Paul Martial

Πραξικοπήματα στη Δυτική Αφρική: απλώς αλλάζουν αφεντικά

Το Μάλι, στη συνέχεια η Μπουρκίνα Φάσο και, τέλος, ο Νίγηρας υπέστησαν πραξικοπήματα και στη συνέχεια σχημάτισαν τη Συμμαχία των Κρατών του Σαχέλ (AES / Alliance des États du Sahel). Αυτές οι στρατιωτικές χούντες επιδιώκουν μια ενιαία πολιτική διεθνούς προσέγγισης, μια κοινή στρατηγική στον πόλεμο κατά των τζιχαντιστών και μια κοινή ρητορική γύρω από την υπεράσπιση της εθνικής κυριαρχίας. Τι πρέπει να συμπεράνουμε από αυτή τη νέα πραγματικότητα για τη Δυτική Αφρική; Ορισμένοι βλέπουν αυτούς τους πραξικοπηματίες ηγέτες ως νέους κήρυκες της απελευθέρωσης της Αφρικής. Δυστυχώς, η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική.

Το κοινό στοιχείο μεταξύ αυτών των τριών πραξικοπημάτων είναι ότι στρέφονται κατά της γαλλικής πολιτικής. Αυτό δεν είναι το ίδιο, για παράδειγμα, με το πραξικόπημα στην Γκαμπόν, μια χώρα της Κεντρικής Αφρικής που επίσης ανήκει στη σφαίρα επιρροής της Γαλλίας.

Η κρίση είναι τόσο βαθιά που οι Γάλλοι στρατιώτες έχουν απελαθεί, οι διπλωματικές αποστολές έχουν κλείσει και οι Γάλλοι υπήκοοι θεωρούνται persona non grata

Η παραγνωρισμένη αφρικανική ιστορία της Γαλλίας

Υπάρχουν πολλαπλές αιτίες αυτής της κατανοητής λαϊκής απόρριψης, ιδίως από τη νεολαία. Υπάρχει, φυσικά, η ιστορία των σχέσεων της Γαλλίας με τις αφρικανικές χώρες, που σημαδεύτηκε από τη δουλεία και την αποικιοκρατία, πτυχές της οποίας πολλοί Γάλλοι πολιτικοί εξακολουθούν να βλέπουν θετικά.

Η νεοαποικιακή πολιτική της Γαλλίας μετά την ανεξαρτησία, ήταν γνωστή ως «Françafrique». Η πρώην αποικιακή δύναμη διατήρησε την οικονομική και χρηματοπιστωτική της κυριαρχία με τη συνεχή χρήση του φράγκου CFA^[1], ενός νομίσματος εγγυημένου από το γαλλικό υπουργείο Οικονομικών. Η στρατιωτική κυριαρχία διατηρήθηκε επίσης, με γαλλικά στρατεύματα να σταθμεύουν στη Γκαμπόν, τη Σενεγάλη, την Ακτή Ελεφαντοστού, το Τσαντ και το Τζιμπουτί. Και αυτό χωρίς να αναφερθούν οι περισσότερες από εξήντα στρατιωτικές επεμβάσεις στην ήπειρο μετά την ανεξαρτησία. Η επέμβαση στη Λιβύη συνάντησε έντονες αντιδράσεις και αποσταθεροποίησε την περιοχή του Σάχελ. Η συνενοχή της Γαλλίας στη γενοκτονία των Τούτσι στη Ρουάντα παραμένει μια οδυνηρή ανάμνηση.

Αντιπαράθεση με τη γαλλική πολιτική

Ένας Γάλλος δημοσιογράφος δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο Αλαζόνας ως Γάλλος στην Αφρική^[2], μια φράση που περιγράφει εύστοχα τον τρόπο με τον οποίο οι γαλλικές αρχές έχουν αποκοπεί από την αφρικανική νεολαία. Θυμόμαστε τις δηλώσεις ενός πρώην προέδρου που δήλωσε στο Ντακάρ ότι «ο Αφρικανός άνθρωπος δεν έχει μπει στην ιστορία»^[3] και το περιφρονητικό αστείο του προέδρου Μακρόν για τον ομόλογό του στην Μπουρκίνα Φάσο που υπαινίχθηκε ότι έφευγε από το δωμάτιο για να φτιάξει τον κλιματισμό^[4]. Η άδικη και ταπεινωτική πολιτική για τις θεωρήσεις εισόδου συμβάλλει επίσης σε αυτή την αντίληψη.

Η Γαλλία θεωρείται ισλαμοφοβική και ρατσιστική χώρα λόγω της αντιμετώπισης των μεταναστών και των πολιτικών διακρίσεων που εφαρμόζει απέναντι στα μέλη της αφρικανικής διασποράς.

Η αποτυχία των γαλλικών στρατιωτικών επιχειρήσεων στο Σάχελ

Η ανικανότητα της Γαλλίας να εξαλείψει την τζιχαντιστική απειλή στην περιοχή αυτή είναι μια σημαντική αιτία της ρήξης. Ο γαλλικός στρατός επενέβη πρώτα στο Μάλι με την επιχείρηση Serval^[5]. Η επιχείρηση αυτή, που λανθασμένα θεωρήθηκε επιτυχής, απλώς διασκόρπισε τις ισλαμιστικές ομάδες, οι οποίες γρήγορα αναδιοργανώθηκαν και εξαπέλυσαν όλο και πιο τολμηρές επιθέσεις. Στη συνέχεια, οι γαλλικές αρχές ξεκίνησαν μια ευρύτερη επιχείρηση, την Barkhane^[6], που καλύπτει όλες τις χώρες του Σάχελ. Παρά την οκταετή επέμβαση, οι ισλαμιστές έχουν προωθηθεί στο Μάλι, τον Νίγηρα και την Μπουρκίνα Φάσο, οδηγώντας σε εκτεταμένες παρεξηγήσεις, ακόμη και σε θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με μια υποτιθέμενη συμμαχία μεταξύ της Γαλλίας και των ισλαμιστών.

Η αλήθεια είναι, φυσικά, εντελώς διαφορετική. Οι γαλλικές αρχές δεν κατάφεραν να αντιληφθούν ότι οι εξεγέρσεις ήταν μπολιασμένες πάνω σε επαναλαμβανόμενα προβλήματα που διέφεραν ανάλογα με την περιοχή. Σε αυτά περιλαμβάνονταν ο ανταγωνισμός για τη γη και το νερό μεταξύ κτηνοτρόφων (κυρίως Φουλάνι) και αγροτών, η αμφισβήτηση της ακαμψίας των κοινωνικών δομών από τους νέους ή οι εξεγέρσεις των απογόνων των σκλάβων και άλλων περιθωριοποιημένων οικογενειών. Επιπλέον, οι ισλαμιστικές δραστηριότητες προσφέρουν σε πολλούς νέους αμοιβή μέσω διαφόρων δραστηριοτήτων λαθρεμπορίου. Η αντίδραση της Γαλλίας ήταν καθαρά προσανατολισμένη στην ασφάλεια. Ακόμη χειρότερα, στο Μάλι το 2017, οι άνθρωποι που συμμετείχαν στην Εθνική Διάσκεψη Συμφιλίωσης προέτρεψαν τις αρχές να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις με τους εμπόλεμους. Η Γαλλία αντιτάχθηκε σθεναρά σε αυτό, ενώ ταυτόχρονα διαπραγματευόταν και πλήρωνε λύτρα για την απελευθέρωση των Γάλλων ομήρων.

Τα πραξικοπήματα ως αντίδραση στη λαϊκή κινητοποίηση

Τα πραξικοπήματα σημειώθηκαν εν μέσω σημαντικών λαϊκών κινητοποιήσεων που κατήγγειλαν τόσο τα διεφθαρμένα καθεστώτα όσο και την αδυναμία τους να επιλύσουν την κρίση ασφαλείας.

Στο Μάλι, μεγάλες διαδηλώσεις προηγήθηκαν του πραξικοπήματος. Επικεφαλής αυτών ήταν ένας συνασπισμός, το Κίνημα της 5ης Ιουνίου - Συνασπισμός Πατριωτικών Δυνάμεων (M5-RFP), αποτελούμενος από κόμματα και ισλαμικές ενώσεις. Μια μειοψηφική παράταξη του M5-RFP, με επικεφαλής τον Choguel Maïga, υποστήριξε τη χούντα.

Στη Μπουρκίνα Φάσο, μια επανάσταση το 2014 ανέτρεψε τη δικτατορία του Blaise Compaoré και ο γαλλικός στρατός διευκόλυνε τη διαφυγή του Compaoré από τη χώρα. Ακολούθησε η εκλογή του προέδρου Roch Kaboré, του οποίου το κακό ιστορικό ασφάλειας διευκόλυνε το στρατιωτικό πραξικόπημα.

Η περίπτωση του Νίγηρα είναι ελαφρώς διαφορετική. Το πραξικόπημα του στρατηγού Tiani, επικεφαλής της προεδρικής φρουράς, προέκυψε από μια εσωτερική διαμάχη εντός του Κόμματος Δημοκρατίας και Σοσιαλισμού του Νίγηρα, το οποίο κυβερνούσε τη χώρα.

Ωστόσο, και στις τρεις περιπτώσεις, οι χούντες εμφανίστηκαν ως σωτήρες και απολάμβαναν κάποια λαϊκή υποστήριξη.

Ο ρόλος της Ecowas και η γαλλική κριτική

Η δημοτικότητα των χούντας ενισχύθηκε από την πολιτική της Οικονομικής Κοινότητας Δυτικοαφρικανικών Κρατών (Ecowas). Υπό το πρόσχημα της αποκατάστασης της συνταγματικής τάξης, η Ecowas επέβαλε ένα σκληρό οικονομικό εμπάργκο που έπληξε κυρίως τους πληθυσμούς που είχαν ήδη πληγεί σκληρά από την κρίση του COVID. Η Ecowas απείλησε ακόμη και με στρατιωτική επέμβαση κατά του Νίγηρα, ενώ ενέκρινε όλες τις εκλογικές απάτες. Ταυτόχρονα, οι γαλλικές αρχές ασκούσαν συνεχώς δημόσια κριτική στις χούντες. Ο Μακρόν αρνήθηκε ακόμη και να συμμορφωθεί με το αίτημα του Νίγηρα για αποχώρηση των γαλλικών στρατευμάτων, θεωρώντας την κυβέρνηση παράνομη. Οι χούντες επωφελήθηκαν από αυτό για να αποχωρήσουν από την περιφερειακή δομή και να σχηματίσουν τη Συμμαχία των Κρατών του Σάχελ (AES), μια οικονομική και στρατιωτική συμμαχία.

Είναι οι χούντες προοδευτικές;

Οι ηγέτες των πραξικοπηματιών υιοθέτησαν μια γλώσσα εθνικής κυριαρχίας, αντι-γαλλική και αντι-δυτική, η οποία ευθυγραμμίζεται απόλυτα με την ιδεολογία του Πούτιν. Η δημοκρατία επικρίνεται ως ένα εξωτερικά επιβαλλόμενο και ακατάλληλο σύστημα για τις αφρικανικές παραδόσεις ή ως αναποτελεσματικό.

Είναι εμφανής η υποσχόμενη επιτυχία; Προφανώς όχι. Η κατάσταση ασφαλείας επιδεινώνεται σημαντικά, με τους τζιχαντιστές να ελέγχουν τεράστια εδάφη. Η πρόσφατη επίθεση στους στρατώνες της Μανσίλα στη Μπουρκίνα Φάσο^[7], όπου έχασαν τη ζωή τους πάνω από εκατό στρατιώτες, καταδεικνύει την αδυναμία των χουντικών να αντισταθούν. Κατά ειρωνικό τρόπο, οι επικριτές της Γαλλίας έχουν ακολουθήσει την ίδια πολιτική που επικεντρώνεται στην ασφάλεια και απορρίπτουν οποιαδήποτε πολιτική λύση στη σύγκρουση. Η χρήση των δαπανηρών μισθοφόρων της Βάγκνερ οδήγησε σε πολυάριθμες σφαγές, όπως στη Μούρα, όπου πάνω από 500 άμαχοι σκοτώθηκαν από μισθοφόρους και στρατιώτες του Μάλι^[8]. Ο Νίγηρας έχει επιστρατεύσει τις υπηρεσίες μιας τουρκικής εταιρείας μισθοφόρων, της SADAT^[9]. Στη Μπουρκίνα Φάσο, η χούντα δημιούργησε ανεπαρκώς οπλισμένες και εκπαιδευμένες πολιτοφυλακές, τους Εθελοντές για την Υπεράσπιση της Πατρίδας (VDP), οι οποίοι είναι εύκολος στόχος για τις ισλαμιστικές ομάδες και συχνά στοχοποιούν την κοινότητα των Φουλάνι.

Καταστολή της δημοκρατίας και καταπίεση

Καθώς η κρίση βαθαίνει, οι χούντες αποδυναμώνονται και αντιδρούν συρρικνώνοντας τον δημοκρατικό χώρο. Οι πολιτικές δραστηριότητες απαγορεύονται και οι ηγέτες είτε συλλαμβάνονται είτε εξορίζονται, όπως ο Oumar Mariko, ηγέτης μιας ριζοσπαστικής αριστερής οργάνωσης του Μάλι. Ο Τύπος λογοκρίνεται, οι αντίπαλοι φυλακίζονται ή στέλνονται στην πρώτη γραμμή με τους VDP, όπως συνέβη στη Μπουρκίνα Φάσο με τον δικηγόρο Guy-Hervé Kam, συνιδρυτή της αγωνιστικής οργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών «Balai Citoyen» και πρώην υπουργό Εξωτερικών, ακόμη και σε ηλικία 70 ετών. Συνδικαλιστικοί ηγέτες, όπως ο Moussa Diallo της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργασίας της Μπουρκίνα Φάσο, διώκονται.

Ορισμένοι μπορεί να παραπλανηθούν από την ανεξαρτησιακή ή ακόμη και αντιιμπεριαλιστική ρητορική των χούντας, η οποία απλώς μιμείται άλλους αφρικανικούς δικτάτορες. Κατηγορούμενες για διαφθορά ή εκλογική νοθεία, υπερασπίζονται τον εαυτό τους υιοθετώντας αντιαποικιοκρατική ρητορική για να διασύρουν τους αντιπάλους τους.

Στην πράξη, οι χούντες δεν διακρίνονται από άλλες δικτατορίες: ίδια λογοκρισία, ίδια καταστολή, ίδια εκλογική νοθεία, ίδια διαφθορά. Η μόνη διαφορά είναι η υποταγή τους στον Πούτιν. Όσοι παρασύρονται από την πολιτική «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου» αγνοούν τα συμφέροντα των λαών αυτών των χωρών και δεν βλέπουν ότι οι χούντες δεν τους απελευθέρωσαν από τη νεοαποικιοκρατία∙ απλώς άλλαξαν αφεντικά.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Paul Martial, “West African coups: just changing masters”, Amandla!, 5 Ιουλίου 2024, https://www.amandla.org.za/west-african-coups-just-changing-masters/. Αναδημοσίευση: Europe Solidaire Sans Frontières, https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article71389.

Ο Paul Martial είναι ο διαχειριστής της ιστοσελίδας Afriques en lute.

Σημειώσεις

^[1] “History of the CFA franc”, BCEAO / Banque Centrale des Etats de l’Afrique de l’Ouest, https://www.bceao.int/en/content/history-cfa-franc.

^[2] “Antoine Glaser unveiled his new book entitled Arrogant as French in Africa”, United States Press Agency News (USPA News), 26 Μαρτίου 2016, https://www.uspa24.com/bericht-7499/antoine-glaser-unveiled-his-new-book-entitled-arrogant-as-french-in-africa.html.

^[3] “Nicolas Sarkozy Dakar address”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Nicolas_Sarkozy_Dakar_address.

^[4] “What’s wrong with a joke? Macron defends air-conditioning gag in Africa”, Reuters, 30 Νοεμβρίου 2017, https://www.reuters.com/article/us-africa-macron-language/whats-wrong-with-a-joke-macron-defends-air-conditioning-gag-in-africa-idUSKBN1DU1TG/.

^[5] “Why France Failed in Mali”, War on the Rocks, 21 Φεβρουαρίου 2022, https://warontherocks.com/2022/02/why-france-failed-in-mali/.

^[6] Isabelle King, “How France Failed Mali: the End of Operation Barkhane”, Harvard International Review, 30 Ιανουαρίου 2023, https://hir.harvard.edu/how-france-failed-mali-the-end-of-operation-barkhane/.

^[7] “Al-Qaeda affiliate claims responsibility for June attack in Burkina Faso”, Al Jazeera, 16 Ιουνίου 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/6/16/al-qaeda-affiliate-claims-responsibility-for-june-attack-in-burkina-faso.

^[8] “Mali: Massacre by Army, Foreign Soldiers”, Human Rights Watch, 5 Απριλίου 2022, https://www.hrw.org/news/2022/04/05/mali-massacre-army-foreign-soldiers.

^[9] “SADAT Defense”, SADAT, https://sadat.com.tr/en/.