Διαδηλώσεις μαθητών λυκείων του Παναμά στις 9 Γενάρη του 1964 ενάντια στην αμερικανική κατοχή της Διώρυγας του Παναμά.

Carlos Sapir

Σε ποιον ανήκει διώρυγα του Παναμά;

Καθώς η δεύτερη διοίκηση Τραμπ ετοιμάζεται να αναλάβει τα καθήκοντά της, ο ίδιος ο Τραμπ έβαλε ξαφνικά στο στόχαστρό του τον Παναμά, κάνοντας αρκετές δηλώσεις ότι θέλει οι ΗΠΑ να ανακαταλάβουν τη Διώρυγα. Όπως και να έχει, τα σχόλια αυτά αποτελούν μια θρασύτατη, ιμπεριαλιστική προσβολή. Αν αυτά τα σχόλια είναι έστω και στο ελάχιστο σοβαρά, αντιπροσωπεύουν τη μεγαλύτερη απειλή για την ευημερία των Παναμέζων από τότε που κατασκευάστηκε η Διώρυγα. Εκτός του ότι αποτελεί το επίκεντρο της σύγχρονης οικονομίας του Παναμά και μια ζωτικής σημασίας διεθνή εμπορική οδό, η ιστορία της Διώρυγας του Παναμά είναι μια ιστορία του ιμπεριαλισμού και του διεθνούς αγώνα εναντίον του.

Η κατασκευή της Διώρυγας σχεδιάστηκε για πρώτη φορά από μια γαλλική εταιρεία στα τέλη του 19ου αιώνα, εμπνευσμένη από την επιτυχία της Διώρυγας του Σουέζ στην Αίγυπτο, με εργάτες κυρίως Κινέζους και Αφρο-Καραϊβικανούς να ταξιδεύουν στον Παναμά (τότε ακόμη επαρχία της Κολομβίας) για να δουλέψουν στο έργο. Οι Ευρωπαίοι μηχανικοί, που δεν ήταν εξοικειωμένοι με το κλίμα του Παναμά, δεν προέβλεψαν κατάλληλα την εποχή των βροχών, με αποτέλεσμα να προκληθεί καταστροφή, χιλιάδες θάνατοι εργατών και το έργο να μείνει στάσιμο.

Το 1903, εκμεταλλευόμενος μια εσωτερική πολιτική κρίση εντός της Κολομβίας, ο πρόεδρος Θίοντορ Ρούσβελτ έστειλε τον αμερικανικό στόλο για να εμποδίσει τις προσπάθειες της Κολομβίας να αποκαταστήσει τον έλεγχο του Παναμά – με τη διαδικασία αυτή επισφραγίστηκε η ίδρυση ενός ανεξάρτητου κράτους του Παναμά υπό αμερικανικό στρατιωτικό έλεγχο. Η κατασκευή της Διώρυγας, υπό την ηγεσία πλέον των ΗΠΑ, θα συνεχιζόταν αμέσως, και σε αυτή την κατάσταση εξαναγκασμού η νεογέννητη κυβέρνηση του Παναμά υπέγραψε συνθήκη που έδινε στις ΗΠΑ την κυριότητα της Διώρυγας και μιας λωρίδας γης που την περιέβαλλε (και έτσι διχοτομούσε τη χώρα), γνωστή ως Ζώνη της Διώρυγας του Παναμά. Εκείνη την εποχή, ακόμη και οι συνήθεις υποστηρικτές του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, όπως οι New York Times, κατήγγειλαν την κατάληψη ως «μια πράξη αισχρής κατάκτησης». Παρόλο που οι ΗΠΑ ήταν περισσότερο προετοιμασμένες να φέρουν το έργο εις πέρας μέχρι την ολοκλήρωσή του, η κατασκευή εξακολουθούσε να είναι ένα θανατηφόρο εγχείρημα και χιλιάδες εργάτες θα πλήρωναν με τη ζωή τους το πραγματικό κόστος της κατασκευής της Διώρυγας.

Ενώ οι Παναμέζοι (δικαίως) αμέσως δυσανασχέτησαν με την παράδοση ζωτικών περιουσιακών στοιχείων σε μια αυτοκρατορική δύναμη και τα σύνορα της ζώνης της Διώρυγας έγιναν τόπος τακτικών διαδηλώσεων, το επόμενο κεφάλαιο στην ιστορία της Διώρυγας του Παναμά θα ξεκινούσε από ένα κύμα αλληλεγγύης προς τη διεθνή αντιιμπεριαλιστική δράση που εκδηλώθηκε εναντίον μιας άλλης, παρόμοιας αυτοκρατορικής επιβολής τη δεκαετία του 1950 – την εθνικοποίηση της Διώρυγας του Σουέζ από τις ελεύθερες αιγυπτιακές δυνάμεις που αμφισβήτησαν τη Βρετανική Αυτοκρατορία και την αποτυχία ενός ιμπεριαλιστικού συνασπισμού βρετανικών, γαλλικών και ισραηλινών δυνάμεων που προσπάθησαν να την ανακαταλάβουν. Εμπνευσμένη από την αντιιμπεριαλιστική νίκη στην Αίγυπτο, αυξήθηκαν οι διαδηλώσεις και το αντι-αμερικανικό συναίσθημα στον Παναμά, με τους φοιτητές να πρωτοστατούν στις διαδηλώσεις.

Το 1964, οι μαθητές λυκείου του Παναμά διαδήλωσαν στη Ζώνη με μια σημαία του Παναμά και δέχθηκαν επίθεση από την αστυνομία και το προσωπικό των ΗΠΑ, σκίζοντας τη σημαία. Ακολούθησαν και άλλες οργισμένες διαδηλώσεις, που εξελίχθηκαν σε ταραχές, καθώς αντιμετώπισαν τις αστυνομικές δυνάμεις της Ζώνης. Η αστυνομία της Ζώνης άνοιξε πυρ εναντίον του πλήθους και οι Παναμέζοι αντεπιτέθηκαν. Οι γενναίοι Παναμέζοι που έχασαν τη ζωή τους –και ιδιαίτερα οι μαθητές λυκείου– τιμούνται κάθε χρόνο στις 9 Ιανουαρίου, γνωστή ως Ημέρα των Μαρτύρων (Día de los Mártires).

Τα γεγονότα της Ημέρας των Μαρτύρων και το γενικότερο πολιτικό κλίμα που τα περιέβαλλε κατέστησαν σαφές στην κυβέρνηση των ΗΠΑ ότι τα πράγματα είχαν ξεκαθαρίσει και ότι ο λαός του Παναμά δεν θα τους άφηνε να κρατήσουν τη Διώρυγα επ’ αόριστον. Το 1977, ο πρόεδρος Τζίμι Κάρτερ υπέγραψε συμφωνία με την κυβέρνηση του Παναμά, υποσχόμενος την επιστροφή της Διώρυγας το 1999. Ενώ η συνθήκη αυτή τελικά τηρήθηκε, στα χρόνια που μεσολάβησαν υπήρξε επίσης ένα άμεσο παράδειγμα του τι σήμαινε η στρατιωτική ανάπτυξη των ΗΠΑ στη ζώνη της Διώρυγας για την πολιτική του Παναμά.

Καθ’ όλη τη δεκαετία του 1980, ο Παναμάς υπέφερε υπό την εξουσία του στρατηγού Μανουέλ Νοριέγκα. Ο Παναμέζος στρατηγός, ο Νοριέγκα ήταν επίσης ένας ισχυρός πράκτορας της CIA και είχε εκτεταμένες διασυνδέσεις με το διεθνές εμπόριο ναρκωτικών. Μετά τον θάνατο του προέδρου Ομάρ Τορρίχος το 1981, ο Νοριέγκα έγινε de facto δικτάτορας της χώρας από το παρασκήνιο, με την υποστήριξη της αμερικανικής εξουσίας. Με αυτή την ιδιότητα, ο Νοριέγκα μετέτρεψε τον Παναμά σε αγωγό τόσο για τα ναρκωτικά όσο και για την αντεπαναστατική στρατιωτική βοήθεια των ΗΠΑ προς αντιδραστικά καθεστώτα σε ολόκληρη την ήπειρο, ίσως με το πιο διαβόητο, συμπεριλαμβανομένης της βοήθειας προς τους Κόντρας στη Νικαράγουα, ενώ παράλληλα δολοφονούσε πολιτικούς αντιφρονούντες, κατέστειλε διαδηλώσεις και αναίρεσε τα δημοκρατικά δικαιώματα. Ωστόσο, η τύχη του Νοριέγκα θα ήταν άσχημη, με την κυβέρνηση του (πατέρα) Μπους να αποφασίζει τελικά ότι είχε γίνει περισσότερο βάρος παρά πλεονέκτημα μέχρι το τέλος της δεκαετίας.

Μετά την απόπειρα ακύρωσης ενός εκλογικού αποτελέσματος το 1989, οι ΗΠΑ άρχισαν να πιέζουν τον Νοριέγκα να παραιτηθεί. Ο Νοριέγκα όμως απεναντίας πείσμωσε και άρχισε να παρενοχλεί την αμερικανική παρουσία στον Παναμά, ενώ για πρώτη φορά αυτοανακηρύχθηκε επίσημα ως ο πραγματικός αρχηγός του κράτους του Παναμά. Αυτός ήταν ένας λανθασμένος υπολογισμός και ο (πατέρας) Μπους απάντησε με μια ολοκληρωμένη στρατιωτική εισβολή στον Παναμά, η οποία ξεκίνησε από το εσωτερικό της ζώνης της Διώρυγας. Ο Νοριέγκα συνελήφθη και αρκετές εκατοντάδες Παναμέζοι σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια των μαχών.

Ενώ ο λαός του Παναμά θυμάται τον Νοριέγκα ως τύραννο και εγκληματία, η αμερικανική εισβολή κατέστησε σαφή την απειλή που επικρέμεται πάνω από την πολιτική του Παναμά από τότε που ξεκίνησε η κατασκευή της Διώρυγας: Όσο ένας ξένος στρατός ελέγχει τη Ζώνη της Διώρυγας που χωρίζει τον Παναμά στα δύο, κατέχει την πραγματική εξουσία στη χώρα, και οποιοδήποτε καθεστώς σχηματιστεί στον Παναμά μπορεί να κυβερνήσει μόνο κατά τη διακριτική του ευχέρεια. Το πιο σημαντικό είναι ότι η εμπειρία του καθεστώτος Νοριέγκα καταδεικνύει ότι η υποστήριξη των ΗΠΑ προς μια κυβέρνηση στον Παναμά δεν βασιζόταν σε κανενός είδους δημοκρατική αρχή. Δεν ήταν ο εμπαιγμός της δημοκρατίας στον Παναμά από τον Νοριέγκα που προκάλεσε την παρέμβαση των ΗΠΑ –αυτό έκανε από τότε που κατέλαβε για πρώτη φορά την εξουσία στις αρχές της δεκαετίας–, αλλά η πτώση της αξιοπιστίας του ως εργαλείο της CIA και όργανο της αμερικανικής εξουσίας στη Λατινική Αμερική που οδήγησε στην απομάκρυνσή του με αμερικανική εισβολή.

Σήμερα, μετά την παράδοση της Διώρυγας το 1999, η Διώρυγα αποτελεί κομβικό σημείο της οικονομίας του Παναμά. Είναι επίσης βυθισμένη σε οικολογικά προβλήματα, τόσο όσον αφορά τις επιπτώσεις της Διώρυγας στις γύρω περιοχές όσο και την απειλή της κλιματικής αλλαγής που θα θέσει τη Διώρυγα εκτός λειτουργίας λόγω των μεταβολών στις βροχοπτώσεις και τη ροή του νερού. Οι αποφάσεις για τον τρόπο διαχείρισης και συντήρησης της Διώρυγας πρέπει να ληφθούν από τους Παναμέζους, οι οποίοι θα ζήσουν με τις συνέπειες, και όχι από τους ανεξέλεγκτους ιμπεριαλιστές της Βόρειας Αμερικής.

Το 1977, την εποχή της συνθήκης Κάρτερ-Τρουχίγιο, ο Αμερικανός γερουσιαστής Στρομ Θέρμοντ, ο οποίος ήταν υπέρ του φυλετικού διαχωρισμού, φέρεται να είπε: «Η διώρυγα είναι δική μας, την αγοράσαμε και πληρώσαμε γι’ αυτήν, πρέπει να την κρατήσουμε». Αλλά αν οι εργάτες έχουν δικαίωμα στην εργασία που δημιουργούν, η Διώρυγα του Παναμά δεν μπορεί να ανήκει στους ιμπεριαλιστές καπιταλιστές: Ανήκει στους εργάτες του Παναμά, οι οποίοι αντιμετώπισαν κατολισθήσεις, ασθένειες και πλημμύρες για να την κατασκευάσουν, διαδήλωναν ενάντια στη Ζώνη για όσο διάστημα διαιρούσε τη χώρα τους, και οι οποίοι συνεχίζουν να λειτουργούν τη Διώρυγα σήμερα, 24 ώρες την ημέρα, καθώς ανταποκρίνεται στις ανάγκες του διεθνούς εμπορίου και στις ιδιοτροπίες του καπιταλισμού. Μόνο η εργατική τάξη του Παναμά, σε αλληλεγγύη με τους εργάτες και τους καταπιεσμένους λαούς σε όλη την Αμερική, μπορεί να αγωνιστεί για να θέσει τη Διώρυγα σε λειτουργία για τις ανάγκες του λαού και να την αποσπάσει από τα καπιταλιστικά συμφέροντα που εξυπηρετεί σήμερα.

Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ο Τραμπ θα επιχειρήσει να ληστέψει για άλλη μια φορά την κληρονομιά του Παναμά∙ αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι αν ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός προσπαθήσει να το κάνει αυτό, ο λαός του Παναμά θα είναι εκεί για να του θυμίσει γιατί έπρεπε εξαρχής να αποχωρήσει από τον Παναμά. Από το εσωτερικό των ΗΠΑ, εμείς ως Workers’ Voice θα συνταχθούμε μαζί με την κοινότητα του Παναμά και όλο τον υπόλοιπο λαό που είναι εξοργισμένος από την ιμπεριαλιστική απληστία για να απαιτήσουμε: Κάτω τα χέρια από τον Παναμά!

Μετάφραση: elaliberta.gr

Carlos Sapir, “It’s Panama’s canal”, Workers’ Voice/La Voz de los Trabajadores, 27 Δεκεμβρίου 2024, https://workersvoiceus.org/2024/12/27/its-panamas-canal/

Carlos Sapir, «¡El Canal es de Panamá!», Workers’ Voice/La Voz de los Trabajadores, 27 Δεκεμβρίου 2024, https://workersvoiceus.org/es/2024/12/27/its-panamas-canal/. Liga Internacional de los Trabajadores - Cuarta Internacional, 27 Δεκεμβρίου 2024, https://litci.org/es/el-canal-es-de-panama/?utm_source=copylink&utm_medium=browser

Αναφορές

McCullough David, The Path Between the Seas: The Creation of the Panama Canal, 1870–1914, Simon & Schuster, Νέα Υόρκη, 1977.

Meding Holle Ameriga, “The Día de los Mártires—Spontaneous Demonstration, Heroic Myth, or Political Instrument? The 1964 Panamanian Flag Riots in the History of US-Panamanian Relations”, Global Histories: A Student Journal, τόμος 4, τεύχος 2, Οκτώβριος 2018, https://www.globalhistories.com/index.php/GHSJ/article/view/240.

Parker Matthew, “Changing course”, The Guardian, 28 Φεβρουαρίου 2007, https://web.archive.org/web/20240817093154/https://www.theguardian.com/environment/2007/feb/28/water.conservationandendangeredspecies.

Galván, Javier A., Latin American Dictators of the 20th Century: The Lives and Regimes of 15 Rulers, McFarland, Βόρεια Καρολίνα και Λονδίνο 2012.