Ο πίνακας του Ιρακινού καλλιτέχνη Χάφιδ Αλ Ντρούμπι, Το ζευγάρι, του 1976 αποκαλύπτει έντονη επιρροή από τον Πικάσο.
Farah Abdessamad
Ο Πικάσο και η Μέση Ανατολή: η εξάπλωση του κυβισμού στη Μέση Ανατολή
Ο Πικάσο βρήκε έμπνευση στην πρωτόγονη τέχνη της πατρίδας του, της Ισπανίας, αλλά μόλις συνάντησε την αφρικανική τέχνη στο Παρίσι, ο ζωγράφος ολοκλήρωσε το έργο του Δεσποινίδες της Αβινιόν [Demoiselles d’Avignon][1] το 1907, ένα επαναστατικό έργο που επαναπροσδιόρισε την τέχνη και προώθησε τον κυβισμό[2].
Σε αυτή τη σύνθεση, που ολοκληρώθηκε όταν ήταν μόλις 26 ετών, ο Πικάσο εγκατέλειψε τις αστικές έννοιες της ομορφιάς και της δομής για βαριά γραμμικά σχέδια και γεωμετρικές αφαιρέσεις, αναπαριστώντας πέντε γυμνές εργάτριες του σεξ.
Για τον Πικάσο, οι Δεσποινίδες της Αβινιόν σηματοδότησαν την απομάκρυνση από την προηγούμενη πρακτική του και εγκαινίασαν μια ισόβια αναζήτηση για τον επαναπροσδιορισμό του εαυτού του μέσω της τέχνης.
Κατάλαβε ότι η ζωγραφική δεν αφορούσε μόνο την επίτευξη ενός αισθητικού στόχου, αλλά ότι ήταν μια μορφή «μαγείας» μεταξύ της ανθρωπότητας και ενός εχθρικού κόσμου.
Αλλά ο κυβισμός, όρος που επινοήθηκε το 1908 από έναν Γάλλο κριτικό τέχνης, δεν ήταν πάντα σεβαστός. Οι κυβιστικοί πίνακες, όπως οι Δεσποινίδες της Αβινιόν, σοκάρισαν και εξόργισαν.
Το κοινό αρχικά αποδοκίμασε αυτή την παρακμιακή και απλοϊκή τέχνη, η οποία αγνοούσε τις παραδοσιακές, κλασικές έννοιες της ομορφιάς, της προοπτικής και των αναλογιών.
Παρά τις πρώτες αυτές αρνητικές κριτικές, ο Πικάσο, μαζί με τον Ζορζ Μπρακ και άλλους καλλιτέχνες, έγινε γρήγορα διάσημος. Το κίνημά τους κορυφώθηκε γύρω από την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και συνεχίστηκε έντονα και μετά.
Η Γκουέρνικα [Guernica][3] (1937) του Πικάσο, ένα από τα πιο καθοριστικά έργα του, κατήγγειλε τη φρίκη του πολέμου –τον βομβαρδισμό της πόλης κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου– σε μια εποχή που ο φασισμός βρισκόταν σε άνοδο σε όλη την Ευρώπη.
Επειδή χρησιμοποιεί μια διαθλασμένη, συμβολική σύνθεση που αναμειγνύει μορφές ζώων και ανθρώπων με παραμορφωμένες εκφράσεις και στάσεις, το έργο μεταφέρει τον παγκόσμιο πόνο σε μια κλίμακα που σπάνια επιτυγχάνεται.
Ο κυβισμός άλλαξε τα συμβατικά μέτρα του σχήματος και της μάζας. Μεταμόρφωσε τη ζωγραφική από μια παραστατική άσκηση που απεικονίζει σκηνές και θέματα με ρεαλισμό, σε μια έκρηξη κολάζ που μοιάζει με μωσαϊκό, ανοίγοντας νέα τοπία της πρώιμης αφαίρεσης.
Με αυτόν τον τρόπο, ο κυβισμός άνοιξε μια πόρτα για να εξεταστεί η συνύπαρξη πολλαπλών πραγματικοτήτων ταυτόχρονα. Αργότερα, άλλα κινήματα θα αναδυθούν ως απάντηση στον κυβισμό, όπως ο υπερρεαλισμός.
Ο Πικάσο και ο αραβικός μοντερνισμός
Ο Πικάσο δεν ταξίδεψε ποτέ στον αραβικό κόσμο, αλλά το χαρακτηριστικό του στυλ έγινε κεντρικό στοιχείο των αναδυόμενων αραβικών μοντέρνων καλλιτεχνικών κινημάτων και εκδηλώσεων.
Ήδη από το 1938, περισσότεροι από 30 καλλιτέχνες όλων των θρησκειών με έδρα την Αίγυπτο εξέφρασαν την υποστήριξή τους στους Ευρωπαίους καλλιτέχνες που αντιμετώπιζαν τον ολοκληρωτισμό σε ένα πρωτοποριακό μανιφέστο με τίτλο «Ζήτω η εκφυλισμένη τέχνη!»[4], το οποίο τυπώθηκε στα αραβικά και τα γαλλικά.
Το μανιφέστο περιλάμβανε μια αναπαραγωγή της Γκουέρνικα, ως σύμβολο της αντίστασης στην καταπίεση και παράδειγμα «ελεύθερης τέχνης». Οι υπογράφοντες αποτελούνταν από καλλιτέχνες που θα συμμετείχαν σε μια ομάδα αιγυπτιακών υπερρεαλιστών με αρκετή επιρροή, την Τέχνη και Ελευθερία.
Πολλά μέλη της ομάδας Τέχνη και Ελευθερία εμπνεύστηκαν από τις τεχνικές του Πικάσο για να ασχοληθούν κριτικά με τις κοινωνικές ανισότητες της αιγυπτιακής κοινωνίας εκείνη την εποχή, όπως ο Κάμελ ελ Τελμισσάνι (1915-1972)[5].
Σε αυτά τα αιγυπτιακά έργα, βλέπουμε βαθιά ανθρωπιά, αγωνία και μια επαναστατική προσπάθεια να αποτυπωθεί το πνεύμα των μαζών μέσα από μοναδικά πορτρέτα.
Ωστόσο, ο σημαντικότερος αραβικός φόρος τιμής στον Πικάσο προήλθε από τη Βαγδάτη. Ιδρυμένη από τους Τζεουάντ Σελίμ (1919-1961)[6] και Σακίρ Χασάν Αλ Σαΐντ (1925-2004)[7], η Ομάδα Μοντέρνας Τέχνης της Βαγδάτης αποκάλεσε τον Πικάσο «τον καλλιτέχνη αυτής της εποχής» στο μανιφέστο της το 1951.
Ο διάβολος και το στιλέτο (1957) του Σακίρ Χασάν Αλ Σαΐντ, του Ιρακινού που συνίδρυσε την Εταιρεία Φίλων της Τέχνης στη Βαγδάτη το 1941.
Για την ομάδα αυτή, η δύναμη του Πικάσο πάντρεψε την ιβηρική (και συνεπώς την ανδαλουσιανή και την ισλαμική) τέχνη και την αφρικανική πρωτόγονη τέχνη με τον μεταϊμπρεσιονισμό. Με άλλα λόγια, ο Πικάσο ανακάτεψε το παλιό και το νέο για να δημιουργήσει κάτι εκπληκτικό και καινοτόμο.
Για αυτούς τους Άραβες καλλιτέχνες, ο Πικάσο χάραξε ένα μονοπάτι προς μίμηση. Σύμφωνα με τον Σακίρ Χασάν Αλ Σαΐντ, η ομάδα της Βαγδάτης επεδίωκε «την αρχή μιας νέας σχολής ζωγραφικής», συνδυάζοντας όλα όσα προηγήθηκαν με «τον μοναδικό χαρακτήρα του ανατολικού πολιτισμού»[8].
Ο αραβικός μοντερνισμός, όπως έγινε γνωστό το κίνημα, θα γεφύρωνε τότε τις χιλιάδες χρόνια που χώριζαν την αρχαία Μεσοποταμία από τον παναραβικό εθνικισμό του Μπααθισμού.
Η Ομάδα Μοντέρνας Τέχνης της Βαγδάτης έδειξε σύντομα το ενδιαφέρον της για τον τοπικό χαρακτήρα στις πρώτες εκθέσεις μοντέρνας τέχνης που διοργάνωσε. Ο κυβισμός έγινε μια μέθοδος, μια νέα γραμματική και γλώσσα που τα εξέχοντα μέλη της θα υπερασπίζονταν.
Ο Τζεουάντ Σελίμ και οι Άραβες πρωτοπόροι του μοντερνισμού
Οι Άραβες μοντερνιστές χρησιμοποίησαν τον κυβισμό για να σκιαγραφήσουν νέες προοπτικές και να επανερμηνεύσουν κλασικά κείμενα. Για παράδειγμα, ο Τζεουάντ Σελίμ προσέφερε μια νέα εκδοχή στις εικονογραφήσεις του Γιάχια αλ Ουασίτι[9] του 13ου αιώνα για τις μεσαιωνικές ιστορίες που αποτελούν το Μακαμάτ αλ-Χαρίρι[10].
Ο Σελίμ, ο οποίος είχε ταξιδέψει στο Παρίσι λίγο μετά τη Γκουέρνικα του Πικάσο, συνάντησε το μεσαιωνικό υλικό μέσω ενός γαλλικού περιοδικού εικόνων στις αρχές της δεκαετίας του ’20[11]. Ήταν μια άμεση αποκάλυψη.
Στους πίνακες του Σελίμ, Νεαρός άνδρας και η γυναίκα του (1953) και Γυναίκα που πουλάει προϊόντα (1953), βλέπουμε την αναβίωση παραδοσιακών μοτίβων, όπως ημισελήνους και γραμμοσκιάσεις που παρέχουν φρέσκες, ζωντανές ιδέες.
Ο Ιρακινός Τζεουάντ Σελίμ ήταν ένας από τους πρώτους Άραβες καλλιτέχνες που υιοθέτησε τον κυβισμό στο έργο του, όπως φαίνεται εδώ στο έργο του Νεαρός άνδρας και η γυναίκα του, 1953.
Η εμφάνιση αυτής της νέας τέχνης ήταν αποτέλεσμα της εκ νέου ανακάλυψης της αραβικής και ισλαμικής κληρονομιάς και της αντιμετώπισης νέων μορφών και τεχνικών, οι οποίες επηρεάστηκαν εν μέρει από Πολωνούς καλλιτέχνες που είχαν αποσπαστεί στο Ιράκ κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αρκετοί από τους οποίους κατέληξαν να γίνουν φίλοι με τον Σελίμ και τους συναδέλφους του.
Τζεουάντ Σελίμ, Γυναίκα που πουλάει προϊόντα, 1953,
Ο Σελίμ ήταν επίσης μια βασική μορφή στις περιφερειακές συναντήσεις και συνομιλίες των Αράβων καλλιτεχνών. Σχεδίασε το Μνημείο της Ελευθερίας που στεφανώνει την πλατεία Ταχρίρ της Βαγδάτης –μια τοιχογραφία για ένα σύγχρονο έθνος– ένα γλυπτό που ολοκληρώθηκε από τη σύζυγό του, Λόρνα Σελίμ, μια συνάδελφο μοντέρνα καλλιτέχνιδα, μετά τον πρόωρο θάνατο του Σελίμ.
Τζεουάντ Σελίμ, Λόρνα Σελίμ, Το Μνημείο της Ελευθερίας, Βαγδάτη, πλατεία Ταχρίρ.
Τα πορτραίτα και η σκηνογραφία του, λεπτομερή σε πολλαπλούς πίνακες και βινιέτες, συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας νέας εθνικής αφήγησης και ενθουσίασαν μια νέα γενιά τολμηρών καλλιτεχνών.
Σύγχρονος του Σελίμ και του Σακίρ Χασάν Αλ Σαΐντ, ο Χάφιδ αλ Ντρούμπι (1914-1991) ταξίδεψε και σπούδασε στη Ρώμη και το Λονδίνο προτού επιστρέψει στη Βαγδάτη. Μαζί τους, συνίδρυσε το 1941 την Εταιρεία Φίλων της Τέχνης στη Βαγδάτη, την πρώτη επίσημη καλλιτεχνική συλλογικότητα στο Ιράκ, και αργότερα την Ομάδα Ιμπρεσιονιστών το 1953.
Ο Αλ-Ντρούμπι, για τον οποίο «η Βαγδάτη είναι η ψυχή μου, η μητέρα μου και τα πάντα», ζωγράφισε πολυάριθμες πτυχές της καθημερινής ζωής – σκηνές που διαδραματίζονται σε καφετέριες (Baghdad cafe, 1969) και χαμάμ (Κυβιστικό λουτρό, 1960), με καθημερινές μορφές, κυρίως πωλητές της αγοράς και γυναίκες που χορεύουν.
Χάφιδ αλ Ντρούμπι, Baghdad cafe, 1969.
Μπορεί κανείς να εντοπίσει τη συγγένειά του με τον κυβισμό μέσω της χρήσης γεωμετρικών σχημάτων και ακριβών, διαθλασμένων γραμμών, υποτονικών αποκορεσμένων αποχρώσεων, συμπεριλαμβανομένης της επιμονής του μπλε, και της επανάληψης γνωστών κυβιστικών μοτίβων, όπως η κιθάρα.
Χάφιδ αλ Ντρούμπι, Κυβιστικό λουτρό, 1960.
Πολλοί από αυτούς τους καλλιτέχνες έγιναν πρωτοπόροι ζωγράφοι αλλά και εκπαιδευτικοί. Για παράδειγμα, ο Ντία αλ-Αζζάουι (γεν. 1939)[12] ήταν μαθητής του αλ-Ντρούμπι και έγραψε το μανιφέστο της Ομάδας Νέο Όραμα το 1968, το οποίο καλούσε σε «αλλαγή, πρόοδο και δημιουργικότητα».
Η τέχνη του Hafidh al-Droubi αποτύπωσε στιγμές από την καθημερινή ζωή, όπως Το καφενείο (1973).
Ο Αλ-Αζζάουι, ο οποίος συχνά αποκαλείται ο «Πικάσο του Ιράκ», έχει επηρεάσει γενιές Αράβων καλλιτεχνών. Τα έργα του έχουν ενσωματώσει αραβική καλλιγραφία, ζώα και σύμβολα.
Η επιρροή του Πικάσο είναι εμφανής στο έργο του Αλ-Αζζάουι, Η σφαγή της Σάμπρα και της Σατίλα (1982-1983)[13], ένα μνημειώδες έργο σε χαρτί που εκφράζει τον πόνο, το χάος και τη φρίκη ως απάντηση στα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στους καταυλισμούς Παλαιστινίων προσφύγων της Βηρυτού κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου του Λιβάνου.
Αλ-Αζζάουι, Η σφαγή της Σάμπρα και της Σατίλα (1982-1983). .
«Ο ίδιος ο Ντία αλ-Αζζάουι δήλωσε, όταν συζητούσε για τον Πικάσο το 2020, ότι ο τρόπος με τον οποίο ο Πικάσο ζωγράφισε τον πόλεμο από μακριά, ενώ βρισκόταν στο Παρίσι, τον ενέπνευσε. Με τον ίδιο τρόπο ζωγράφιζε και τον πόλεμο του Ιράκ, της Παλαιστίνης και του Λιβάνου – εξίσου από μακριά, ζώντας στο Λονδίνο», ανέφερε η Μίσα Καφίλ-Χουσεΐν, ιστορικός τέχνης, αρχειονόμος και ερευνήτρια που διαχειρίζεται τα αρχεία και τη βιβλιοθήκη στο ατελιέ του αλ-Αζζάουι στο Λονδίνο.
Χρόνια αργότερα, ο Αλ-Αζζάουι θα σκεφτόταν αντίστοιχα άλλες συμφορές, στο έργο του Μοσούλη: Πανόραμα της Καταστροφής (2017-2020), μια ταπισερί μήκους 10 μέτρων που απηχεί μια αντιπολεμική κραυγή, η οποία συμπεριλήφθηκε σε μια αναδρομική έκθεση του έργου του νωρίτερα φέτος[14].
Ντία αλ-Αζζάουι, Μοσούλη: Πανόραμα της Καταστροφής (2017-2020).
Ένα διαρκές ενδιαφέρον
Αρκετές εκθέσεις έχουν ρίξει φως στην αραβική τέχνη και στις σχέσεις της με τον κυβισμό, τον υπερρεαλισμό και άλλα καλλιτεχνικά κινήματα που παραδοσιακά μελετώνται στις ευρωπαϊκές τους εκδοχές.
Η έκθεση «Khaleej Modern: Pioneers and Collectives in the Arabian Peninsula» στην NYUAD Art Gallery το 2022 (σε επιμέλεια της Aisha Stoby) εξέτασε την απίστευτη παραγωγή αυτών των καλλιτεχνών σε μια εποχή βαθιών αλλαγών στις αντίστοιχες χώρες τους.
Πέρα από τα γνωστότερα καλλιτεχνικά κέντρα της Βαγδάτης, του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας, η πρωτοποριακή έκθεση υπενθύμισε πώς η επιρροή του μοντερνισμού εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την περιοχή.
Για παράδειγμα, ο καλλιτέχνης του Μπαχρέιν Αμπντούλ Καρίμ αλ-Οραγιέντ (γεν. 1934)[15], ο οποίος συνίδρυσε την Ένωση Σύγχρονων Τεχνών του Μπαχρέιν και την Ένωση Ερασιτεχνών Τεχνών, πειραματίστηκε με τις τεχνικές του κυβισμού, όπως και άλλοι.
Την ίδια περίπου εποχή, το Institut du Monde Arabe συζήτησε πιο συγκεκριμένα τη συγγένεια μεταξύ του Πικάσο και της αραβικής πρωτοπορίας μεταξύ 1940-1980[16].
Η έκθεση εξέτασε Λιβανέζους, Μαροκινούς και Σουδανούς καλλιτέχνες όπως ο Ιμπραχίμ αλ Σαλάχι[17], του οποίου η Αυτοπροσωπογραφία οδύνης (1961) αποπνέει την παραδοξότητα και το απόκοσμο του κυβισμού.
Ιμπραχίμ αλ Σαλάχι, Αυτοπροσωπογραφία οδύνης (1961).
Ο κυβισμός και η αραβική τέχνη δεν ανήκουν στη μελέτη του παρελθόντος. Ο σύγχρονος Σαουδάραβας καλλιτέχνης Φαϊσάλ Αλ-Χερίτζι θυμάται τον πρώτο πίνακα του Πικάσο που είδε ως έφηβος, Τρεις μουσικοί (1921), ο οποίος εκτίθεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης.
«Απλώς τον ερωτεύτηκα», δήλωσε ο Αλ-Χερίτζι στο Middle East Eye. Η σύνθεση είναι απλή αλλά αποκαλύπτει ένα βάθος στις πινελιές και το κολάζ που ενσωματώνουν τις φιγούρες του αρλεκίνου και του Πιερό από το δημοφιλές θέατρο της Commedia Dell’Arte του 16ου αιώνα.
Ο Σαουδάραβας καλλιτέχνης Φαϊσάλ Αλ-Χερίτζι χρησιμοποιεί την τέχνη για να καταγράψει την κοινωνία που αλλάζει. Εδώ το έργο του, Φαρίντα (2019).
Το στυλ του Αλ-Χερίτζι έχει εξελιχθεί και ενσωματώνει τον κυβισμό, τον οποίο χρησιμοποιεί για να εξερευνήσει τις λαϊκές πτυχές της σαουδαραβικής κουλτούρας. Το έργο Άνδρες της Σαουδικής Αραβίας αντλεί στοιχεία από το έργο του Πικάσο Γυναίκες του Αλγερίου (1955), το οποίο είχε επηρεαστεί από τις οδαλίσκες του Ματίς και τους οριενταλιστές του 19ου αιώνα, όπως ο Ντελακρουά [Γυναίκες του Αλγερίου, 1834].
Φαϊσάλ Αλ-Χερίτζι, Άνδρες της Σαουδικής Αραβίας, (2020)
Αλλά στην ερμηνεία του Αλ-Χερίτζι αυτού του θέματος, που οπτικά θυμίζει το Σκηνή Βεδουίνων (1950) του Φαΐκ Χασάν, βρισκόμαστε κάτω από το ύφασμα μιας σκηνής υπό τον ήχο ενός έγχορδου οργάνου και τη μυρωδιά του καφέ. Δύο χαρακτήρες με παραδοσιακά ρούχα κοιτάζουν κατευθείαν τον θεατή και μας κάνουν να αναρωτηθούμε για τον ανδρισμό και την αναπαράσταση.
Φαΐκ Χασάν, Σκηνή Βεδουίνων (1950).
Αναμειγνύοντας την προσέγγιση του Πικάσο στη θραύση της εικόνας και τα λαϊκά πορτραίτα των Αράβων μοντερνιστών, τα γυναικεία πορτραίτα της Αλ-Χερίτζι, όπως το Κορίτσι του Νατζντ (2021) ή το Λογοκριμένο, καταγράφουν μια μεταβαλλόμενη κοινωνία της Σαουδικής Αραβίας και ασχολούνται με τα όρια της αναπαραστατικής δημιουργίας.
Φαϊσάλ Αλ-Χερίτζι, Κορίτσι του Νατζντ (2021).
Φαϊσάλ Αλ-Χερίτζι, Λογοκριμένο,
Ο Αλ-Χερίτζι εξήγησε την προσέγγισή του ότι θέλει να κάνει παύση και να αναρωτηθεί για το βλέμμα μας: «Ζωγραφίζω τους ανθρώπους με έναν τρόπο που είναι διαφορετικός αλλά που σε κάνει να κοιτάς περισσότερο την εικόνα», λέει στους κριτικούς που αμφισβητούν τη χρήση παραμορφωμένων εικόνων από τον ίδιο.
Ο κυβισμός, μια οπτική γέφυρα πολιτισμών, βοήθησε την αραβική σύγχρονη τέχνη να φανταστεί ένα έθνος, να διεκδικήσει μια ουσία στην τέχνη και να εκφράσει ένα ριζοσπαστικό πνεύμα που είναι ταυτόχρονα πλουραλιστικό και τοπικό.
Μετάφραση: elaliberta.gr
Farah Abdessamad, “Picasso and the Middle East: How Arab art embraced Cubism”, Middle East Eye, 11 Αυγούστου 2023, https://www.middleeasteye.net/discover/picasso-middle-east-arab-cubism-art-embraced.
Σημειώσεις
[1] [Σ.τ.Μ.:] John Molyneux, «Μια επανάσταση στο χρώμα: 100 χρόνια από τις “Δεσποινίδες της Αβινιόν” του Πικάσο», e la libertà, 14 Νοεμβρίου 2021, https://www.elaliberta.gr/%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7/7791-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CF%87%CF%81%CF%8E%CE%BC%CE%B1-100-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%B9%CF%82-%C2%AB%CE%B4%CE%B5%CF%83%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%AF%CE%B4%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%B2%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CF%8C%CE%BD%C2%BB-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%AC%CF%83%CE%BF.
[2] “All about cubism”, Tate Modern, https://www.tate.org.uk/art/art-terms/c/cubism/all-about-cubism#:~:text=Cubism%20was%20a%20revolutionary%20new,that%20appear%20fragmented%20and%20abstracted.
[3] “Guernica, 1937 by Pablo Picasso”, Pablo Picasso, https://www.pablopicasso.org/guernica.jsp.
[4] Clare Davies, “Surrealism in Egypt ‘Long Live Degenerate Art’”, Tate Modern, 13 Νοεμβρίου 2017, https://www.tate.org.uk/tate-etc/issue-41-autumn-2017/surrealism-egypt-long-live-degenerate-art-clare-davies. [Σ.τ.Μ.] Με τον όρο «εκφυλισμένη τέχνη» (Entartete Kunst)χαρακτήριζαν οι Ναζί την τέχνη του μοντερνισμού, συνδέοντάς την με «εβραϊκές» και «κομμουνιστικές» αισθητικές αξίες, οι οποίες αποσκοπούσαν στον εκφυλισμό του γερμανικού έθνους κτλ. Όταν κατέλαβαν την εξουσία οι Ναζί μετέτρεψαν σε πράξη τα αισθήματα εχθρότητας απέναντι στον μοντερνισμό: καλλιτέχνες εκδιώχθηκαν από ακαδημίες και ιδρύματα και κάποιοι (όσοι δεν κατάφεραν να φύγουν από τη Γερμανία) φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το 1937 οι Ναζί συγκέντρωσαν 650 πίνακες και γλυπτά της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας και πραγματοποίησαν μια «Έκθεση εκφυλισμένης τέχνης» στο Μόναχο, για να αποδείξουν… πόσο εκφυλισμένη είναι. Βλ. “Degenerate art”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Degenerate_art.
[5] “Kamel el-Telmissany”, MutualartArt, https://www.mutualart.com/Artist/Kamel-el-Telmissany/0940539B5E2CF0B0/Biography.
[6] “Jewad Selim”, Meem Gallery, https://www.meemartgallery.com/artists/53-jewad-selim/biography/.
[7] “Shakir Hassan Al Said”, Barjeel Art Foundation, https://www.barjeelartfoundation.org/artist/iraq/shakir-hassan-al-said/.
[8] Juliet Highet, “Modernism Awakening”, AramcoWorld, Μάρτιος/Απρίλιος 2019, https://www.aramcoworld.com/Articles/March-2019/Modernism-Awakening.
[9] “Yaḥyā ibn Maḥmūd al-Wāsiṭī”, Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/biography/Yahya-ibn-Mahmud-al-Wasiti.
[10] “Maqamat Al-Hariri. Illustrated Arabic Manuscript from the 13th century”, OMI, https://www.omifacsimiles.com/brochures/maq.html.
[11] Saleem Al-Bahloly, “History Regained: A Modern Artist in Baghdad Encounters a Lost Tradition of Painting”, Muqarnas, τόμος 35, 2018, https://www.jstor.org/stable/26742196.
[12] Victoria Brittain, “Painting Poetry: Iraqi artist Dia al-Azzawi...”, ό.π.
[13] “Dia al-Azzawi, Sabra and Shatila Massacre, 1982–3”, Tate Modern, https://www.tate.org.uk/art/artworks/al-azzawi-sabra-and-shatila-massacre-t14116.
[14] Victoria Brittain, “Painting Poetry: Iraqi artist Dia al-Azzawi exhibits at Oxford’s Ashmolean”, Middle East Eye, 15 Μαρτίου 2023, https://www.middleeasteye.net/discover/iraq-dia-azzawi-oxford-ashmolean-museum-exhibition.
[15] “AbdulKarim AlOrrayed”, Bahrain Authority for Culture and Antiquities, https://culture.gov.bh/en/authority/cultural_sites/art-centre/ArtistsDirectory/AbdulKarimAlOrrayed.php.
[16] «Picasso et les avant-gardes arabes», Institut du Monde Arabe, https://ima-tourcoing.fr/institut-monde-arabe-tourcoing/exposition-picasso-et-les-avant-gardes-arabes/.
[17] “Who is Ibrahim El-Salahi?, Tate Modern, https://www.tate.org.uk/art/artists/ibrahim-el-salahi-16988/who-is-ibrahim-el-salahi.
