμενοι στον τομέα της τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών, μαζί με τους συναδέλφους τους, τους «προλετάριους του γραφείου», από τα κοινά κέντρα παροχής υπηρεσιών σε πόλεις όπως το Χάρκοβο ή το Λβιβ. Ή, για παράδειγμα, οι κούριερς και άλλοι στη νέα «πλατφόρμα» ή «gig economy», η οποία φυσικά υπάρχει και στην Ουκρανία. Όλοι αυτοί οι νεότεροι τομείς έχουν επιδείξει λιγότερη μαχητικότητα μέχρι στιγμής, κάτι που φαίνεται να συμβαίνει και στις περισσότερες άλλες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΚΑΕ).

Αυτό που ενώνει όλα αυτά τα στρώματα είναι ο ανταγωνισμός μεταξύ των υλικών τους συμφερόντων και εκείνων του κεφαλαίου και του κράτους του. Αλλά αυτό είναι μόνο «στη θεωρία» και, δυστυχώς, δεν μπορεί εύκολα να μεταφραστεί σε πρακτική υπόσταση από τους αριστερούς ακτιβιστές. Μόνο οι ίδιοι οι εργάτες μπορούν να ανακαλύψουν σημεία ενότητας κατά τη διάρκεια των αγώνων τους. Σε κάθε περίπτωση, πιστεύουμε ότι θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι σε οποιαδήποτε «εξωτικοποίηση» της Ουκρανίας που δίνει υπερβολική έμφαση στις υποτιθέμενες εθνικές διαιρέσεις στο εσωτερικό της εργατικής τάξης - δηλαδή, μεταξύ των ουκρανόφωνων και των ρωσόφωνων τμημάτων του πληθυσμού. Αυτές οι διαιρέσεις προκλήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από την πολιτική αντιπαλότητα των «φατριών», με βασική υποστήριξη από τον μηχανισμό προπαγάνδας του ρωσικού κράτους. Οι δημοσκοπήσεις πριν από την εισβολή δείχνουν ότι τα «εθνικά θέματα» (π.χ. το ζήτημα της κρατικής γλώσσας) παίζουν μάλλον αμελητέο ρόλο στη συνείδηση των περισσότερων ανθρώπων, ανεξάρτητα από την καταγωγή ή τη γλώσσα τους. Οι άνθρωποι βρίσκουν τα ζητήματα της υλικής επιβίωσης πολύ πιο πιεστικά.

Οι σχέσεις μεταξύ της Ουκρανίας και των κατεχομένων εδαφών είναι ένα διαφορετικό θέμα. Δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια βαθιά ριζωμένη εχθρότητα, τουλάχιστον από την ουκρανική πλευρά, όπου οι δημοσκοπήσεις δείχνουν σταθερά ότι οι Ουκρανοί θεωρούν τους ανθρώπους στις «λαϊκές δημοκρατίες» είτε ως «θύματα των περιστάσεων» είτε ως «ομήρους παράνομων ένοπλων ομάδων» (απλώς δεν έχουμε συγκρίσιμα στοιχεία από το κατεχόμενο Ντονμπάς). Αλλά οι συνθήκες για αγώνα στις «δημοκρατίες» είναι πολύ δύσκολες, για να μην αναφέρουμε τις δυνατότητες πρακτικής αλληλεγγύης πέρα από τα (μη αναγνωρισμένα) σύνορα. Από ουκρανικής πλευράς, σημαντικό έργο στο θέμα αυτό επιτελεί η ομάδα Eastern Human Rights Group, που ιδρύθηκε από πρώην συνδικαλιστές ακτιβιστές από το Ντονμπάς.

Ερώτηση: Τι ρόλο παίζει η μετανάστευση στην οικονομία της εργατικής τάξης στην Ουκρανία (ως μετανάστευση προς την Ουκρανία, από το Ντονμπάς, αλλά και προς την ΕΕ και τη Ρωσία);

Karmína: Η ουκρανική εργατική τάξη είναι πολύ κινητική από τη δεκαετία του 1990, αναμφίβολα λόγω της καταστροφικής μετάβασης που ακολούθησε. Με την πάροδο του χρόνου, αυτή η δυναμική έχει επιταχυνθεί. Τα τελευταία χρόνια, τα εμβάσματα από το εξωτερικό ανέρχονταν στο 10% του ετήσιου ΑΕΠ της Ουκρανίας.

Η Ρωσία, λόγω των πολλών οικονομικών δεσμών και της απουσίας γλωσσικού φραγμού, αποτελούσε επί μακρόν τον κύριο προορισμό για τους μετανάστες εργάτες της Ουκρανίας. Αυτό άρχισε να αλλάζει σημαντικά μετά το 2014. Μέχρι το 2016, η Πολωνία έγινε η κύρια πηγή εμβασμάτων. Πολωνοί ερευνητές υπολόγισαν ότι το 2013-2018, οι μετανάστες της Ουκρανίας προσέθεσαν περίπου 0,5 ποσοστιαίες μονάδες ετησίως στην οικονομική ανάπτυξη της Πολωνίας.^[4] Ίσως κάπως αναπάντεχα, η Ιταλία υπήρξε επίσης σημαντικός προορισμός για τους Ουκρανούς εργαζόμενους, καθώς και η, λιγότερο αναπάντεχη, Τσεχική Δημοκρατία. Αφού η Συμφωνία Σύνδεσης με την ΕΕ επέτρεψε την ευκολότερη μετακίνηση, οι εργαζόμενοι από την Ουκρανία έγιναν γρήγορα η σημαντικότερη ομάδα μεταναστών και στην αγορά εργασίας της Σλοβακίας.

Σήμερα, γινόμαστε μάρτυρες μιας σημαντικής αλλαγής, καθώς ορισμένες από τις («μετασοσιαλιστικές») χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης που είναι μέλη της ΕΕ μετατρέπονται από καθαροί εξαγωγείς εργατικής δύναμης σε καθαρούς εισαγωγείς. Καθώς τα εθνικά τους μισθολογικά επίπεδα ανεβαίνουν, εξαρτώνται από τις εισροές φθηνής μεταναστευτικής εργασίας. Η Ουκρανία είναι μία από τις χώρες προέλευσης που επιτρέπουν αυτή την αλλαγή. Από αυτή την άποψη, η δυσχερής θέση των μεταναστών της Ουκρανίας δεν διαφέρει σημαντικά από εκείνη άλλων «τρίτων χωρών» (π.χ. Σερβία): χαμηλοί μισθοί, πολλές ώρες εργασίας, ημι-νόμιμα συστήματα απασχόλησης, ληστρικά γραφεία εργασίας που κρατούν τους εργαζόμενους σε απόσταση ασφαλείας από τους πραγματικούς εργοδότες τους, οι οποίοι συχνά είναι πολυεθνικές εταιρείες – και ελάχιστη έως καθόλου συνδικαλιστική εκπροσώπηση. Οι εσωτερικοί μετανάστες της Ουκρανίας από το εμπόλεμο Ντονμπάς από το 2014 (περίπου 1,4 εκατομμύρια άνθρωποι πριν από το 2022) έχουν αντιμετωπίσει διαφορετικά είδη προβλημάτων. Κατά τη μετακίνησή τους προς τα δυτικά στο εσωτερικό της Ουκρανίας, πολλοί από αυτούς αφέθηκαν στην τύχη τους, χωρίς εύκολη πρόσβαση σε στέγαση, θέσεις εργασίας και δημόσιες υπηρεσίες. Παρεμπιπτόντως, ένας λόγος για τον οποίο ακόμη και σήμερα, άνθρωποι από τα χωριά και τις πόλεις κοντά στη γραμμή του μετώπου επιστρέφουν στα σπίτια τους, σε μια πολύ επικίνδυνη κατάσταση και σε μια ζωή ανάμεσα σε ερείπια, είναι ότι το κράτος δεν είναι σε θέση να προσφέρει αξιοπρεπείς συνθήκες στα ασφαλέστερα μέρη της χώρας – με τις ΜΚΟ να προσπαθούν απεγνωσμένα να το υποκαταστήσουν.

Η ανάπτυξη και η σημασία των εργατικών αναταραχών

Ερώτηση: Στο κείμενό σας, αναφέρεστε στις εργατικές αναταραχές ειδικά για τα έτη από το 2020 και μετά, στο Ντονμπάς, αλλά και στο δυτικό τμήμα της Ουκρανίας. Αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον. Ποια ήταν η πορεία και η σημασία αυτών των αγώνων; Από ποιες οργανωτικές και πολιτικές μορφές συνοδεύτηκαν, αν συνοδεύτηκαν, αυτοί οι αγώνες; Τι συνέβη σε αυτούς από την αρχή του πολέμου;

Karmína: Πρώτον, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι εργατικοί αγώνες στο κατεχόμενο Ντονμπάς έχουν να αντιμετωπίσουν πολύ συγκεκριμένες συνθήκες: Δεν υπάρχουν ανεξάρτητα συνδικάτα, δεν υπάρχει ελευθερία του Τύπου και δεν υπάρχει ελευθερία του συνέρχεσθαι. Τα πρώτα κύματα καταστολής, όταν εκατοντάδες δημοσιογράφοι, φιλο-ουκρανοί ακτιβιστές και άλλοι βίωσαν την παράνομη κράτηση και τα βασανιστήρια σε αυτοσχέδιες φυλακές, αποτελούν ακόμα ζωντανή ανάμνηση. Φυσικά, στην υπόλοιπη Ουκρανία, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, το κράτος καταφεύγει επίσης μερικές φορές στην καταστολή και την αστυνομική παρενόχληση των εργαζομένων ακτιβιστών, αλλά οι άνθρωποι δεν εξαφανίζονται απλά στα υπόγεια της μυστικής αστυνομίας, όπως συνέβη στο κατεχόμενο Ντονμπάς.

Το 2020, η συσσωρευμένη οργή των ανθρακωρύχων, οι οποίοι δεν λάμβαναν ολόκληρο το μισθό τους για σχεδόν δύο χρόνια, εξερράγη τελικά. Η σπίθα ήταν πιθανότατα ένας κατάλογος που διέρρευσε με περισσότερα ορυχεία που η διοίκηση σχεδίαζε να κλείσει. Οι ανθρακωρύχοι στο ορυχείο Nykanor-Nova (κοντά στο Ζόρινσκ, «Λαϊκή Δημοκρατία του Λουγκάνσκ», «ΛΔΛ») αρνήθηκαν να βγουν στην επιφάνεια μετά τη βάρδια τους. Πέτυχαν να καταβληθούν οι οφειλόμενοι μισθοί, τουλάχιστον εν μέρει. Αυτό, λοιπόν, ενέπνευσε τους ανθρακωρύχους σε άλλα τέσσερα ορυχεία. Περίπου 100 ανθρακωρύχοι στο ορυχείο Komsomolskaya (κοντά στο Αντράτσιτ, «ΛΔΛ») πραγματοποίησαν υπόγεια διαμαρτυρία, αλλά η είδηση έφτασε στις αρχές προτού οι εργαζόμενοι σε άλλα ορυχεία προλάβουν να ενωθούν μαζί τους. Μια άλλη υπόγεια διαμαρτυρία ξέσπασε όταν η μεταλλευτική εταιρεία δεν τήρησε την επόμενη συμφωνημένη ημερομηνία πληρωμής. Αυτή τη φορά, οι αρχές ήταν καλά προετοιμασμένες: Έκοψαν το ηλεκτρικό ρεύμα στο υπέδαφος, μπλόκαραν τα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας και την πρόσβαση στο διαδίκτυο στην επιφάνεια και απέκλεισαν την πόλη για να αποτρέψουν δράσεις αλληλεγγύης. Η MGB, η οποία είναι ουσιαστικά μια τοπική εκδοχή της FSB / KGB, ξεκίνησε στη συνέχεια έρευνα για τους «αρχηγούς» και τις οικογένειές τους. Πάνω από είκοσι άτομα συνελήφθησαν, γεγονός που προκάλεσε διαδήλωση συναδέλφων και συγγενών μπροστά από το κτίριο των τοπικών αρχών. Το 2021, συγκρούσεις ετοιμάζονταν και στο εργοστάσιο μεταλλουργίας Alchevsk (στη «ΛΔΛ»). Δεν είναι πολλά γνωστά για τον τρόπο οργάνωσης αυτών των αγώνων. Δεν υπάρχουν επίσημες οργανώσεις που να γνωρίζουμε, και έτσι η προφορική επικοινωνία και οι ιδιωτικές ομάδες στην πλατφόρμα άμεσων μηνυμάτων Telegram παίζουν πιθανώς βασικό ρόλο. Φαίνεται επίσης να υπάρχουν επαφές μεταξύ ανθρώπων στο έδαφος των δημοκρατιών και συνδικαλιστών ή ακτιβιστών για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην ουκρανική πλευρά. Όσον αφορά τη σημασία αυτών των αγώνων, είναι δύσκολο να πούμε κάτι. Από τη μία πλευρά, κατάφεραν να εξασφαλίσουν κάποιες παραχωρήσεις, συμπεριλαμβανομένης της καταβολής μέρους των καθυστερούμενων μισθών. Η εταιρεία που αρχικά διαχειριζόταν τις παράνομες εξαγωγές άνθρακα και άλλων προϊόντων από τις «δημοκρατίες», η Vneshtorgservis, αντικαταστάθηκε τελικά από έναν νέο επενδυτή, την YuGMK, η οποία υποσχέθηκε να αποπληρώσει όλα τα οφειλόμενα. Στις αρχές του 2022, τα μισθολογικά της χρέη στη «ΛΔΝτ» ανέρχονταν ακόμη σε περίπου 29 εκατομμύρια ευρώ.

Από την άλλη πλευρά, αυτές οι πρώτες επιτυχίες των εργαζομένων στο κατεχόμενο Ντονμπάς διακόπηκαν από την έναρξη του πολέμου πλήρους κλίμακας τον Φεβρουάριο του 2022. Οι βίαια επιστρατευμένοι στρατιώτες από τις «δημοκρατίες» χρησιμοποιούνται κυριολεκτικά ως τροφή για τα κανόνια, και πολλοί εργαζόμενοι –ίσως και κάποιοι από αυτούς που συμμετέχουν σε αυτούς τους αγώνες– θα σκοτωθούν ή θα ακρωτηριαστούν στο μέτωπο.

Ερώτηση: Τι μπορεί να γίνει με το θέμα αυτό; Σε ποιο βαθμό οι εργατικοί αγώνες στην Ουκρανία μπορούν να συγκριθούν με εκείνους σε άλλες (πρώην) χώρες της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών; Υπάρχουν παρόμοιες τάσεις εκεί (εννοώντας τη Λευκορωσία, για παράδειγμα, αλλά και τη Ρωσία); Υπάρχουν πιθανές διασυνδέσεις;

Karmína: Δυστυχώς, γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα για χώρες όπως η Λευκορωσία ή το Καζακστάν για να δώσουμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Επιφανειακά, φαίνεται ότι εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικές υλικές συνδέσεις μεταξύ των οικονομιών των μετασοβιετικών χωρών, οι οποίες θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως βάση για αλληλεγγύη και κοινούς αγώνες, ιδίως στη σύνδεση των ορυκτών καυσίμων με τη βαριά βιομηχανία. Σε πολλές από αυτές τις χώρες, που κυβερνώνται από αυταρχικά καπιταλιστικά καθεστώτα, τα οικονομικά ζητήματα που αντιμετωπίζει η εργατική τάξη φαίνεται να είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με ζητήματα ελευθερίας και δημοκρατίας, ακόμη και με την έννοια της στοιχειώδους αστικής δημοκρατίας που κάποιοι από τους δυτικούς φίλους μας θα χλεύαζαν. Οποιοδήποτε δημοκρατικό κίνημα σε αυτές τις χώρες μοιάζει μάταιο χωρίς τη συμμετοχή (και ελπίζουμε με ηγετικό ρόλο) των μαζών της εργατικής τάξης. Είδαμε νύξεις προς αυτή την κατεύθυνση το καλοκαίρι του 2020, όταν ένα κύμα διαδηλώσεων και, κυρίως, απεργιών σάρωσε τμήματα της Λευκορωσίας.

Αυτό μας φέρνει σε ένα σημαντικό σημείο: Το καθεστώς Λουκασένκο μπόρεσε να επιβιώσει μόνο χάρη σε διάφορες μορφές ρωσικής βοήθειας. Σήμερα, το ρωσικό κράτος είναι και πάλι ένας διεθνής χωροφύλακας – αν και όχι όλης της Ευρώπης, όπως την εποχή του Νικολάου Α΄, αλλά του μετασοβιετικού χώρου, τον οποίο θεωρεί ως σφαίρα επιρροής του. Πριν από τη σημερινή εισβολή, το πιο πρόσφατο παράδειγμα του εντελώς αντιδραστικού ρόλου που διαδραματίζει η Ρωσία στην περιοχή αυτή ήταν η επέμβασή της στο Καζακστάν, όπου (κυρίως) ρωσικά στρατεύματα βοήθησαν στη συντριβή μιας αναπτυσσόμενης εξέγερσης της εργατικής τάξης τις πρώτες κιόλας ημέρες του 2022.^[5] Στο μέλλον, η ήττα του πουτινικού καθεστώτος θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως ηχηρό κάλεσμα για την εργατική τάξη σε όλη την ΚΑΚ να ξεσηκωθεί. Η αποσύνθεση αυτού του καθεστώτος θα μπορούσε να επέλθει μέσω της στρατιωτικής ήττας στον σημερινό πόλεμο φθοράς στην Ουκρανία, αλλά μπορεί επίσης να επέλθει από ένα μαζικό κίνημα –τουλάχιστον ένα δημοκρατικό κίνημα– στην ίδια τη Ρωσία. Για το καλό όλων μας, θα προτιμούσαμε πάρα πολύ την τελευταία επιλογή.

Σχετικά με τη σημασία της ρωσικής επέμβασης

Ερώτηση: Στην ανάλυσή σας μιλάτε για «αποικιοκρατία» – για την Ουκρανία στο σύνολό της, αλλά και για το Ντονμπάς. Θεωρώ αυτή την αναφορά μάλλον προβληματική και μη πειστική, ιδίως όσον αφορά την αποικιοκρατία ως ιστορικό έγκλημα ασύγκριτης κλίμακας. Γιατί χρησιμοποιείται αυτή η σύγκριση;

Karmína: Γνωρίζουμε τις δυσκολίες, γι’ αυτό και μια προσεκτική ματιά στο κείμενο αποκαλύπτει ότι ο όρος «αποικιοκρατία» δεν εμφανίζεται στην πραγματικότητα σε αυτό, ούτε μία φορά! Υπάρχουν κάποιες συγκεκαλυμμένες αναφορές σε αυτόν, αλλά όχι με την έννοια που υποδηλώνει η ερώτηση.

Όσον αφορά την επικράτεια της Ουκρανίας στο σύνολό της, πιστεύουμε ότι η θέση της στην τσαρική Ρωσία είναι καλύτερο να θεωρηθεί ως «εσωτερική αποικία», όπως και άλλες περιοχές στην περιφέρεια της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, όπως η Σιβηρία. Η σοβιετική περίοδος ήταν κάπως ιδιαίτερη: Από τη μία πλευρά, είδαμε δολοφονική καταστολή, μαζική απαλλοτρίωση, πείνα μεγάλης κλίμακας ως αποτέλεσμα της οικονομικής πολιτικής (παρόμοια με, π.χ., τη βρετανική Ινδία), προλεταριοποίηση και αναγκαστική μετατόπιση του πληθυσμού που πήγαιναν χέρι-χέρι με τον εκρωσισμό και τον ρωσόφωνο εποικισμό (με ένα σύντομο διάλειμμα στη δεκαετία του 1920, στην ακμή τόσο του ουκρανικού μπολσεβικισμού όσο και της τοπικής πολιτιστικής ανάπτυξης).

Από την άλλη πλευρά, είδαμε επίσης έντονο εκσυγχρονισμό, κρατική ανάπτυξη, αστικοποίηση και ανοδική κοινωνική κινητικότητα. Δεν είμαστε σίγουροι πώς να ονομάσουμε αυτή τη βαθιά αντιφατική διαδικασία, αλλά διστάζουμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «αποικιοκρατία» χωρίς επίθετα. Ίσως απαιτείται μια ειδική θεωρία της σχέσης μεταξύ του σταλινικού κέντρου και της περιφέρειας του – κατά τη γνώμη μας, αυτό θα ταίριαζε ιδιαίτερα, καθώς τείνουμε να θεωρούμε τις σοβιετικού τύπου οικονομίες ως όχι πλήρως καπιταλιστικές, αλλά ούτε και στο ελάχιστο σοσιαλιστικές. Ίσως μια τέτοια θεωρία να υπάρχει ήδη στο τεράστιο έργο των μετασοβιετικών ερευνητών, σε μεγάλο βαθμό αμετάφραστο και άγνωστο στη Δύση.

Όσον αφορά το κατεχόμενο Ντονμπάς, προτείνουμε έναν παραλληλισμό στο κείμενο μεταξύ του αυταρχικού μηχανισμού των δύο «λαϊκών δημοκρατιών» και μιας «αποικιακής διοίκησης». Χρησιμοποιούμε αυτόν τον όρο επειδή ο μηχανισμός είναι πλήρως υποταγμένος στο ρωσικό κράτος. Το τελευταίο καθορίζει άμεσα τη σύνθεση της κυβερνητικής ελίτ μέσω διορισμών και καταστολής (συμπεριλαμβανομένης της δολοφονίας)∙ ορισμένα μέλη αυτής της ελίτ είναι Ρώσοι πολίτες χωρίς ιστορικό στην Ουκρανία. Επιπλέον, η σχέση μεταξύ της Ρωσίας και των κατεχόμενων περιοχών τα τελευταία οκτώ χρόνια ήταν εντελώς παρασιτική. Το Ντονμπάς αντιμετωπίζεται απλώς ως πηγή φθηνού άνθρακα, ο οποίος εξήχθη στη Ρωσία και πέραν αυτής μέσω της Vneshtorgservis, ενός ημι-νόμιμου συστήματος που εδρεύει σε ένα άλλο οιονεί κράτος που ελέγχεται από τη Ρωσία, τη Νότια Οσετία. Η περιοχή χρησιμεύει επίσης ως πηγή φτηνής και ευέλικτης εργατικής δύναμης για τις γειτονικές περιοχές της Ρωσίας (ή, σήμερα, ως πηγή τροφής για τα κανόνια). Όπως σημειώθηκε παραπάνω, δεν υπήρξαν σημαντικές επενδύσεις από τη Ρωσία (ή από οπουδήποτε αλλού, για την ακρίβεια) στο Ντονμπάς, δεν υπάρχει καμία ανάπτυξη για την οποία να μπορούμε να μιλήσουμε – μόνο λεηλασία, συμπεριλαμβανομένης της εξαγωγής παλιοσίδερων από εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις παραγωγής, και «αυθόρμητη» αποσύνθεση. Εξ ου και η σύγκριση του Πουσίλιν [ηγέτης της «ΛΔΝτ», P. B.], του Πασέτσνικ [ηγέτης της «ΛΔΛ», P. B.], και άλλων, με μια «αποικιακή διοίκηση».

Ορισμένοι έχουν επίσης αποκαλέσει την εισβολή του 2022 αποικιακό πόλεμο. Οφείλουμε ακόμα στους αναγνώστες μας (και στους εαυτούς μας, πραγματικά) ένα κείμενο σχετικά με αυτά τα γεγονότα, όπου θα θέλαμε να εξετάσουμε πιο προσεκτικά αυτό το ζήτημα. Στο κείμενο που δημοσιεύσαμε, επιλέξαμε να αποκαλέσουμε τον σημερινό πόλεμο «αλυτρωτικό».^[6] Πήραμε αφορμή από τις πολλές δηλώσεις διαφόρων εκπροσώπων του ρωσικού κράτους και των ΜΜΕ του, οι οποίοι έχουν δηλώσει ξεκάθαρα ότι ο στόχος είναι να πάψει να υπάρχει το κράτος της Ουκρανίας –και η κοινωνία των πολιτών του– στην αρχική του μορφή, και να προσαρτηθούν τουλάχιστον κάποια τμήματα αυτού του υποτιθέμενου αρχέγονου ρωσικού εδάφους. Τώρα, κάποιοι ίσως θα υποστήριζαν ότι όλα αυτά είναι απλώς για το θεαθήναι και ότι τα πραγματικά κίνητρα της ρωσικής εισβολής είναι διαφορετικά: να εκτονωθούν οι εσωτερικές αντιφάσεις της ρωσικής κοινωνίας, να διεκδικήσει μια θέση ως σημαντική παγκόσμια δύναμη ή να εδραιωθεί η εξουσία της σημερινής κλίκας στο ρωσικό κράτος. Αλλά ό,τι κι αν είναι, δεν φαίνεται να έχει μεγάλη σημασία από την άποψη του ουκρανικού πληθυσμού.

Οι πρακτικές ενέργειες του ρωσικού στρατού δεν διαφέρουν από αυτές που θα έκανε μια αλυτρωτική εκστρατεία: Οι πινακίδες στα ουκρανικά αντικαθίστανται από πινακίδες στα ρωσικά, οι δάσκαλοι ανακρίνονται από τη μυστική αστυνομία, το εκπαιδευτικό σύστημα μετατρέπεται σε διδασκαλία μόνο στα ρωσικά, και οι πολίτες τοποθετούνται σε «στρατόπεδα φιλτραρίσματος» όπου διαχωρίζονται με βάση την υποτιθέμενη επικινδυνότητά τους για το ρωσικό σχέδιο. Όποια κι αν είναι τα «πραγματικά κίνητρα», από την ουκρανική πλευρά μοιάζει πραγματικά με έναν πόλεμο εδαφικής επέκτασης, στόχος του οποίου είναι η πλήρης υποταγή του πληθυσμού και η εγκατάσταση υποτακτικών διοικήσεων παρόμοιων με αυτές των «λαϊκών δημοκρατιών».

Το «Ευρωμαϊντάν» και τα διεθνικά κοινωνικά κινήματα

Ερώτηση: Το πιο εντυπωσιακό σημείο του κειμένου σας είναι η αναφορά στην Ελλάδα (σχετικά με το βάθος της κρίσης και τις κοινωνικές αναταραχές μετά το 2008 και το 2014), αλλά και τα παγκόσμια κοινωνικά κινήματα από το 2011 και μετά. Δεν αναφέρετε όμως καμία δυναμική αριστερού κοινωνικού κινήματος, σε αντίθεση με την Ελλάδα, ούτε ίχνος της, αλλά κυρίως την ενίσχυση των δεξιών δυνάμεων, στη Ρωσία, αλλά και στην Ουκρανία. Δεν υπάρχουν καθόλου τέτοια κατάλοιπα;

Karmína: Όσον αφορά τα κινήματα μετά το 2011 (ή γενικότερα μετά την κρίση του 2008), αποτελούν μια μάλλον ανομοιογενή ομάδα – ορισμένα περιλάμβαναν σαφώς αριστερά στοιχεία και υποκινούνταν περισσότερο από υλικές δυσαρέσκειες, ενώ άλλα επικεντρώνονταν απλώς στον εκδημοκρατισμό. Ορισμένα συνδυάστηκαν με αριστερή εκλογική κινητοποίηση, άλλα όχι. Αυτό που τα ένωνε, κατά την άποψή μας, ήταν οι ρίζες τους στην κρίση του 2008 και τα επακόλουθά της, η ετερογένειά τους όσον αφορά την κοινωνική σύνθεση (δηλαδή, ήταν διαταξικά κινήματα και επίσης δεν καθοδηγούνταν από την εργατική τάξη), και οι συγκεκριμένες τακτικές τους (δηλαδή, καταλήψεις αστικού χώρου, όπως πλατείες, μερικές φορές συμπεριλαμβανομένων προσπαθειών παρεμπόδισης της κυκλοφορίας εμπορευμάτων – αλλά όχι σημαντικές απεργίες, για παράδειγμα). Ορισμένα από αυτά τα κινήματα προκάλεσαν μεγάλο ενθουσιασμό σε ορισμένους αριστερούς κύκλους και χαιρετίστηκαν ως παράδειγμα ενός νέου τρόπου αγώνα. Μετά από περίπου μια δεκαετία, νομίζουμε ότι είναι δίκαιο να δηλώσουμε το προφανές: αυτές οι ελπίδες ήταν άστοχες. Τα κινήματα αυτά δεν άφησαν πολλά πίσω τους, ανεξάρτητα από τον βαθμό στον οποίο επιδίδονταν σε αριστερή ρητορική. Το Ευρωμαϊντάν του 2013/2014 εντάσσεται σε αυτή την ομάδα ακριβώς λόγω του ταξικού –ή «πολιτικού»– χαρακτήρα του, της τακτικής του, της ασάφειας των αιτημάτων του (τώρα είναι επίσης γνωστό ως «Η Επανάσταση της Αξιοπρέπειας»), καθώς και της ταχύτητας με την οποία απορροφήθηκε από τις κατεστημένες πολιτικές δυνάμεις και στη συνέχεια αποστρατεύτηκε χωρίς πολλές φανφάρες. Σε αντίθεση με ορισμένα από αυτά τα άλλα κινήματα, η Αριστερά δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο στο Ευρωμαϊντάν, αν και όχι λόγω έλλειψης προσπάθειας. Οι ακτιβιστές και οι ακτιβίστριες του σοσιαλιστικού, αναρχικού και φεμινιστικού κινήματος συχνά απλώς εκδιώχθηκαν από το κίνημα με απειλές ή βία της ακροδεξιάς. Πολλοί αποφάσισαν τότε να αποσυρθούν ή τουλάχιστον να δραστηριοποιηθούν πιο συγκαλυμμένα, χωρίς να δηλώσουν ανοιχτά την ένταξή τους στην Αριστερά. Η συνολική ενίσχυση της ακροδεξιάς οφειλόταν, αρχικά, στην κλιμάκωση της βίας στο Ευρωμαϊντάν από το κράτος και στη συνέχεια, το 2014, ήταν αποτέλεσμα της βίας που υποστηρίχτηκε από τη Ρωσία στο Ντονμπάς.

Ωστόσο, πιστεύουμε ότι για να κρίνουμε την κατάσταση της εργατικής τάξης ή των ευρύτερων κοινωνικών κινημάτων στην Ουκρανία, πρέπει να κοιτάξουμε πέρα από το Ευρωμαϊντάν. Αντίστοιχα, όταν εξετάζουμε την τρέχουσα κατάσταση της αριστεράς στις ΗΠΑ, δεν θα ήταν σοφό να επικεντρωθούμε στο «Occupy Wall Street», το οποίο αποτελεί πλέον μια μάλλον μακρινή ανάμνηση. Και, τουλάχιστον πριν από την εισβολή του 2022, υπήρχαν σημαντικοί αγώνες σε διάφορους τομείς της ουκρανικής οικονομίας, μερικούς από τους οποίους συνοψίζουμε στο κείμενο, ή αγώνες πέρα από το χώρο εργασίας, όπως ενάντια στην ανάπτυξη ακινήτων.

Πιστεύουμε ότι η παρουσία τέτοιων αγώνων είναι πιο σημαντική από την εξωτερική εμφάνιση της ύπαρξης πολλών αριστερών ακτιβιστών και ορατών οργανώσεων (αν και αυτές υπάρχουν: Θέλουμε να αναφέρουμε συγκεκριμένα την αναρχική ομάδα με έδρα το Χάρκοβο, Ассамблея [Ασσαμπλέγια] / Συνέλευση, την ευρύτερα αριστερή, δημοκρατική σοσιαλιστική Соціальний рух [Σοτσιάλνιι Ρουχ] / Κοινωνικό Κίνημα, καθώς και το περιοδικό Спільне/Commons). Για να το θέσουμε αλλιώς: Ξέρουμε ότι η Ουκρανία είναι πολύ μεγαλύτερη από την Τσεχική Δημοκρατία ή τη Σλοβακία, από κάθε άποψη, αλλά και πάλι, όταν κοιτάμε τη δραστηριότητα της εργατικής της τάξης πριν από το 2022, ζηλεύουμε λίγο. Το ίδιο ισχύει και για το επίπεδο πολυπλοκότητας των συζητήσεων στην Αριστερά, το οποίο, για να είμαστε ειλικρινείς, είναι πολύ πέρα από αυτό που βιώνουμε στη χώρα μας. Φυσικά, αυτό μπορεί να μην είναι αρκετό για τους φίλους μας στη Δύση, όπου τα κινήματα της εργατικής τάξης είναι πολύ πιο ισχυρά και οι συζητήσεις πολύ πιο συναρπαστικές. Ή μήπως είναι;

Ερώτηση: Αμέσως πριν από τον πόλεμο, λέτε –με αφορμή την εκλογή του Ζελένσκι και την αποπομπή του Ποροσένκο– ότι υπήρξε κόπωση ενόψει της εθνικιστικής κινητοποίησης. Τι σημαίνει αυτό σήμερα; Έχει εξαφανιστεί αυτή η κοινωνική τάση της «κόπωσης»; Τι θα συμβεί στη συνέχεια; Ποιες προοπτικές βλέπετε για την ουκρανική εργατική τάξη απέναντι στον πόλεμο; Και ποιες είναι οι δυνατότητες αλληλεγγύης;

Karmína: Η σαρωτική νίκη του Ζελένσκι και η ήττα του Ποροσένκο έδειξαν πράγματι ότι οι προσπάθειες για μια κινητοποίηση με το σύνθημα «Στρατός! Γλώσσα! Πίστη!» δεν έχουν απήχηση στην πλειοψηφία του εκλογικού σώματος της Ουκρανίας. Φαίνεται ότι κατά τους μήνες πριν από την εισβολή, η Ουκρανία βρισκόταν σε πορεία περαιτέρω άμβλυνσης όσον αφορά τον εθνικισμό - καθώς ακόμη και ο Ζελένσκι έχανε γρήγορα τη δημοτικότητά του, αδυνατώντας να υλοποιήσει όσα υποσχέθηκε, συμπεριλαμβανομένης οποιασδήποτε ουσιαστικής προόδου στο ανατολικό μέτωπο (αλλά και λόγω της συνέχισης των εξαιρετικά αντιδημοφιλών «μεταρρυθμίσεων», όπως η δημιουργία αγοράς γεωργικής γης).

Με την έναρξη του πολέμου πλήρους κλίμακας, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού (στο βαθμό που μπορούμε να εμπιστευτούμε τις δημοσκοπήσεις και άλλα, πιο ανεπίσημα στοιχεία) συσπειρώθηκε γύρω από τον πρόεδρο και το στρατό. Αυτό δεν σημαίνει, από μόνο του, ότι οι διαιρέσεις κατά μήκος των εθνικών γραμμών εντός της Ουκρανίας θα βαθύνουν. Εξάλλου, το κύριο βάρος της καταστροφής του πολέμου το σηκώνουν πόλεις και κωμοπόλεις με σημαντικό ρωσόφωνο πληθυσμό, όπως το Χάρκοβο – ο ίδιος ο πληθυσμός του οποίου τα γλωσσικά δικαιώματα υποτίθεται ότι προστατεύει η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση». Πολλοί λένε τώρα ανοιχτά ότι έχουν χάσει κάθε συμπάθεια που μπορεί να είχαν για αυτή την εκδοχή του «ρωσικού κόσμου».

Αλλά οι ευρύτερες προοπτικές για την ουκρανική εργατική τάξη είναι, φυσικά, δυσοίωνες. Μπορούν μόνο να γίνουν πιο ζοφερές όσο ο πόλεμος παρατείνεται – πράγμα που πιθανότατα θα συμβεί, με μια μορφή που θα είναι λίγο πολύ απελπιστική. Το επίπεδο της απελπισίας θα είναι αντιστρόφως ανάλογο με το ύψος και την εξειδίκευση της στρατιωτικής βοήθειας που αποστέλλεται από τη Δύση. Είναι ένα βολικό ειρηνιστικό παραμύθι ότι το λουτρό αίματος θα σταματούσε αμέσως αν δεν υπήρχαν παραδόσεις όπλων από τη Δύση. Πρώτον, υπάρχουν άλλες πηγές όπλων και πυρομαχικών, αν και πολύ λιγότερο υψηλής τεχνολογίας, στην παγκόσμια αγορά, συμπεριλαμβανομένης της μαύρης αγοράς. Και, δεύτερον, ακόμη και αν δεν υπήρχαν, ο πόλεμος θα μπορούσε να συνεχιστεί για αρκετό καιρό με μια πολύ πιο πρωτόγονη, αν και όχι λιγότερο βάναυση μορφή ουκρανικού αντάρτικου και «τιμωρητικών εκστρατειών» από τη Ρωσία. Οι δύο τελευταίες δεκαετίες παρέχουν πολλά παραδείγματα για την αποτελεσματικότητα αυτής της μορφής πολέμου, για το είδος των δυσκολιών που μπορεί να δημιουργήσει ακόμη και στον πιο εξελιγμένο στρατό του κόσμου, καθώς και για τις επιπτώσεις που έχει στον άμαχο πληθυσμό. Δεν είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς ποιες πολιτικές δυνάμεις θα προσπαθούσαν αναπόφευκτα να αναλάβουν τον έλεγχο μιας τέτοιας εξέγερσης στην ουκρανική πλευρά – η ακροδεξιά.

Μια σειρά από κακές εναλλακτικές λύσεις

Ερώτηση: Καταλαβαίνω την αναφορά στο Αφγανιστάν κ.λπ. Αλλά, κατά τη γνώμη μου, αυτό δεν σημαίνει ότι οι παραδόσεις όπλων θα οδηγήσουν λίγο-πολύ αυτόματα (όπως υποδηλώνει η μαθηματική μεταφορά) στη συντόμευση ή τον τερματισμό του πολέμου. Δεν θα μπορούσε η παράδοση «εξελιγμένων» όπλων και η ανάπτυξη ενός πολέμου δι’ αντιπροσώπων επίσης να τον παρατείνει και να τον κάνει βάναυσο, βλέπε π.χ. τον συνεχιζόμενο πόλεμο στη Συρία; Δεν υπάρχουν καταστάσεις, όσον αφορά τη δυναμική των πολέμων, όπου απλώς υπάρχουν αρκετές κακές εναλλακτικές λύσεις;

Karmína: Η ύπαρξη μιας σειράς κακών εναλλακτικών λύσεων θα μπορούσε να είναι ένας καλός τρόπος για να το περιγράψει κανείς. Θα θέλαμε να υπογραμμίσουμε, ωστόσο, ότι σε αντίθεση με εμάς, η μάζα του ουκρανικού λαού δεν έχει την πολυτέλεια να παραμείνει αποστασιοποιημένη, στο επίπεδο της περιγραφής. Αυτές οι εναλλακτικές λύσεις τους επιβάλλονται με έναν πολύ πραγματικό τρόπο. Ακόμη και αν διστάζουν ή απέχουν από την επιλογή, η επιλογή θα γίνει γι’ αυτούς και θα διαμορφώσει την πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν – μια πραγματικότητα πιο βίαιη από τον πληθωρισμό ή την ύφεση. Μας φαίνεται ότι για πολλούς στην Αριστερά εκτός Ουκρανίας, το κύριο καθήκον φαίνεται να είναι να «τελειώνουμε» και να καταλήξουμε γρήγορα σε κάποιο οριστικό συμπέρασμα (π.χ. ότι ο πόλεμος δεν μπορεί με κανένα τρόπο να κερδηθεί∙ ότι το ουκρανικό κράτος είναι έτσι κι αλλιώς το ένα ή το άλλο, οπότε γιατί να μας νοιάζει∙ ότι δεν υπάρχει καμία θεμελιώδης διαφορά μεταξύ της αστικής δημοκρατίας και μιας κοινωνίας τύπου «ΛΔΝτ/ΛΔΛ», αφού και τα δύο είναι μορφές καπιταλιστικής κυριαρχίας κ.λπ.) Μόλις γίνει αυτό, ο κόσμος συνεχίζει να σκέφτεται και να γράφει για άλλα θέματα. Αλλά ακόμη και αν αυτή η συλλογιστική ήταν σωστή, για τους ανθρώπους στην Ουκρανία, οι κακές εναλλακτικές λύσεις είναι μια βιωμένη πραγματικότητα και υπάρχουν λίγα «άλλα ζητήματα» για να σκεφτούν αυτή τη στιγμή. Δυστυχώς, οι περισσότεροι από τους σχολιαστές δεν σταματούν να δίνουν (ρεαλιστικές) ενδείξεις για το τι πρέπει να κάνουν. Ίσως αυτή η αριστερή επιθυμία να τελειώνουμε με τον πόλεμο στο λεκτικό επίπεδο των δηλώσεων είναι επίσης μια έκφραση της συλλογικής μας αδυναμίας σε πρακτικό επίπεδο. Εν τω μεταξύ, η πλειοψηφία των Ουκρανών εργατών φαίνεται να εξακολουθεί να ποντάρει σε μια εναλλακτική λύση που προτιμά έναντι άλλων: το όραμα μιας μη κατεχόμενης, ανεξάρτητης Ουκρανίας. Η ιδέα ότι αγνοούν το τεράστιο κόστος είναι γελοία, καθώς το επωμίζονται καθημερινά. Παρόλα αυτά, οι απόψεις τους αγνοούνται σε μεγάλο μέρος του δυτικού αριστερού λόγου για τον πόλεμο.

Όπως το βλέπουμε, η μάλλον αποσπασματική στρατιωτική βοήθεια από τη Δύση (αρκετά περιοριστική, για παράδειγμα, όσον αφορά τα είδη των δυνατοτήτων μακράς εμβέλειας που περιλαμβάνει) επέτρεψε στις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις να σταματήσουν τη ρωσική προέλαση και, καθώς γράφουμε αυτό το κείμενο, να προσπαθήσουν να την απωθήσουν. Αυτό δεν θα ήταν δυνατό, για παράδειγμα, χωρίς τις παραδόσεις βλημάτων πυροβολικού, τα οποία η Ουκρανία είχε εξαντλήσει. Από τη μία πλευρά, αυτό παρατείνει τον συμβατικό πόλεμο και ευθύνεται άμεσα για τις απώλειες και στις δύο πλευρές. Αλλά η αναλογική μεταφορά αφορά κάτι άλλο: η δυτική στρατιωτική βοήθεια έχει μέχρι στιγμής αποτρέψει την κατάληξη σε μια απεγνωσμένη εξέγερση και μια βάναυση κατοχή, ενώ παράλληλα έχει κουράσει και αποθαρρύνει τη δύναμη εισβολής. Τα ξένα όπλα παρέχουν επίσης κάποιο μέτρο ασφάλειας στους ανθρώπους σε μέρη που βρίσκονται πιο μακριά από το μέτωπο και έχουν στοχοποιηθεί. Μπορούμε να αναρωτηθούμε: Αν έπρεπε να παραμείνουμε στο Χάρκοβο, για οποιονδήποτε λόγο (όπως πολλοί άνθρωποι), θα προτιμούσαμε να σταθμεύσει ένα αντιαεροπορικό πυραυλικό σύστημα κοντά στην πόλη ή όχι; Αυτό, σε αντίθεση με τα ευφάνταστα διλήμματα «άμεση κατάπαυση του πυρός έναντι συνεχιζόμενων επιθέσεων» ή «ειρηνική παράδοση της κρατικής εξουσίας στη Ρωσία έναντι νέου πολέμου», είναι ένα από τα άμεσα ερωτήματα. Είναι ένα εξωπραγματικό ερώτημα για ανθρώπους σαν κι εμάς, που γνωρίζουμε τον ήχο των σειρήνων αεροπορικής επιδρομής μόνο από τις τριμηνιαίες δοκιμές – αλλά ένα τέτοιο πυραυλικό σύστημα δωρήθηκε πράγματι από τη Σλοβακία, υπό τις διαμαρτυρίες των τοπικών ειρηνιστών και των αντιπάλων της «κλιμάκωσης».

Για τους λόγους αυτούς, αντιμετωπίσαμε επικριτικά τις ενέργειες στο χώρο εργασίας στα ιταλικά λιμάνια που αποσκοπούσαν στην αποτροπή της μεταφοράς όπλων στην Ουκρανία. Ούτε θα βγαίναμε έξω και θα διαδηλώναμε κατά των παραδόσεων όπλων (και για την υπεράσπιση της εθνικής οικονομίας), όπως έκαναν πρόσφατα δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι στην Πράγα. Αν τέτοιες αναταραχές δεν γίνουν κοινός τόπος στη Ρωσία, τέτοιες ενέργειες ισοδυναμούν αντικειμενικά με υποστήριξη της στρατιωτικής επίθεσης. Από την άλλη πλευρά, πιστεύουμε ότι ο καθένας, συμπεριλαμβανομένων των ανδρών σε στρατεύσιμη ηλικία, θα πρέπει να είναι ελεύθερος να εγκαταλείψει τον πόλεμο ή, όπως έκαναν πολλοί μετανάστες εργάτες, να μην επιστρέψει στην Ουκρανία για να συμμετάσχει στην πολεμική προσπάθεια. Οι άνθρωποι τους οποίους το ουκρανικό κράτος θεωρεί ως παραβάτες της επιστράτευσης αξίζουν την αλληλεγγύη μας. Επιπλέον, σε αντίθεση με ορισμένους συντρόφους στην Ουκρανία, είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στην ιδέα ότι πρόκειται απλώς για έναν χειραφετητικό «λαϊκό πόλεμο» που μπορεί με κάποιο τρόπο να ενισχύσει τις φιλοεργατικές δυνάμεις – τέτοιες ψευδαισθήσεις μπορεί στην πραγματικότητα να είναι αρκετά επικίνδυνες. Τέλος, οι προσπάθειες των κυβερνήσεων της ΕΕ να μεταθέσουν το κόστος του πολέμου και τις πληθωριστικές επιπτώσεις του στην εργατική τάξη μπορούν και πρέπει να συναντήσουν αντίσταση, αν και με τρόπο που δεν θα μετατρέπει τους Ουκρανούς εργάτες σε αποδιοπομπαίους τράγους. Ομολογουμένως, η θέση μας είναι αντιφατική. Προτιμούμε τους πονοκεφάλους στους οποίους οδηγούν τέτοιες αντιφάσεις από ένα είδος βολικής αλλά αποκομμένης από την πραγματικότητα σκέψης που αναφέραμε παραπάνω.

Ερώτηση: Μια τελευταία ερώτηση. Τι συνεπάγεται, κατά τη γνώμη σας, ο συνεχιζόμενος πόλεμος για την ανάπτυξη των ταξικών αγώνων στην Ουκρανία;

Karmína: Οι σημερινές συνθήκες κατοχής φαίνεται να προαναγγέλλουν την «ΛΔΝτ- / ΛΔΛ-ποίηση» νέων εδαφών, όπως η περιφέρεια Χερσώνα – εκτός αν απελευθερωθούν από τον ουκρανικό στρατό, κάτι που μπορεί να γίνει μόνο με τρομερό ανθρώπινο κόστος. Η καταστροφή ζωών και παραγωγικών δυνατοτήτων σε άλλες περιοχές έχει ήδη επιφέρει τεράστιο πόνο και μια άνευ προηγουμένου παρακμή της οικονομίας. Ακόμα και αν ο πόλεμος τελείωνε αύριο, με οποιονδήποτε συμβιβασμό, θα έχει γυρίσει την ανάπτυξη της Ουκρανίας πολλά χρόνια πίσω, βαθαίνοντας την εξάρτηση της χώρας από τη διεθνή οικονομική βοήθεια και επισπεύδοντας περαιτέρω εκροές εργατικής δύναμης. Επιπλέον, η άρχουσα τάξη στην Ουκρανία χρησιμοποιεί ήδη τον πόλεμο ως πρόσχημα για να περιορίσει τις βασικές ελευθερίες και την προστασία των εργαζομένων με τρόπους που φαίνεται να είναι ασύμβατοι με τη νομοθεσία της ΕΕ, παρόλο που η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση (και η προσέγγιση των νομικών κανόνων) είναι ο διακηρυγμένος στόχος της. Βλέπε, για παράδειγμα, τον πρόσφατα ψηφισθέντα νόμο αριθ. 5371 που στερεί από τους εργαζόμενους που απασχολούνται σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις κάθε προστασία από τον Εργατικό Κώδικα και αφήνει τα πάντα στη διαπραγμάτευση των επιχειρήσεων. Ένα σχέδιο νόμου είχε κατατεθεί στο κοινοβούλιο ήδη από τον Απρίλιο του 2021, αλλά οι οικονομικές δυσκολίες που δημιούργησε ο πόλεμος παρείχαν νέα «επιχειρήματα» υπέρ της ψήφισής του, δήθεν ως προσωρινό μέτρο.

Το κλειδί της κατάστασης είναι, φυσικά, η ρωσική εργατική τάξη, αν και το καθήκον της να δράσει (καθήκον, πρώτα απ’ όλα, απέναντι στον εαυτό της, αλλά και απέναντι στην παγκόσμια εργατική τάξη) μόνο σπάνια αναφέρεται στις διακηρύξεις της δυτικής αριστεράς. Μέσω απεργιών, σαμποτάζ και καλά σχεδιασμένων τρομοκρατικών ενεργειών εναντίον στρατιωτικών και κυβερνητικών στόχων, θα μπορούσε να προκαλέσει ασφυξία στον πόλεμο. Το επίπεδο αντίστασης που έχει ήδη προβάλει ο ρωσικός πληθυσμός, σε αρκετά δύσκολες συνθήκες, δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Να σημειωθεί ότι στη Δύση, υπήρξαν πολλές ειρηνικές διαδηλώσεις πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Ιράκ, αλλά δεν θυμόμαστε να βλέπουμε αμερικανικά γραφεία στρατολόγησης να καίγονται ή τρένα εφοδιασμού να εκτροχιάζονται. Δυστυχώς, χρειάζονται δράσεις σε πιο μαζική κλίμακα για να υπάρξει ένα πλήγμα στη ρωσική πολεμική προσπάθεια. Εν ολίγοις, η αλληλεγγύη μας στην Ουκρανία πρέπει να είναι με εκείνους που αγωνίζονται και στα δύο μέτωπα – ενάντια στη ρωσική κατοχή και ενάντια στις εσωτερικές πολιτικές λιτότητας και καταστολής. Τέτοιες δυνάμεις υπάρχουν. Η αλληλεγγύη μας με τη Ρωσία μπορεί να είναι μόνο με εκείνους που βάζουν σφήνες στην πολεμική μηχανή του Πούτιν.

Μετάφραση: elaliberta.gr

“On ‘The Tragedy of the Ukrainian Working Class’”, Sozial.Geschichte Online, τεύχος 34, 2022, https://sozialgeschichteonline.files.wordpress.com/2022/09/karmina_interview_ukraine_sgo_34_vorveroeffentlichung-1.pdf. Αναδημοσίευση: “On ‘The Tragedy of the Ukrainian Working Class’”, Europe Solidaire Sans Frontières, 28 Σεπτεμβρίου 2022, https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article64117.

,,O tragédii ukrajinskej triedy pracujúcich“, Karmína, 28 Σεπτεμβρίου 2022, https://karmina.red/posts/o-tragedii-ukrajinskej-triedy-pracujucich/.

Σημειώσεις

^[1] “Manifest gegen den Krieg / Manifesto against the war / Manifeste contre la guerre”, Sozial.Geschichte Online, 15 Μαρτίου 2022, https://sozialgeschichte-online.org/2022/03/15/manifest-gegen-den-krieg/.

^[2] «Editorial in Kriegszeiten. Viele offene Fragen», στο Sozial.Geschichte Online, 32 (2022), σσ. 5–7, https://duepublico2.uni-due.de/receive/duepublico_mods_00076376.

^[3] Karmína, “The tragedy of the Ukrainian working class”, Karmína, 11 Ιουλίου 2022, https://karmina.red/posts/tragedy-of-ukrainian-working-class/ [Karmína, «Η τραγωδία της ουκρανικής εργατικής τάξης», e la libertà, 28 Αυγούστου 2024, https://www.elaliberta.gr/%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%85%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B7-%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1/9727-%CE%B7-%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B4%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BF%CF%85%CE%BA%CF%81%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CF%84%CE%AC%CE%BE%CE%B7%CF%82].

^[4] Paweł Strzelecki, Jakub Growiec, Robert Wyszyski, The contribution of immigration from Ukraine to economic growth in Poland, Review of World Economics, 158 (2022), σσ. 365–399.

^[5] Cf. Shaun Walker, “Kazakhstan president says he gave order to ‘open fire with lethal force’”, The Guardian, 7 Ιανουαρίου 2022, https://www.theguardian.com/world/2022/jan/07/kazakhstan-proteststhousands-detained-as-president-says-order-mostly-restored.

^[6] Ως «αλυτρωτιστής» ορίζεται «ένα πρόσωπο που ευνοεί την απόκτηση εδάφους που κάποτε αποτελούσε μέρος της χώρας του ή θεωρείται ότι αποτελούσε», βλ. λήμμα “irredentist”, στο Collins Dictionary, https://www.collinsdictionary.com/de/worterbuch/englisch/irredentist.