Antonio Gramsci

Καισαρισμός

Καίσαρας, Ναπολέων, Ναπολέων ΙΙΙ, Κρόμγουελ, κλπ. Σύνταξη ενός καταλόγου των ιστορικών γεγονότων που κορυφώθηκαν σε μία μεγάλη «ηρωική» προσωπικότητα.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Καισαρισμός αποτελεί την έκφραση μιας κατάστασης στην οποία οι συγκρουόμενες δυνάμεις σε ισορροπούν μεταξύ τους με ένα καταστροφικό τρόπο· δηλαδή, ισορροπούν μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο ώστε η συνέχιση της σύγκρουσης μπορεί να καταλήξει μόνο στην αμοιβαία καταστροφή τους. Όταν η προοδευτική δύναμη Α αγωνίζεται με την αντιδραστική δύναμη B, μπορεί όχι μόνο να νικήσει η Α τη B ή η B να νικήσει την A, αλλά μπορεί να συμβεί να μην νικήσει ούτε η Α ούτε η Β – αλλά να αλληλοσπαράσσονται και να παρέμβει ύστερα μία τρίτη δύναμη C από έξω, υποτάσσοντας ο,τι έχει απομείνει από την Α και τη Β. Στην Ιταλία, μετά το θάνατο του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς¹, είναι αυτό ακριβώς που συνέβη.

Αλλά ο Καισαρισμός - αν και εκφράζει πάντα την συγκεκριμένη λύση με την οποία μια μεγάλη προσωπικότητα, επιφορτίζεται με το καθήκον της «διαιτησίας» πάνω από μια ιστορικο-πολιτική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από μια ισορροπία των δυνάμεων που οδεύει προς την καταστροφή - δεν έχει σε όλες τις περιπτώσεις την ίδια ιστορική σημασία. Μπορεί να υπάρξουν τόσο προοδευτικές όσο και αντιδραστικές μορφές Καισαρισμού. Η ακριβής σημασία της κάθε μορφής μπορεί, σε τελευταία ανάλυση, να αναπλαστεί μόνο μέσω της συγκεκριμένης ιστορίας, και όχι μέσω οποιουδήποτε κοινωνιολογικού εμπειρικού κανόνα. Ο Καισαρισμός είναι προοδευτικός όταν με την παρέμβασή του βοηθάει την προοδευτική δύναμη για να θριαμβεύσει, έστω κι αν η νίκη της μετριάζεται από ορισμένους συμβιβασμούς και περιορισμούς. Είναι αντιδραστικός όταν η παρέμβασή του βοηθά την αντιδραστική δύναμη να θριαμβεύσει - σε αυτή την περίπτωση με ορισμένους συμβιβασμούς και περιορισμούς, που έχουν, όμως, μια διαφορετική αξία, σε έκταση και σημασία απ’ ό,τι στην πρώτη περίπτωση. Ο Καίσαρας και ο Ναπολέων I είναι παραδείγματα προοδευτικού Καισαρισμού. Ο Ναπολέων ΙΙΙ και ο Μπίσμαρκ αντιδραστικού Καισαρισμού.

Το ζήτημα είναι να δούμε αν στη διαλεκτική «επανάσταση/παλινόρθωση» είναι επανάσταση ή παλινόρθωση που υπερισχύει. Γιατί είναι βέβαιο ότι στην κίνηση της ιστορίας δεν υπάρχει καμία στροφή προς τα πίσω, και ότι δεν υπάρχουν παλινορθώσεις in toto [στο σύνολο]. Εκτός αυτού, ο Καισαρισμός είναι μια πολεμική-ιδεολογική φόρμουλα, και όχι ένας κανόνας ιστορικής ερμηνείας. Μια λύση καισαρική μπορεί να υπάρχει ακόμη και χωρίς Καίσαρα, χωρίς μια μεγάλη, «ηρωική» και αντιπροσωπευτική προσωπικότητα. Το κοινοβουλευτικό σύστημα έχει προσφέρει επίσης ένα μηχανισμό για τέτοιες συμβιβαστικές λύσεις. Οι «εργατικές» κυβερνήσεις του MacDonald ήταν σε ένα ορισμένο βαθμό λύσεις αυτού του είδους. Και ο βαθμός Καισαρισμού αυξήθηκε όταν σχηματίστηκε η κυβέρνηση με επικεφαλής τον MacDonald και μια συντηρητική πλειοψηφία. Ομοίως στην Ιταλία από τον Οκτώβριο του 1922 ως την αποχώρηση των «Λαϊκών», και στη συνέχεια σταδιακά μέχρι τις 3 Ιανουαρίου 1925 και στη συνέχεια έως τις 8 Νοεμβρίου 1926, υπήρχε μια πολιτικο-ιστορική κίνηση στην οποία διάφορες διαβαθμίσεις Καισαρισμού διαδέχθηκαν η μία την άλλη, με αποκορύφωμα μια πιο καθαρή και μόνιμη μορφή - αν και ακόμη αυτή δεν ήταν στατική ή ακίνητη. Κάθε κυβέρνηση συνασπισμού είναι το πρώτο στάδιο του Καισαρισμού, που είτε μπορεί, είτε δεν μπορεί να αναπτυχθεί σε πιο σημαντικά στάδια (σύμφωνα με την κοινή γνώμη φυσικά, οι κυβερνήσεις συνασπισμού, αποτελούν, αντίθετα, τα πιο «σταθερά προπύργια» εναντίον του Καισαρισμού). Στο σύγχρονο κόσμο, των συνθηκών των μεγάλων οικονομικο-συνδικαλιστικών και κομματικών σχηματισμών, ο μηχανισμός του καισαρικού φαινομένου είναι πολύ διαφορετικός απ’ ότι ήταν μέχρι την εποχή του Ναπολέοντα ΙΙΙ. Την περίοδο μέχρι το Ναπολέοντα ΙΙΙ, οι τακτικές στρατιωτικές δυνάμεις και οι μάχιμες δυνάμεις ήταν ένα αποφασιστικό στοιχείο για την εμφάνιση του Καισαρισμού, που πραγματοποιούνταν με πραξικοπήματα, στρατιωτικά κινήματα, κλπ. Στο σύγχρονο κόσμο οι συνδικαλιστικές και οι πολιτικές δυνάμεις, με τα απεριόριστα οικονομικά μέσα τα οποία μπορεί να είναι στη διάθεση μικρών ομάδων πολιτών, περιπλέκουν το πρόβλημα. Τα στελέχη των κομμάτων και των οικονομικών ενώσεων μπορεί να διαφθείρονται ή να τρομοκρατούνται, χωρίς να υπάρχει ανάγκη για στρατιωτική δράση σε μεγάλο στιλ - του Καίσαρα ή της 18ης Μπρυμαίρ. Επαναλαμβάνεται στο πεδίο αυτό η ίδια κατάσταση, που εξετάστηκε σε σχέση με την φόρμουλα γιακωβίνοι/1948, της λεγόμενης «διαρκούς επανάστασης». Η σύγχρονη πολιτική τεχνική αυτή έχει μετασχηματιστεί πλήρως μετά από το 1948. Μετά την επέκταση του κοινοβουλευτισμού και των συνεταιριστικών συστημάτων των συνδικάτων και των κομμάτων και την ανάπτυξη του σχηματισμού του διογκωμένου κράτους και των «ιδιωτικών» γραφειοκρατιών (δηλαδή πολιτικο-ιδιωτικών, κομματικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων)· και μετά τους μετασχηματισμούς που πραγματοποιήθηκαν στην οργάνωση των δυνάμεων της τάξης υπό την ευρεία έννοια - δηλαδή όχι μόνο της δημόσιας υπηρεσίας που σχεδιάστηκε για την καταστολή της εγκληματικότητας, αλλά και του συνόλου των δυνάμεων που οργανώθηκε από το κράτος και από ιδιώτες για να διασφαλιστεί η πολιτική και οικονομική εξουσία των κυρίαρχων τάξεων. Με αυτή την έννοια, ολόκληρα «πολιτικά» κόμματα και άλλες οργανώσεις - οικονομικές ή άλλου τύπου - θα πρέπει να θεωρούνται ως όργανα της πολιτικής τάξης, ανακριτικού και προληπτικού χαρακτήρα. Το γενικό σχήμα των δυνάμεων Α και Β που συγκρούονται με καταστροφικές συνέπειες - δηλαδή, με την προοπτική ότι ούτε η Α ούτε η Β θα νικήσει στον αγώνα για την συγκρότηση (ή επανασυγκρότηση) μιας οργανικής ισορροπίας, από την οποία γεννιέται ο Καισαρισμός (μπορεί να γεννηθεί) - είναι ακριβώς μια γενική υπόθεση, ένα κοινωνιολογικό σχήμα (βολικό για την τέχνη της πολιτικής). Μπορεί η υπόθεση να καταστεί ακόμη πιο συγκεκριμένη, αναγόμενη σε ένα όλο και μεγαλύτερο βαθμό προσέγγισης με συγκεκριμένες ιστορικές πραγματικότητες, και αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τον καθορισμό ορισμένων βασικών στοιχείων.

Έτσι, μιλώντας για την Α και τη Β, διατυπώθηκε ο ισχυρισμός ότι είναι αντίστοιχα μια γενικά προοδευτική, και μια γενικά αντιδραστική δύναμη. Αλλά θα μπορούσε κανείς να προσδιορίσει τον τύπο της προοδευτικής και της αντιδραστικής δύναμης και να επιτύχει έτσι στενότερες προσεγγίσεις. Στην περίπτωση του Καίσαρα και του Ναπολέοντα I, μπορεί να ειπωθεί ότι η Α και η Β, αν και διακριτές και σε σύγκρουση, δεν ήταν παρ’ όλα αυτά, τέτοιες που να είναι «απολύτως» ανίκανες να φτάσουν, μετά από μια μοριακή διαδικασία, σε μια αμοιβαία σύντηξη και αφομοίωση. Και αυτό ήταν ο,τι στην πραγματικότητα συνέβη, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό (αρκούσε, ωστόσο, για τους ιστορικο-πολιτικούς στόχους - δηλαδή την παύση του θεμελιώδους οργανικού αγώνα και ως εκ τούτου την υπέρβαση της καταστροφικής φάσης). Αυτό είναι ένα στοιχείο στενότερης προσέγγισης. Άλλο ένα τέτοιο στοιχείο είναι το εξής: η καταστροφική φάση μπορεί να προκύψει από μια «στιγμιαία» πολιτική ανεπάρκεια της παραδοσιακής κυρίαρχης δύναμης, και όχι από οποιαδήποτε, απαραίτητα ανυπέρβλητη, οργανική ανεπάρκεια. Αυτό ισχύει και στην περίπτωση του Ναπολέοντα ΙΙΙ. Η κυρίαρχη δύναμη στη Γαλλία μεταξύ 1815-1848 είχε διασπαστεί πολιτικά (φατριαστικά) σε τέσσερα στρατόπεδα: νομιμόφρονες, ορλεανιστές, βοναπαρτιστές, γιακωβίνους-δημοκρατικούς. Η εσωτερική φατριαστική πάλη ήταν τέτοια ώστε να καταστεί δυνατή για την αντίπαλη δύναμη B (την προοδευτική) η προώθηση σε μια πρώιμη μορφή. Ωστόσο, η υπάρχουσα κοινωνική μορφή δεν είχε εξαντλήσει ακόμη τις δυνατότητές της για ανάπτυξη, όπως απέδειξε πολλές φορές η μετέπειτα ιστορία. Ο Ναπολέων ΙΙΙ εκπροσωπούσε (με τον δικό του τρόπο, σε αναλογία με το ανάστημα του ανθρώπου, το οποίο δεν ήταν μεγάλο) αυτές τις λανθάνουσες και ενυπάρχουσες δυνατότητες: ο Καισαρισμός του έχει συνεπώς ένα ιδιαίτερο χρωματισμό. Ο Καισαρισμός του Καίσαρα και του Ναπολέοντα Ι είχε, να το πω έτσι, ένα ποσοτικό/ποιοτικό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια εκπροσωπούσε την ιστορική φάση του περάσματος από ένα τύπο κράτους σε άλλο τύπο - ένα πέρασμα στο οποίο οι καινοτομίες ήταν τόσες πολλές, και τέτοιας φύσης, που αντιπροσώπευαν μια πλήρη αναστροφή. Ο Καισαρισμός του Ναπολέοντα ΙΙΙ ήταν απλώς, και σε περιορισμένη κλίμακα, ποσοτικός. Δεν υπήρχε πέρασμα από ένα τύπο κράτους σε άλλο άλλο, αλλά μόνο «εξέλιξη» του ίδιου τύπου σε συνεχείς γραμμές.

Στο σύγχρονο κόσμο, τα φαινόμενα Καισαρισμού είναι αρκετά διαφορετικά, τόσο από εκείνα του τύπου του Ναπολέοντα I όσο και του Ναπολέοντα III - αν και τείνουν προς τον τελευταίο. Στον σύγχρονο κόσμο, η ισορροπία με καταστροφικές προοπτικές δεν συμβαίνει μεταξύ των δυνάμεων που θα μπορούσαν σε τελευταία ανάλυση να συγχωνευθούν και να να ενωθούν - έστω και μετά από εξαντλητική και αιματηρή διαδικασία - αλλά μεταξύ δυνάμεων των οποίων η αντίθεση είναι ιστορικά αθεράπευτη και μάλιστα γίνεται ιδιαίτερα έντονη με την εμφάνιση μορφών Καισαρισμού. Ωστόσο, στον σύγχρονο κόσμο ο Καισαρισμός έχει επίσης ένα ορισμένο περιθώριο - μεγαλύτερο ή μικρότερο, ανάλογα με τη χώρα και τη σχετική βαρύτητά της στο παγκόσμιο πλαίσιο. Γιατί μια κοινωνική μορφή έχει «πάντα» περιθωριακές δυνατότητες για περαιτέρω ανάπτυξη και οργανωτική βελτίωση, και ιδίως μπορεί να υπολογίζει στη σχετική αδυναμία της αντίπαλης προοδευτικής δύναμης, ως αποτέλεσμα του ειδικού χαρακτήρα της και του τρόπου ζωής της. Είναι απαραίτητο για την κυρίαρχη κοινωνική μορφή να διατηρηθεί αυτή η αδυναμία: για το λόγο αυτό έχει επιβεβαιωθεί ότι ο σύγχρονος Καισαρισμός, περισσότερο από ένα στρατιωτικό είναι ένα αστυνομικό σύστημα.

[1933-1934. Πρώτη εκδοχή 1932]

Θα ήταν μεθοδολογικό σφάλμα (μια μορφή της κοινωνιολογικής μηχανιστικότητας) να πιστέψουμε ότι ο Καισαρισμός - είτε προοδευτικός, είτε αντιδραστικός, είτε ενός ενδιάμεσου και επεισοδιακού χαρακτήρα - ολόκληρο το νέο ιστορικό φαινόμενο οφείλεται στην ισορροπία των «θεμελιωδών» δυνάμεων. Είναι επίσης απαραίτητο να δούμε την αλληλεπίδραση των σχέσεων ανάμεσα στις κύριες δυνάμεις (διαφόρων ειδών, κοινωνικο-οικονομικών και τεχνικο-οικονομικών) των βασικών τάξεων και των βοηθητικών δυνάμεων που διευθύνονται, ή υπόκεινται στην ηγεμονική επιρροή τους. Έτσι, θα ήταν αδύνατον να καταλάβει κανείς το πραξικόπημα της 2 Δεκεμβρίου χωρίς τη μελέτη της λειτουργίας των γαλλικών στρατιωτικών ομάδων και της αγροτιάς.

Ένα πολύ σημαντικό ιστορικό επεισόδιο από την άποψη αυτή είναι η λεγόμενη υπόθεση Ντρέυφους στη Γαλλία. Αυτό ανήκει επίσης σ’ αυτή τη σειρά παρατηρήσεων, όχι επειδή οδήγησε στον «Καισαρισμό», αλλά για τον ακριβώς αντίθετο λόγο: επειδή εμπόδισε την ανάδειξη ενός κυοφορούμενου Καισαρισμού, με σαφώς αντιδραστικό χαρακτήρα. Παρ’ όλα αυτά, το κίνημα Ντρέυφους είναι χαρακτηριστικό, δεδομένου ότι ήταν μια περίπτωση κατά την οποία τα στοιχεία του κυρίαρχου κοινωνικού μπλοκ απέτρεψαν τα ίδια τον Καισαρισμό του πιο αντιδραστικού τμήματος του ίδιου μπλοκ. Και το έκαναν βασιζόμενα στην υποστήριξη όχι της αγροτιάς και της υπαίθρου, αλλά και των υποτελών στρωμάτων των πόλεων που καθοδηγούνταν από τους ρεφορμιστές σοσιαλιστές (αν και δέχτηκε επίσης υποστήριξη και από τα πιο προοδευτικά τμήματα της αγροτιάς). Υπάρχουν άλλα σύγχρονα ιστορικο-πολιτικά κινήματα τύπου Ντρέυφους, τα οποία σίγουρα δεν είναι επαναστάσεις, αλλά που δεν είναι τελείως αντιδράσεις - τουλάχιστον υπό την έννοια ότι συντρίβουν τις ασφυκτικές και απολιθωμένες κρατικές δομές στο κυρίαρχο στρατόπεδο, και εισάγουν επίσης στην εθνική ζωή και στην κοινωνική δραστηριότητα ένα διαφορετικό και πιο πολυάριθμο προσωπικό. Και αυτά τα κινήματα μπορεί να έχουν ένα σχετικά «προοδευτικό» περιεχόμενο, στο μέτρο που δείχνουν ότι υπήρχαν αποτελεσματικές δυνάμεις σε λανθάνουσα κατάσταση στην παλιά κοινωνία που οι παλιοί ηγέτες δεν γνώριζαν πώς να αξιοποιήσουν - ίσως ακόμη και «περιθωριακές δυνάμεις». Ωστόσο, οι δυνάμεις αυτές δεν μπορεί να είναι απολύτως προοδευτικές, με την έννοια ότι δεν είναι «ιστορικές». Έχουν καταστεί ιστορικά αποτελεσματικές από την αδυναμία του αντιπάλου να δημιουργήσει, όχι από μια δική τους έμφυτη δύναμη. Ως εκ τούτου, συνδέονται με μια συγκεκριμένη κατάσταση της ισορροπίας μεταξύ των αντικρουόμενων δυνάμεων, που είναι ανίκανες στα αντίστοιχα στρατόπεδά τους να δώσουν μια αυτόνομη έκφραση σε μια βούληση για ανοικοδόμηση.

(Αποσπάσματα από τα Από τα Τετράδια της Φυλακής)

Πηγή: Σπάρτακος, τεύχος 112, Ιούνιος 2013. Τεύχος - αφιέρωμα, «Η μαρξιστική κριτική του φασισμού» (από τα αγγλικά: Antonio Gramsci, «Caesarism», Marxists’ Internet Archive). Περιλαμβάνεται επίσης στο Γκράμσι Αντώνιο, Για τον Μακιαβέλι, για την πολιτική και για το σύγχρονο κράτος, Ηριδανός, χ.χ.ε., σελ., 108 – 115.

Σημειώσεις