“The stranger at our gate”: Ο ρακένδυτος και ξυπόλητος Εβραίος μετανάστης (από την Ανατολική Ευρώπη;) φτάνει στις πύλες της Αμερικής. Βρωμάει πολύ και ο Αμερικάνος κλείνει τη μύτη του. Στις αποσκευές που κουβαλάει ο Εβραίος βρίσκονται η φτώχεια, η αναρχία, οι προκαταλήψεις, η απαίτηση τήρησης της αργίας του Σαββάτου, οι ασθένειες… Γελοιογραφία του Frank Beard για την εφημερίδα Ram’s Horn του Σικάγου, το 1890.

Gilbert Achcar

Πώς έγιναν λευκοί οι Ευρωπαίοι Εβραίοι και η κατάχρηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος

Σήμερα είναι δύσκολο να σκεφτεί κανείς τους Ευρωπαίους Εβραίους ως μη λευκούς.^* Το μότο σύμφωνα με το οποίο ο πολύ λευκός «δυτικός πολιτισμός» είναι «ιουδαιοχριστιανικός» έχει γίνει τόσο διαδεδομένο που έχει αποκτήσει την ιδιότητα μιας κοινής παρανόησης, αντάξιας του Λεξικού των κοινών τόπων του Γκυστάβ Φλομπέρ. Αυτό το ίδιο μότο έχει ενισχυθεί έντονα τον τελευταίο καιρό από τον τρόπο με τον οποίο οι δυτικές κυβερνήσεις, ξεκινώντας από την αμερικανική κυβέρνηση του Τζο Μπάιντεν, υποστήριξαν άνευ όρων την ακροδεξιά ισραηλινή κυβέρνηση του Μπέντζαμιν Νετανιάχου στην εκδικητική σφαγή ενός τεράστιου αριθμού κατοίκων της Λωρίδας της Γάζας, συμπεριλαμβανομένου ενός συγκλονιστικού ποσοστού παιδιών, μαζί με την καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους της περιοχής και τον εκτοπισμό της συντριπτικής πλειονότητας όσων θα μπορούσαν ακόμη να καταφέρουν να επιβιώσουν – και όλα αυτά ενώ υποκριτικά μιλάνε για την ανάγκη να μην πληγούν οι άμαχοι. Αυτή η άνευ όρων υποστήριξη προήλθε από μια δυτική ταύτιση με τους Ισραηλινούς μπροστά στην επίθεση της 7ης Οκτωβρίου 2023, η οποία ήταν πολύ παρόμοια με τη «ναρκισσιστική συμπόνια» των Ευρωπαίων για τους Αμερικανούς μπροστά στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Περιέγραψα την τελευταία πριν από 22 χρόνια ως «μια μορφή συμπόνιας που προκαλείται πολύ περισσότερο από συμφορές που πλήττουν “ανθρώπους σαν εμάς” και πολύ λιγότερο από συμφορές που πλήττουν ανθρώπους που δεν μοιάζουν με εμάς»^[1].

Οι Εβραίοι ως μη λευκοί

Και όμως, η αντίληψη ότι οι Ευρωπαίοι Εβραίοι είναι λευκοί είναι αρκετά πρόσφατη από ιστορική άποψη. Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας τους, οι Εβραίοι γίνονταν αντιληπτοί στην Ευρώπη ως «μη λευκοί», με τον όρο αυτό εννοούνται εδώ πρωτίστως οι μη Ευρωπαίοι – μετανάστες από τη Δυτική Ασία, μια αντίληψη που οι ευρωπαϊκές γλώσσες μαρτυρούν με τον παρωχημένο πλέον χαρακτηρισμό των Εβραίων ως Ισραηλιτών στα αγγλικά και τα γαλλικά ή με τον συνεχιζόμενο χαρακτηρισμό τους ως Εβραίων στα ελληνικά, τα ιταλικά, τα ρωσικά και άλλες ανατολικοευρωπαϊκές γλώσσες. Οι ίδιοι οι Εβραίοι της Ευρώπης προσκολλήθηκαν επί μακρόν στον αυτοπροσδιορισμό τους ως μεταναστευτικός λαός – όχι ένα συστατικό των αμέτρητων μεταναστεύσεων που διαμόρφωσαν τα σύγχρονα ευρωπαϊκά έθνη, αλλά ένας ειδικά ξεριζωμένος πληθυσμός που διατήρησε τη μοναδικότητά του μέσα στους αιώνες σύμφωνα με τη βιβλική αφήγηση.

Ο εκσυγχρονισμός και ο εκδημοκρατισμός της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης κατά τον δέκατο ένατο αιώνα κατέστησαν δυνατή τη σταδιακή χειραφέτηση και αφομοίωση των Εβραίων. Η διαδικασία αυτή αντιστράφηκε επικίνδυνα όταν οι Εβραίοι της Ρωσικής Αυτοκρατορίας έγιναν όλο και περισσότερο αποδιοπομπαίοι τράγοι στο δεύτερο μισό του αιώνα και μετανάστευσαν σε μεγάλους αριθμούς προς τα δυτικά για να αποφύγουν τις διώξεις, στο πλαίσιο της πρώτης μεγάλης κρίσης της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας – της μακράς ύφεσης του 1873-1896. Ο συνδυασμός μετανάστευσης και οικονομικής κρίσης προκάλεσε την άνοδο της ξενοφοβίας και του ρατσισμού στις χώρες προορισμού – ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται έκτοτε. Οι Εβραίοι αποτέλεσαν στόχο της ανερχόμενης ακροδεξιάς στα τέλη του 19ου αιώνα στην Ευρώπη, η οποία συνεχίστηκε και κορυφώθηκε στα χρόνια του μεσοπολέμου του επόμενου αιώνα που μαστίζονταν από την κρίση^[2] Η εκκοσμίκευση της Ευρώπης και η άνοδος της επιστημονικής σκέψης κατά τον 19ο αιώνα μεταφράστηκε σε εκκοσμίκευση αυτού του ανανεωμένου μίσους για τους Εβραίους: οι παλιές χριστιανικές προκαταλήψεις έδωσαν τη θέση τους στον ψευδοεπιστημονικό «αντισημιτισμό».

Οι Δυτικοευρωπαίοι Εβραίοι στην καλύτερη περίπτωση αντιπαραβάλλονταν ευνοϊκά με τους Ανατολικοευρωπαίους μετανάστες και στη χειρότερη τους ταύτιζαν μαζί τους ως μέλη μιας φυλετικά κατώτερης και μοχθηρής ομάδας^[3]. Έτσι, η αφομοίωση των Δυτικοευρωπαίων Εβραίων αντιστράφηκε σε μεγάλο βαθμό μεταξύ των τελών του 19ου αιώνα και των μέσων του 20ού, με τη διαφορά ότι οι Εβραίοι δεν αντιμετωπίζονταν πλέον από τους εχθρούς τους πρωτίστως ως «φονιάδες του Χριστού», αλλά ως μέλη μιας σημιτικής ή δυτικοασιατικής/εγγύς ανατολικής φυλής που απεχθάνονταν οι Άριοι ή οι λευκοί Ευρωπαίοι. Η αναφορά σε ένα ινδοευρωπαϊκό άρειο συνεχές είναι ένα ιδεολογικό μέσο που αγκάλιασε ο ναζισμός αναζητώντας ένα επιστημονικό έδαφος στη γλωσσολογία για τη ρατσιστική κοσμοθεωρία του. Ήταν πιο αποδεκτή από τους Νοτιοευρωπαίους, όπως οι φασίστες της Ιταλίας, από την άλλη φυλετική θεωρία του «λευκού υπερεκφυλισμού», γνωστή ως Νορδισμός, η οποία ήταν πιο κοντά στην αυθόρμητη πεποίθηση του συνηθισμένου ρατσισμού στη Γερμανία και σε άλλες σκανδιναβικές χώρες.

Ο ίδιος ο Χίτλερ ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιασμένος από τις απόψεις του νορδιστή γλωσσολόγου-ανθρωπολόγου Χανς Φρίντριχ Καρλ Γκύντερ, ο οποίος απέρριπτε ρητά τον φυλετικό χαρακτηρισμό των Εβραίων ως σημιτών ή ακόμη και ως μελών μιας «εβραϊκής φυλής»^[4]. Ο Γκύντερ συνόψισε τις απόψεις του για τους Εβραίους σε αντιδιαστολή με τους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς στο βιβλίο του Rassenkunde Europas (Φυλετικές μελέτες της Ευρώπης) το 1924. Είναι χρήσιμο να παραθέσουμε εκτενή αποσπάσματα από τις αφηγήσεις αυτές, καθώς σήμερα μόνο εξειδικευμένοι ιστορικοί τις γνωρίζουν:

«Υπάρχει μια σειρά από παρανοήσεις για τους Εβραίους. Λέγεται ότι ανήκουν σε μια “σημιτική φυλή”. Δεν υπάρχει όμως κάτι τέτοιο∙ υπάρχουν μόνο λαοί με σημιτική γλώσσα που παρουσιάζουν διαφορετική φυλετική σύνθεση [...] Οι ίδιοι οι Εβραίοι λέγεται ότι είναι μια φυλή: “η εβραϊκή φυλή”. Αυτό είναι επίσης λάθος∙ ακόμη και μια επιφανειακή ματιά αποκαλύπτει ότι υπάρχουν πολύ διαφορετικής εμφάνισης άνθρωποι μεταξύ των Εβραίων. Οι Εβραίοι υποτίθεται ότι είναι μια θρησκευτική κοινότητα. Αυτό είναι το πιο επιφανειακό λάθος, διότι υπάρχουν Εβραίοι όλων των ευρωπαϊκών δογμάτων, και ιδιαίτερα μεταξύ των Εβραίων με τις πιο ισχυρές εβραϊκές-εθνικές [jüdisch-völkisch] απόψεις, των Σιωνιστών, υπάρχουν πολλοί που δεν ανήκουν στο μωσαϊκό δόγμα. [...]

Οι Εβραίοι είναι ένας λαός [Volk] και, όπως και άλλοι λαοί, μπορούν να χωριστούν σε διάφορες δοξασίες και, όπως και άλλοι λαοί, αποτελούνται από διαφορετικές φυλές. Οι δύο φυλές, που αποτελούν το θεμέλιο του εβραϊκού λαού, είναι [...] η δυτικοασιατική [vorderasiatische, που μεταφράζεται επίσης ως Εγγύς Ανατολή] και η ανατολίτικη. Υπάρχουν επίσης ελαφρύτερες επιρροές από τη χαμιτική, τη σκανδιναβική, την εσωτερική ασιατική και τη νέγρικη φυλή και ισχυρότερες επιρροές από τη δυτική και, κυρίως, την ανατολική βαλτική φυλή.

Διακρίνονται δύο τμήματα του εβραϊκού λαού: οι νότιοι Εβραίοι (σεφαραδίτες) και οι ανατολικοί Εβραίοι (ασκενάζι)· οι πρώτοι αποτελούν το ένα δέκατο και οι δεύτεροι τα εννιά δέκατα του συνολικού πληθυσμού των περίπου 15 εκατομμυρίων. Οι πρώτοι αποτελούν κυρίως τον εβραϊσμό της Αφρικής, της Βαλκανικής Χερσονήσου, της Ιταλίας, της Ισπανίας, της Πορτογαλίας και μέρος του εβραϊσμού της Γαλλίας, της Ολλανδίας και της Αγγλίας. Αυτοί οι νότιοι Εβραίοι αντιπροσωπεύουν ένα ανατολίτικο-δυτικοασιατικό-δυτικοχαμιτικό-νορδικό-νέγρικο μείγμα με την ανατολίτικη φυλή να υπερισχύει. Οι ανατολικοί Εβραίοι αποτελούν τον Εβραϊσμό της Ρωσίας, της Πολωνίας, της Γαλικίας, της Ουγγαρίας, της Αυστρίας και της Γερμανίας, πιθανώς το μεγαλύτερο μέρος του Εβραϊσμού της Βόρειας Αμερικής και μέρος του δυτικοευρωπαϊκού. Αντιπροσωπεύουν ένα μείγμα Δυτικοασιατικό-ανατολικό-ανατολικοβαλτικό-κεντροασιατικιό-νορδικό-χαμιτικό-νεγρικό με μια ορισμένη υπεροχή της δυτικοασιατικής φυλής.

Και στους δύο κλάδους του Ιουδαϊσμού, ωστόσο, έχουν προφανώς συμβεί παρόμοιες διαδικασίες επιλογής, οι οποίες έχουν, κατά κάποιον τρόπο, περιορίσει τον κύκλο των συνδυασμών διασταύρωσης που είναι δυνατοί σε ένα τέτοιο φυλετικό μείγμα, έτσι ώστε να εμφανίζονται ξανά και ξανά σωματικά και διανοητικά χαρακτηριστικά στον εβραϊκό λαό στο σύνολό του, τα οποία είναι τόσο παρόμοια σε ένα μεγάλο ποσοστό των Εβραίων όλων των χωρών, ώστε εύκολα μπορεί να δημιουργηθεί η εντύπωση μιας “εβραϊκής φυλής”».^[5]

Ο Γκύντερ υποστήριξε τη σιωνιστική «λύση» του εβραϊκού ζητήματος:

«Η άξια και σαφής λύση του εβραϊκού ζητήματος έγκειται στο διαχωρισμό των Εβραίων από τους μη Εβραίους που επιθυμεί ο Σιωνισμός, στο χωρισμό του εβραϊκού από τους μη εβραϊκούς λαούς. Μέσα στους ευρωπαϊκούς λαούς, των οποίων η φυλετική σύνθεση είναι εντελώς διαφορετική από εκείνη του Ιουδαϊσμού, ο τελευταίος λειτουργεί, σύμφωνα με τα λόγια του Εβραίου συγγραφέα Μπούμπερ, ως “σφήνα που η Ασία έμπηξε στη δομή της Ευρώπης, αιτία ζυμώσεων και αναταραχών”».^[6]

Ο Μπούμπερ τον οποίο ανέφερε ο Γκύντερ δεν είναι άλλος από τον διάσημο Αυστριακό φιλόσοφο Μάρτιν Μπούμπερ, ο οποίος ήταν τότε γνωστός ως ένθερμος υποστηρικτής του σιωνισμού και θαυμαστής του Τέοντορ Χερτσλ. Ο Γκύντερ δανείστηκε το ακόλουθο συμπέρασμα ενός άρθρου με τίτλο «Η γη των Εβραίων» (1910) που αναδημοσιεύτηκε στη συλλογή του Μπούμπερ Die Jüdische Bewegung (Το εβραϊκό κίνημα) το 1916:

«Εδώ είμαστε μια σφήνα που η Ασία έμπηξε στη δομή της Ευρώπης, μια αιτία ζυμώσεων και αναταραχών. Ας επιστρέψουμε στη μήτρα της Ασίας, στη μεγάλη κοιτίδα των εθνών, που ήταν και είναι επίσης η κοιτίδα των θεών, και ας επιστρέψουμε έτσι στο νόημα της ύπαρξής μας: να υπηρετούμε το θείο, να βιώνουμε το θείο, να βρισκόμαστε στο θείο»^[7].

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, τα ρατσιστικά παραληρήματα σαν του Γκύντερ ήταν ευρέως διαδεδομένα την ίδια περίοδο του μεσοπολέμου. Ένας διακεκριμένος συγγραφέας σε αυτό το θέμα ήταν ο Κένεθ Λ. Ρόμπερτς, δημοσιογράφος και μέλος της ελίτ των WASP [White Anglo-Saxon Protestant – Λευκοί Αγγλο-Σάξονες Προτεστάντες] (ήταν απόφοιτος του Πανεπιστημίου Κορνέλ), του οποίου το παραλήρημα ήταν απαλλαγμένο από τις ψευδοεπιστημονικές φλυαρίες του Γκύντερ και ως εκ τούτου είναι κάπως πιο κοντά στον αντιμεταναστευτικό ρατσισμό της εποχής μας. Ο Ρόμπερτς διέδιδε τις απόψεις του σε εφημερίδες και περιοδικά και δημοσίευσε μια συλλογή των γραπτών του το 1922 με τον τίτλο Γιατί η Ευρώπη εγκαταλείπει την πατρίδα. Ακολουθούν μερικά αποσπάσματα από το βιβλίο αυτό:

«Ακόμη και οι πιο φιλελεύθερα σκεπτόμενες αρχές για τη μετανάστευση δηλώνουν ότι οι Εβραίοι της Πολωνίας είναι ανθρώπινα παράσιτα, που ζουν ο ένας από τον άλλον και από τους γείτονές τους άλλων φυλών με μέσα που πολύ συχνά είναι ύπουλα, ότι συνεχίζουν να ζουν με τον ίδιο τρόπο και μετά τον ερχομό τους στην Αμερική και ότι είναι επομένως εξαιρετικά ανεπιθύμητοι ως μετανάστες»^[8].

«Οι φυλές δεν μπορούν να διασταυρωθούν χωρίς μιγαδοποίηση, όπως και οι φυλές σκύλων δεν μπορούν να διασταυρωθούν χωρίς μιγαδοποίηση. Το αμερικανικό έθνος ιδρύθηκε και αναπτύχθηκε από τη νορδική φυλή, αλλά αν μερικά ακόμη εκατομμύρια μέλη της αλπικής, της μεσογειακής και της σημιτικής φυλής χυθούν ανάμεσά μας, το αποτέλεσμα θα πρέπει αναπόφευκτα να είναι μια υβριδική φυλή ανθρώπων τόσο άχρηστων και ανώφελων όσο και οι άχρηστοι μπάσταρδοι της Κεντρικής Αμερικής και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης»^[9].

«Η Αμερική βρίσκεται αντιμέτωπη με μια διαρκή κατάσταση έκτακτης ανάγκης όσο οι νόμοι της επιτρέπουν σε εκατομμύρια μη-Νορδικούς αλλοδαπούς να εισρέουν μέσα από τις θαλάσσιες πύλες της. Όταν αυτή η εισροή πάψει να αποτελεί κατάσταση έκτακτης ανάγκης, η Αμερική θα έχει γίνει πλήρως μιγαδική...»^[10].

«Δεν πρέπει να ξεχνάμε, εξάλλου, ότι οι Εβραίοι από τη Ρωσία, την Πολωνία και σχεδόν όλη τη Νοτιοανατολική Ευρώπη δεν είναι Ευρωπαίοι: είναι Ασιάτες και εν μέρει, τουλάχιστον, Μογγόλοι. ... Θα υπάρξουν, βέβαια, πολλοί καλοπροαίρετοι που θα αρνηθούν ότι οι Ρώσοι και οι Πολωνοί Εβραίοι έχουν μογγολικό αίμα μέσα τους. Το γεγονός αυτό, ωστόσο, μπορεί εύκολα να επιβεβαιωθεί σε εκείνο το τμήμα της Εβραϊκής Εγκυκλοπαίδειας που ασχολείται με τους Χαζάρους. Η Εβραϊκή Εγκυκλοπαίδεια αναφέρει ότι οι Χαζάροι ήταν “λαός τουρκικής καταγωγής, του οποίου η ζωή και η ιστορία είναι συνυφασμένη με τις απαρχές της ιστορίας των Εβραίων της Ρωσίας”»^[11].

Η λεύκανση των Δυτικών Εβραίων

Κατά ένα από τα παράδοξα της ιστορίας, το χειρότερο επεισόδιο που έπληξε ποτέ τους Ευρωπαίους Εβραίους στη μακραίωνη δοκιμασία τους –δηλαδή, φυσικά, η ναζιστική γενοκτονία των Εβραίων, η οποία κοινώς χαρακτηρίζεται στα αγγλικά Ολοκαύτωμα– υπήρξε ο κύριος καταλύτης της αναγνώρισής τους στις μεταπολεμικές δεκαετίες ως νόμιμης συνιστώσας του δυτικού πολιτισμού, ισότιμης με τους Ευρωπαίους χριστιανικής καταγωγής. Κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες προωθήθηκε αυτή η διεργασία και ο επαναπροσδιορισμός του δυτικού πολιτισμού ως «ιουδαιοχριστιανικού». Όπως παρατήρησε ο Πίτερ Νόβικ το 1999:

«Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν σύνηθες να ακούει κανείς την Αμερική να περιγράφεται ως χριστιανική χώρα –ένας χαρακτηρισμός που είναι στατιστικά αναμφισβήτητος. Μετά τον πόλεμο, οι ηγέτες μιας συντριπτικά χριστιανικής κοινωνίας είχαν δεχτεί τους Εβραίους, φτάνοντας να μιλούν για τις “ιουδαιοχριστιανικές μας παραδόσεις”· ανύψωσαν το 3% της αμερικανικής κοινωνίας που ήταν Εβραίοι σε συμβολική ισοτιμία με πολύ μεγαλύτερες ομάδες, μιλώντας για “Προτεστάντες-Καθολικούς-Εβραίους”»^[12].

Ο Μαρκ Σιλκ περιέγραψε τον τρόπο με τον οποίο αναδύθηκε η ιδέα του «Ιουδαιοχριστιανικού» στην ιδεολογική μάχη κατά του φασισμού και πώς καθιερώθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ως ένα διακριτό ιδεολογικό γενεαλογικό δέντρο σε αντιδιαστολή με τις δύο παραλλαγές του ολοκληρωτισμού: τον φασιστικό και τον κομμουνιστικό. Έγινε έτσι ένα σημαντικό βασικό στοιχείο της ιδεολογίας του Ψυχρού Πολέμου:

«[...] ο “ιουδαιοχριστιανικός” και οι συναφείς του όροι ήταν ακαταμάχητοι. Μετά τις αποκαλύψεις για τα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου, μια φράση όπως “ο χριστιανικός μας πολιτισμός” φαινόταν απειλητικά αποκλειστική· χρειαζόταν μεγαλύτερη περιεκτικότητα για να διακηρυχθεί η πνευματικότητα του Αμερικανικού Δρόμου. “Όταν οι δικοί μας πνευματικοί ηγέτες αναζητούν τα ηθικά θεμέλια για τα δημοκρατικά μας ιδανικά”, παρατήρησε ο Άρθουρ Ε. Μέρφι του Κόρνελ στο Συνέδριο του 1949 για την Επιστήμη, τη Φιλοσοφία και τη Θρησκεία, “τείνουν να τα βρίσκουν στην ‘ιουδαιοχριστιανική μας κληρονομιά’, στον πολιτισμό της ‘Δύσης’ ή στην ‘αμερικανική παράδοση’”. Από την πλευρά του, ο Μέρφι αντιπαρέθετε τους πνευματικούς ηγέτες της Αμερικής στους ηγέτες της Σοβιετικής Ένωσης, οι οποίοι διακήρυτταν τα δικά τους υψηλά ηθικά ιδεώδη. [...] To “ιουδαιοχριστιανικός” εξυπηρετούσε τον ίδιο σκοπό, τονίζοντας, με τρόπο που συμπεριλάμβανε τους Αμερικανούς όλων των θρησκειών, την ευσέβεια των Ηνωμένων Πολιτειών έναντι της αθεΐας της ΕΣΣΔ»^[13].

Οι φίλοι του Ισραήλ

Στο βιβλίο της, Πώς οι Εβραίοι έγιναν λευκοί και τι σημαίνει αυτό για τη φυλή στην Αμερική του 1998, η Κάρεν Μπρόντκιν περιέγραψε τη σχετική μεταμόρφωση των Αμερικανών Εβραίων σε κοινά αποδεκτούς συμμετέχοντες στον αμερικανικό τρόπο ζωής:

«Ο αμερικανικός αντισημιτισμός ήταν μέρος ενός ευρύτερου μοντέλου ρατσισμού στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα εναντίον όλων των μεταναστών της νότιας και ανατολικής Ευρώπης, καθώς και εναντίον των Ασιατών μεταναστών, για να μην αναφέρουμε τους Αφροαμερικανούς, τους αυτόχθονες Αμερικανούς και τους Μεξικανούς. Οι απόψεις αυτές δικαιολογούσαν κάθε είδους μεταχείριση με διακρίσεις, συμπεριλαμβανομένου του κλεισίματος των πυλών, μεταξύ 1882 και 1927, στη μετανάστευση από την Ευρώπη και την Ασία. Η εικόνα αυτή άλλαξε ριζικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ξαφνικά, οι ίδιοι λαοί που είχαν προωθήσει τον νατιβισμό [nativism] και την ξενοφοβία ήταν πρόθυμοι να πιστέψουν ότι οι άνθρωποι ευρωπαϊκής καταγωγής, τους οποίους είχαν απελάσει, τους είχαν υβρίσει ως μέλη κατώτερων φυλών και τους είχαν εμποδίσει να μεταναστεύσουν μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα, ήταν τώρα υποδειγματικοί λευκοί πολίτες της μεσαίας τάξης των προαστίων»^[14].

Το Χόλιγουντ και η «πολιτιστική βιομηχανία» συνέβαλαν, όπως ήταν φυσικό, σημαντικά σε αυτή την ιδεολογική μετατόπιση, ιδίως στην απεικόνιση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Ολοκαυτώματος. Οι Εβραίοι που αναπαρίστανται στις ταινίες και τα τηλεοπτικά προγράμματα όλα αυτά τα χρόνια ήταν ουσιαστικά αφομοιωμένοι Εβραίοι – με ελάχιστους παραδοσιακούς Εβραίους της Ανατολικής Ευρώπης, ιδίως ορθόδοξους Εβραίους, όπως οι Χαρέντι ή οι Χασιδικοί Εβραίοι, αν και αναλογικά επλήγησαν περισσότερο από το Ολοκαύτωμα. Ένα αποκαλυπτικό ανέκδοτο από αυτή την άποψη είναι αυτό που αντιμετώπισε η Μπάρμπρα Στρέιζαντ όταν προσπάθησε να εξασφαλίσει την υποστήριξη του Χόλιγουντ για το σχέδιό της να γυρίσει μια ταινία βασισμένη στην ιστορία του Ισαάκ Μπασέβις Σίνγκερ «Γεντλ το αγόρι του Γιεσίβα». Φέρεται να της είπε ο Εβραίος επικεφαλής παραγωγής της 20th Century Fox: «Η ιστορία είναι πολύ εθνοτική, πολύ εσωτεριστική.»^[15] Η τηλεοπτική μίνι σειρά Ολοκαύτωμα του 1978 – «χωρίς αμφιβολία η πιο σημαντική στιγμή για την είσοδο του Ολοκαυτώματος στη γενική αμερικανική συνείδηση», σύμφωνα με τα λόγια του Πίτερ Νόβικ^[16] – αναπαριστούσε μια φανταστική οικογένεια πολύ μεσοαστών αφομοιωμένων Γερμανών Εβραίων, φυσικά.

Η λεύκανση των Αμερικανών Εβραίων συνοδεύτηκε από μια αλλαγή στην κυρίαρχη πολιτική χρήση του Ολοκαυτώματος. Αντί να αποτελεί μια ακραία περίπτωση του πού μπορεί να οδηγήσει ο κάθε είδους ρατσισμός, και επομένως μια αναφορά που επικαλείται κανείς στον αγώνα κατά όλων των ειδών του ρατσισμού, μετατράπηκε σε μια κορύφωση του συγκεκριμένου μίσους μόνο για τους Εβραίους. Το «Ποτέ ξανά» υποβαθμίστηκε από μια προειδοποίηση κατά όλων των ειδών των ρατσιστικών διώξεων που ενδεχομένως οδηγούν σε γενοκτονία, σε μια προειδοποίηση κατά του αντιεβραϊκού ρατσισμού που εκλαμβάνεται ως μοναδικός. Όπως σημείωσε ο Πίτερ Νόβικ το 1999:

«Τις τελευταίες δεκαετίες, οι κορυφαίες εβραϊκές οργανώσεις επικαλέστηκαν το Ολοκαύτωμα για να υποστηρίξουν ότι ο αντισημιτισμός είναι μια ξεχωριστά μολυσματική και δολοφονική μορφή μίσους». Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την έμφαση που δόθηκε στις «κοινές ψυχολογικές ρίζες όλων των μορφών προκατάληψης» κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, όταν οι ίδιες κορυφαίες εβραϊκές οργανώσεις «σκέφτηκαν ότι θα μπορούσαν να υπηρετήσουν την υπόθεση της εβραϊκής αυτοάμυνας εξίσου καλά επιτιθέμενες στις προκαταλήψεις και τις διακρίσεις κατά των μαύρων όσο και αντιμετωπίζοντας άμεσα τον αντισημιτισμό»^[17].

Η γνωστή διαμαρτυρία του Μαρτινικανού ποιητή Αιμέ Σεζέρ το 1950 για τη δυτική διπλή αντιμετώπιση της τύχης των Ευρωπαίων Εβραίων σε σύγκριση με την τύχη των μη λευκών ανθρώπων επικυρώθηκε έτσι αναδρομικά. Διατυπώθηκε στο περίφημο έργο του Σεζέρ «Λόγος για την αποικιοκρατία», όπου υποστήριξε, αναφερόμενος στους «πολύ διακεκριμένους, πολύ ανθρωπιστές, πολύ χριστιανούς αστούς του εικοστού αιώνα», ότι:

«αυτό που δεν μπορεί να συγχωρήσει στον Χίτλερ δεν είναι το έγκλημα αυτό καθεαυτό, το έγκλημα κατά του ανθρώπου, δεν είναι ο εξευτελισμός του ανθρώπου καθεαυτού, είναι το έγκλημα κατά του λευκού ανθρώπου, ο εξευτελισμός του λευκού ανθρώπου και το γεγονός ότι εφάρμοσε στην Ευρώπη αποικιοκρατικές διαδικασίες που μέχρι τότε προορίζονταν αποκλειστικά για τους Άραβες της Αλγερίας, τους “κούληδες” της Ινδίας και τους “νέγρους” της Αφρικής.»^[18]

Ο ισχυρισμός του Σεζέρ ήταν μόνο εν μέρει σωστός το 1950. Διότι, όπως είδαμε, οι Ευρωπαίοι Εβραίοι δεν θεωρούνταν λευκοί άνθρωποι από ένα μεγάλο μέρος των λευκών «αστών του εικοστού αιώνα» πριν από το Ολοκαύτωμα. Μόνο αργότερα το Ολοκαύτωμα απέκτησε στην κοινή αναπαράσταση τον χαρακτήρα ενός εγκλήματος κατά των λευκών. Αυτό που παραμένει αλήθεια, ωστόσο, είναι ότι η εξευτελιστική και τελικά γενοκτονική μεταχείριση που επέβαλαν οι Ναζί στους Εβραίους και σε μερικές άλλες κατηγορίες ανθρώπων έλαβε χώρα στην καρδιά της Ευρώπης και όχι κάπου στην καρδιά του σκότους μακριά από τα μάτια των Ευρωπαίων, όπου σίγουρα θα προκαλούσε πολύ λιγότερη καταδίκη στον Παγκόσμιο Βορρά.

Ο αντισημιτισμός μετατρέπεται σε φιλοσιωνισμό

Η ανάδειξη του Ολοκαυτώματος ως μη αναγώγιμης περίπτωσης γενικού ρατσισμού και γενοκτονίας επέτρεψε την πραγματοποίηση μιας άλλης επιχείρησης: την ταύτιση του κράτους του Ισραήλ με την εβραϊκή υπόσταση, παρόλο που είναι το ακριβώς αντίθετο αυτής της ιστορικής υπόστασης – ένα κράτος με εβραϊκή πλειοψηφία που βασίζεται σε ρατσιστικές διακρίσεις κατά των μη Εβραίων, είναι βαριά στρατιωτικοποιημένο και επιδίδεται σε διώξεις ενός άλλου λαού, των Παλαιστινίων, και στην κατοχή της γης τους, με περιοδικές δολοφονικές επιθέσεις εναντίον τους, μέχρι τη σφαγή σε αναλογίες γενοκτονίας που διαπράττεται στη Γάζα τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές.

Αυτή η διαστρέβλωση των ιστορικών δεδομένων κατέστη δυνατή με την εξίσωση δύο πολύ διαφορετικών συνόλων συμπεριφορών: από τη μία πλευρά, ο ρατσισμός των λευκών Ευρωπαίων, ή των απογόνων τους σε άλλες ηπείρους, εναντίον των ιστορικά διωκόμενων εβραϊκών μειονοτήτων ανάμεσά τους∙ από την άλλη πλευρά, η αντίδραση των Παλαιστινίων και άλλων λαών του Παγκόσμιου Νότου, ή προερχόμενων από αυτόν, απέναντι στη βάναυση αποικιοκρατική συμπεριφορά ενός κράτους που επιμένει στον αυτοπροσδιορισμό του ως «εβραϊκό», αποκλείοντας έτσι ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού του. Η εξίσωση αυτή επιτεύχθηκε με τον καθορισμό ενός «νέου αντισημιτισμού» του οποίου ο ορισμός περιλαμβάνει την κριτική στο ισραηλινό κράτος^[19]. Έτσι, η εξίσωση των Εβραίων με τον Σιωνισμό, η οποία μέχρι πρότινος αποτελούσε το σήμα κατατεθέν των Αράβων αντισημιτών έναντι των προοδευτικών αραβικών ρευμάτων που επέμεναν στην ανάγκη σαφούς διάκρισης μεταξύ των δύο κατηγοριών, έγινε σήμα κατατεθέν, όχι μόνο του Σιωνισμού, για τον οποίο η εξίσωση αυτή υπήρξε συστατικό στοιχείο της αρχικής του προσποίησης ότι μιλούσε για το παγκόσμιο «εβραϊκό έθνος», αλλά και ενός δυτικού «φιλοσημιτισμού» που μετεξελίχθηκε σε άνευ όρων υποστήριξη του σιωνιστικού κράτους, έστω και με ντροπαλή κριτική κατά καιρούς.

Όπως είναι αναμενόμενο, αν και παράδοξο, η διαδικασία αυτή έφτασε στο αποκορύφωμά της στη Γερμανία, τη γενέτειρα του ναζισμού και των δραστών της εβραϊκής γενοκτονίας. Μελετήθηκε από νωρίς από τον Φρανκ Στερν στο βιβλίο του Ο εξωραϊσμός του κίτρινου σήματος: Αντισημιτισμός και Φιλοσημιτισμός στη μεταπολεμική Γερμανία, το 1992, το οποίο αρχικά ήταν μια διδακτορική διατριβή που υποστηρίχθηκε στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ.^[20] Η μελέτη του Στερν επικαιροποιήθηκε και συμπληρώθηκε από τον Ντάνιελ Μαρβέκι στο βιβλίο του 2020, Γερμανία και Ισραήλ: Ξέπλυμα και οικοδόμηση κράτους.^[21] Φυσικά, η ταύτιση με το Ισραήλ έναντι των Παλαιστινίων και των άλλων Αράβων μετατρέπεται εύκολα σε φορέα αντι-αραβικού και αντι-μουσουλμανικού ρατσισμού, στον οποίο βασίζεται η κυρίαρχη ιδεολογία στο ίδιο το Ισραήλ. Εξ ου και η ευκολία με την οποία τα παραδοσιακά αντισημιτικά ακροδεξιά ρεύματα στην Ευρώπη κατέφυγαν στον φιλοσιωνισμό προκειμένου να «ξεπλυθούν», διαλύοντας τους Εβραίους σε μια γενική λευκότητα, ενώ συνεχίζουν να θεωρούν το Ισραήλ ως τη δική τους και μοναδική χώρα των Εβραίων.

Μπροστά στην πρόσφατη αλληλουχία των γεγονότων στη Γάζα, η γερμανική φιλοσημιτική φιλοϊσραηλινή στάση έχει καταντήσει γκροτέσκα, όπως περιγράφει γλαφυρά η Σούζαν Νάιμαν:

«Οι γερμανικές καταγγελίες για τη Χαμάς και οι δηλώσεις ακλόνητης αλληλεγγύης προς το Ισραήλ έχουν γίνει τόσο αυτοματοποιημένες, ώστε μία από αυτές εμφανίστηκε στο μηχάνημα αυτόματης ανάληψης μετρητών της τοπικής μου τράπεζας: “Είμαστε τρομοκρατημένοι από τη βίαιη επίθεση στο Ισραήλ. Τα συλλυπητήριά μας στο λαό του Ισραήλ, τα θύματα, τις οικογένειες και τους φίλους τους”. Η ειδοποίηση εμφανίστηκε μία φορά όταν πάτησα την οθόνη, μία ακόμη φορά όταν επέλεξα γλώσσα, μία τρίτη φορά όταν πληκτρολόγησα το PIN μου και τέλος όταν τα χρήματα βγήκαν από την υποδοχή. Είτε από ένα μηχάνημα είτε από έναν πολιτικό, τέτοιες δηλώσεις δεν με κάνουν να αισθάνομαι πιο ασφαλής. Αντιθέτως, η επανάληψη των ανούσιων διατυπώσεων ενισχύει τους αυξανόμενους φόβους μου για αντιδράσεις. Η αντανακλαστική υπεράσπιση του Ισραήλ από τη Γερμανία, ενώ απέχει από την κριτική της κυβέρνησής του ή της κατοχής της Παλαιστίνης, μόνο σε δυσαρέσκεια μπορεί να οδηγήσει. Οι περισσότεροι πολιτικοί θα αναγνωρίσουν το πρόβλημα κατ’ ιδίαν, αλλά αισθάνονται υποχρεωμένοι να επαναλαμβάνουν κενές φράσεις δημοσίως - ακόμη και αν γνωρίζουν ότι τα δεξιά κόμματα χρησιμοποιούν τη σφαγή στο Ισραήλ για να υποκινήσουν το αντιμεταναστευτικό συναίσθημα στη Γερμανία.»^[22]

Η Ελεονόρ Στέρλινγκ, το γένος Οπενχάιμερ, οι γονείς της οποίας πέθαναν στο Ολοκαύτωμα, το έθεσε πολύ εύστοχα στην εφημερίδα Die Zeit το 1965: «Ο αντισημιτισμός και η πιο πρόσφατη θεοποίηση των Εβραίων έχουν πολλά κοινά»^[23]. Και τα δύο, σχολίασε, «πηγάζουν από μια διανοητική ανικανότητα πραγματικού σεβασμού του “άλλου”. Οι Εβραίοι παραμένουν ξένοι τόσο για τους αντισημίτες όσο και για τους φιλοσημίτες». Η λεύκανση των Εβραίων έχει έτσι διολισθήσει προς έναν άκρως καταδικαστέο θαυμασμό για ένα Ισραήλ που εκλαμβάνεται ως υπερ-λευκό, ένα προκεχωρημένο φυλάκιο της λευκής υπεροχής στη Μέση Ανατολή – το λίκνο του Ισλάμ, το κυριότερο αντικείμενο μίσους του σημερινού ρατσισμού στον Παγκόσμιο Βορρά. Όταν αυτό το φυλάκιο επιδίδεται σε μια μανία δολοφονιών και καταστροφών εναντίον της Γάζας, την οποία η Washington Post περιέγραψε ως διεξαγόμενη «με ρυθμό και επίπεδο καταστροφής που πιθανότατα ξεπερνά κάθε πρόσφατη σύγκρουση»^[24], η αναπόφευκτη αντίδραση είναι μια αναζωπύρωση του αντισημιτισμού με επίκεντρο το ισραηλινό κράτος – μετατρέποντας έτσι, δυστυχώς, το μότο του «νέου αντισημιτισμού» σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

27 Δεκεμβρίου 2023

Μετάφαρση: elaliberta.gr

Gilbert Achcar, « Le blanchiment des Juifs européens et l’utilisation abusive de la mémoire de la Shoah », Mediapart, 18 Μαρτίου 2024, https://blogs.mediapart.fr/gilbert-achcar/blog/180324/le-blanchiment-des-juifs-europeens-et-l-utilisation-abusive-de-la-memoire-de-la-shoah. Αναδημοσίευση: Europe Solidaire Sans Frontières, https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article70226.

Gilbert Achcar, “The Whitening of European Jews and the Misuse of Holocaust Memory”, Verso, 21 Μαρτίου 2024, https://www.versobooks.com/blogs/news/the-whitening-of-european-jews-and-the-misuse-of-holocaust-memory. Αναδημοσίευση: Europe Solidaire Sans Frontières, http://www.europe-solidaire.org/spip.php?article70265.

Σημειώσεις

^* Το άρθρο αυτό βασίζεται στην ομιλία που εκφώνησα στις 11 Ιουνίου 2022 με τον ίδιο τίτλο στο συνέδριο του Βερολίνου με θέμα «Hijacking Memory: The Holocaust and the New Right» που διοργανώθηκε από το Einstein Forum και το Center for Research on Antisemitism του Τεχνικού Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Είμαι ευγνώμων στους Brian Klug και Stephen Shalom που διάβασαν και σχολίασαν ένα προηγούμενο προσχέδιο αυτού του άρθρου, το οποίο θα δημοσιευθεί στα γερμανικά σε ένα συλλογικό έργο που θα βασίζεται στο συνέδριο του 2022.

^[1] Αυτό αναφερόταν σε ένα βιβλίο που έγραψα μετά την 11η Σεπτεμβρίου: Gilbert Achcar, The Clash of Barbarisms: The Making of the New World Disorder [2002], 2η έκδοση, Λονδίνο, Saqi Books και Routledge, 2006, σελ. 34. Συνέχισα: «Μόνο αυτός ο ναρκισσιστικός οίκτος –που υπερβαίνει τη θεμιτή συμπόνια για κάθε ανθρώπινο ον που έχει πέσει θύμα μιας βάρβαρης πράξης– καθιστά δυνατή την κατανόηση της τρομερής, απολύτως εξαιρετικής έντασης των συναισθημάτων και των παθών που κατέλαβαν την “κοινή γνώμη”, αρχής γενομένης από τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης, στις δυτικές χώρες και στις μητροπόλεις της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου».

^[2] Η πρώτη ανάλυση της ανόδου του αντισημιτισμού στην Ευρώπη με αυτούς τους όρους ήταν αυτή που διατύπωσε ο νεαρός Abraham Léon (γεννημένος ως Abram Wajnsztok) –ένας Βέλγος τροτσκιστής πολωνοεβραϊκής καταγωγής– πριν από το θάνατό του στο Άουσβιτς το 1944 σε ηλικία 26 ετών. Αυτό έγινε σε ένα βιβλίο γραμμένο στα γαλλικά (La conception matérialiste de la question juive [Διαθέσιμο στο Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/francais/leon/CMQJ00.htm]) και μεταφρασμένο στα αγγλικά με τον τίτλο The Jewish Question: A Marxist Interpretation, Νέα Υόρκη, Pathfinder Press, διάφορες εκδόσεις [Διαθέσιμο στο Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/subject/jewish/leon/. Αμπράμ Λεόν, Το Εβραϊκό Ζήτημα. Μια Μαρξιστική Προσέγγιση, Διεθνές Βήμα, Αθήνα 2017, μετάφραση Λίτσης Μωυσής].

^[3] Ο σύγχρονος πολιτικός σιωνισμός εκμεταλλεύτηκε αρχικά την επιθυμία των αφομοιωμένων Εβραίων της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης να σταματήσουν την επιβλαβή επίδραση που είχε το μεταναστευτικό κύμα των φτωχών ομοθρήσκων τους της Ανατολικής Ευρώπης στη δική τους κατάσταση. Αυτό είναι ολοφάνερο στο σιωνιστικό μανιφέστο του Theodor Herzl, Der Judenstaat (μεταφρασμένο στα αγγλικά ως The Jewish State), όπως υποστήριξα στο Gilbert Achcar, “The Zionist Project’s Duality: Escaping Racist Oppression and Reproducing It in Colonial Context”, Jadaliyya (ιστοσελίδα), 3 Νοεμβρίου 2017.

^[4] Σχετικά με τον Hans F. K. Günther, βλέπε Alan E. Steinweis, Studying the Jew: Scholarly Antisemitism in Nazi Germany, Κέμπριτζ, Harvard University Press, 2006, σσ. 25-41.

^[5] Hans F. K. Günther, Rassenkunde Europas, 3η έκδοση, Μόναχο, J. F. Lehmanns Verlag, 1929, σσ. 100-104. Υπάρχει μια μάλλον κατά προσέγγιση αγγλική μετάφραση βασισμένη στη 2η έκδοση (1925): The Racial Elements of European History, μετάφραση G. C. Wheeler, Λονδίνο, Co., 1927. Τα παραπάνω αποσπάσματα έχουν μεταφραστεί απευθείας από το γερμανικό πρωτότυπο για μεγαλύτερη ακρίβεια.

^[6] Στο ίδιο, σελ. 105. Η σύμπτωση μεταξύ της αντισημιτικής επιθυμίας να γίνει η Γερμανία Judenrein και της σιωνιστικής επιθυμίας να μετακινηθούν όλοι οι Εβραίοι στην Παλαιστίνη μεταφράστηκε στη συνεργασία των ναζιστικών αρχών με τους Γερμανούς σιωνιστές για την οργάνωση της «μεταφοράς» των Γερμανών Εβραίων στην Παλαιστίνη (Συμφωνία της Χαβάρας, που υπογράφηκε στις 25 Αυγούστου 1933). Η συνεργασία αυτή διήρκεσε μέχρι το 1941, δηλαδή μέχρι τη στροφή των Ναζί προς την «Τελική Λύση». Η καλύτερη και πιο αξιόπιστη πηγή για το θέμα αυτό είναι το Francis R. Nicosia, Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany, Κέμπριτζ, Cambridge University Press, 2008.

^[7] Martin Buber, Die Jüdische Bewegung: Gesammelte Aufsätze und Ansprachen 1900-1915, Βερολίνο, Jüdischer Verlag, 1916, σελ. 195.

^[8] Kenneth L. Roberts, Why Europe Leaves Home, Νέα Υόρκη, The Bobbs-Merrill Company, 1922, σελ. 15.

^[9] Ό.π., σελ. 22.

^[10] Ό.π., σελ. 97.

^[11] Ό.π., σσ. 117-18.

^[12] Peter Novick, The Holocaust in American Life, Βοστόνη, Houghton Mifflin Company, 1999, σελ. 225.

^[13] Mark Silk, “Notes on the Judeo-Christian Tradition in America”, American Quarterly, τόμος 36, τεύχος 1, άνοιξη 1984, σελ. 69-70. Ο Silk συνέχισε να περιγράφει τις θεολογικές συνέπειες αυτής της αλλαγής προοπτικής εντός του αμερικανικού ιουδαϊσμού, καθώς και μεταξύ του καθολικισμού και του προτεσταντισμού, και τη διαφορά μεταξύ των δύο χριστιανικών κλάδων από αυτή την άποψη.

^[14] Karen Brodkin, How Jews Became White Folks and What That Says about Race in America, Νιου Μπράνσγουικ, NJ: Rutgers University Press, 1998, σελ. 26.

^[15] Neal Gabler, Barbra Streisand: Redefining Beauty, Femininity, and Power, Νιου Χέιβεν, Yale University Press, 2016, σελ. 190.

^[16] Novick, The Holocaust in American Life, σελ. 209.

^[17] Ό.π., σελ. 116.

^[18] Aimé Césaire, Discourse on Colonialism, μετάφραση Joan Pinkham, με εισαγωγή Robin D.G. Kelley, Νέα Υόρκη, Monthly Review Press, 2000, σελ. 36.

^[19] Βλ. Gilbert Achcar, The Arabs and the Holocaust: The Arab-Israeli War of Narratives, Λονδίνο, Saqi Books and New York: Metropolitan Books, 2010.

^[20] Frank Stern, The Whitewashing of the Yellow Badge: Antisemitism and Philosemitism in Postwar Germany, Oxford: Pergamon, 1992.

^[21] Daniel Marwecki, Germany and Israel: Whitewashing and Statebuilding, Λονδίνο, C. Hurst & Co., 2020.

^[22] Susan Neiman, “Germany on Edge”, New York Review of Books, 3 November 2023.

^[23] Eleonore Sterling, “Judenfreunde–Judenfeinde: Fragwürdiger Philosemitismus in der Bundesrepublik”, Die Zeit, 10 Δεκεμβρίου 1965.

^[24] Evan Hill, Imogen Piper, Meg Kelly and Jarrett Ley, “Israel has waged one of this century’s most destructive wars in Gaza”, Washington Post, 23 Δεκεμβρίου 2023.