Ilya Matveev

Ρωσία: Το τοπίο μετά τη μάχη

Σημείωση του συντάκτη

Γεια σας! Είμαι ο Aron Ouzilevski, συντάκτης του ενημερωτικού δελτίου της DOXA, εδώ για να σας μεταφέρω όλα τα θέματα που αφορούν τη Ρωσία στα αγγλικά.

Σήμερα συμπληρώνεται ένας χρόνος από τότε που ο ηγέτης της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι πέθανε σε αποικία φυλακών της Αρκτικής. Πολλοί συγκινήθηκαν από τη μεγάλη προσέλευση στην κηδεία του^[1], η οποία πραγματοποιήθηκε μετά από εννέα ημέρες μάχης με τις αρχές που αρνήθηκαν να δώσουν αμέσως τη σορό του στη μητέρα του. Η χήρα του δήλωσε ότι η σορός κρατήθηκε για να αφαιρεθούν τα ίχνη δηλητηρίασης από Novichok^[2].

Παρά το κρύο του χειμώνα και τους περιορισμούς στις δημόσιες συγκεντρώσεις –ιδιαίτερα για την κηδεία ενός ανθρώπου που η ρωσική κυβέρνηση χαρακτήρισε «εξτρεμιστή»– οι οπαδοί του Ναβάλνι στήθηκαν σε ουρές χιλιομέτρων στην περιοχή Μαριίνο της Μόσχας, όπου διέμενε για πολλά χρόνια. Όπως έγραψε η φεμινίστρια ακαδημαϊκός Ναταλία Μπαράνοβα στο πρώτο από τα δύο άρθρα που δημοσιεύσαμε για την επέτειο αυτή την Παρασκευή: «Σε μια εποχή ακραίας καταστολής και απαγόρευσης των δημόσιων συγκεντρώσεων, μια τέτοια συλλογική δράση είχε πραγματικό βάρος»^[3].

Η χήρα και τα παιδιά του –που βρίσκονται σήμερα στην εξορία– δεν έχουν επισκεφθεί ακόμη τον τάφο του, από φόβο για την ασφάλειά τους. Δεν διεξήχθη καμία έρευνα για τον θάνατό του και οι δικηγόροι που υπερασπίστηκαν τον Ναβάλνι βρίσκονται τώρα στη φυλακή για «συμμετοχή σε εξτρεμιστικές ομάδες».

Ένα χρόνο αργότερα, μια νέα ουρά εκτείνεται για εκατοντάδες μέτρα στον τάφο του, όπου συνεχίζουν να εμφανίζονται λουλούδια και φωτογραφίες. Σε πόλεις σε όλη την Ευρώπη, όπου έχουν καταφύγει πολλοί Ρώσοι μετά την ολοκληρωτική εισβολή στην Ουκρανία, μικρά μνημόσυνα και συγκεντρώσεις συνεχίζονται, κρατώντας τη μνήμη του ζωντανή.

Αλλά ενώ το χάρισμά του και η πολιτική του πλατφόρμα παραμένουν στο επίκεντρο της κληρονομιάς του, ο επισκέπτης μελετητής του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϊ Ίλια Ματβέγιεφ υποστηρίζει στο δεύτερο άρθρο μας με αφορμή την επέτειο ότι η νέα πραγματικότητα της ακραίας καταστολής κατά τη διάρκεια του πολέμου και οι επιθέσεις από άλλες ομάδες της αντιπολίτευσης υπονομεύουν σε κρίσιμο βαθμό τον Ναβαλνισμό ως πολιτικό σχέδιο.

Οι πρώτες σελίδες των απομνημονευμάτων του Αλεξέι Ναβάλνι, Πάτριοτ^[4], που εκδόθηκαν μετά θάνατον τον περασμένο Οκτώβριο, μοιάζουν με χειρόγραφο μιας άλλης εποχής. Γράφει για την «Έξυπνη Ψηφοφορία», το στρατηγικό σύστημα ψηφοφορίας^[5] που επινόησε για να σπάσει την κυριαρχία του Κρεμλίνου. Θυμάται τις viral έρευνές του κατά της διαφθοράς, οι οποίες αποκάλυπταν τον πολυτελή τρόπο ζωής των ρωσικών ελίτ και είχαν στόχο να κινητοποιήσουν το κοινό κατά του καθεστώτος Πούτιν.

«Διασκεδάζαμε και εξοργίζαμε ταυτόχρονα το κοινό μας με εικόνες από τη ζωή των «ταπεινών πατριωτών που κυβερνούν τη χώρα μας» – εξηγώντας πώς λειτουργούν οι μηχανισμοί της διαφθοράς και καλώντας σε πρακτικές ενέργειες για να προκαλέσουμε τη μέγιστη δυνατή ζημιά στο σύστημα Πούτιν», έγραψε ο Ναβάλνι για τις έρευνες της ομάδας του στο YouTube^[6], οι οποίες συγκέντρωσαν δεκάδες εκατομμύρια προβολές και παρακολουθήθηκαν σαν επεισόδια ενός συναρπαστικού δράματος της HBO.

Πριν από λίγο καιρό, η αντιπολιτευτική πολιτική στη Ρωσία φαινόταν ακόμα εφικτή. Συζητούσαμε για το έργο του Ναβάλνι, παρακολουθούσαμε την «Έξυπνη ψήφο», βλέπαμε τις αποκαλύψεις του και βγαίναμε στους δρόμους για να υποστηρίξουμε τις εκστρατείες του.

Αυτός ο κόσμος δεν υπάρχει πια.

Ακόμα και πριν ξεκινήσει η Ρωσία την πλήρους κλίμακας εισβολή της στην Ουκρανία το 2022, το Κρεμλίνο είχε αρχίσει να διαλύει το κίνημα του Ναβάλνι – φυλακίζοντας βασικά μέλη του, αναγκάζοντας άλλους να εξοριστούν και χαρακτηρίζοντας το Ίδρυμά του κατά της διαφθοράς ως εξτρεμιστική οργάνωση. Ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης έκλειναν συστηματικά.

Λίγο αργότερα, όταν το Κρεμλίνο ξεκίνησε τη δολοφονική του επίθεση στην Ουκρανία, ο χώρος για μη μυστικές δραστηριότητες στη Ρωσία εξαφανίστηκε εντελώς. Μια θρασύτατη απόπειρα κατά της ζωής του Ναβάλνι το 2020, την οποία περιγράφει τόσο εντυπωσιακά στα απομνημονεύματά του, ήταν ένα σημαντικό πρώτο βήμα προς την εξάλειψη των τελευταίων υπολειμμάτων πλουραλισμού στη Ρωσία συνολικά.

Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη επιλογές για όσους παραμένουν στη Ρωσία και έχουν την αίσθηση του πολιτικού καθήκοντος. Τέτοιες μορφές ακτιβισμού είναι, ωστόσο, είτε απολιτικές (για παράδειγμα, πρωτοβουλίες φιλικές προς το περιβάλλον, όπως η εθελοντική εργασία για τον καθαρισμό του πορθμού του Κερτς) είτε περιορίζονται σε κλειστούς χώρους και μικρές συγγενικές ομάδες. Αυτό είναι αντίθετο με το DNA του κινήματος του Ναβάλνι. Ήταν απροκάλυπτα πολιτικό, χωρίς ποτέ να φοβάται την άμεση αντιπαράθεση με το Κρεμλίνο. Ο Ναβάλνι και οι υποστηρικτές του ήταν ανοιχτοί ως προς τον απώτερο στόχο τους, τον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος της Ρωσίας.

Επιπλέον, ήταν τολμηρά δημόσια, συντονισμένη μέσω δημοφιλών ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης και ανοικτών διαύλων. Τώρα, λειτουργώντας από την εξορία, ο Ναβαλνισμός, που διατηρείται μόλις και μετά βίας ζωντανός από τα εναπομείναντα μέλη της ομάδας, δεν έχει ακόμη επανεφεύρει τον εαυτό του.

Από τους τρεις πυλώνες του Ναβαλνισμού και της ρωσικής αντιπολιτευτικής πολιτικής –μέσα ενημέρωσης, διαδηλώσεις στους δρόμους και εκλογές– έχει απομείνει μόνο ένας. Τα μέσα ενημέρωσης της αντιπολίτευσης έχουν ανασυγκροτηθεί στο εξωτερικό, συνεχίζοντας να ενημερώνουν τόσο τους Ρώσους εντός της χώρας (παρά τους αποκλεισμούς, μέσω VPN) όσο και τη διασπορά. Αλλά χωρίς τους άλλους δύο πυλώνες –διαδηλώσεις στους δρόμους και εκλογές– η πολιτική της επιρροή έχει μειωθεί. Το ζήτημα δεν είναι ότι τα μέσα ενημέρωσης της αντιπολίτευσης είναι «αποκομμένα από τη ρωσική πραγματικότητα», όπως ισχυρίζονται ορισμένοι επικριτές, απλώς και μόνο επειδή εκδίδονται στην εξορία. Το πραγματικό πρόβλημα είναι ότι έχουν πάρει διαζύγιο από την πολιτική δράση.

Απομονωμένη από την πρακτική πολιτική, η δημόσια σφαίρα κατά του Κρεμλίνου υποφέρει από συνεχείς εσωτερικές διαμάχες και οξύτητα. Η ομάδα Ναβάλνι ειδικότερα αντιμετωπίζει πολλαπλές επιθέσεις από τους υποτιθέμενους συμμάχους της στο στρατόπεδο της αντιπολίτευσης. Αυτό οφείλεται, εν μέρει, στις γκάφες που έκαναν οι ίδιοι οι Ναβαλνιστές, όπως η προσπάθεια του Λεονίντ Βόλκοφ να ασκήσει πιέσεις υπέρ των Ρώσων ολιγαρχών Μιχαήλ Φρίντμαν και Πετρ Αβεν που αντιμετώπιζαν δυτικές κυρώσεις^[7] (κάτι που αργότερα χαρακτήρισε σοβαρό λάθος).

Το πιο σημαντικό, ωστόσο, είναι ότι οι επιθέσεις στην ομάδα του Ναβάλνι ικανοποιούν την ανάγκη να βρεθεί ένας αποδιοπομπαίος τράγος για τη γενική αποτυχία του αντιπολιτευτικού κινήματος. Δεδομένου ότι ο Αλεξέι Ναβάλνι ήταν ο ντε φάκτο ηγέτης της ρωσικής αντιπολίτευσης, η ομάδα του είναι ένας βολικός στόχος για κατηγορίες και δυσαρέσκεια.

Οι αντίπαλοι του Ιδρύματος για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς εκμεταλλεύονται αυτά τα συναισθήματα για να κερδίσουν πολιτικά πλεονεκτήματα και να κρατήσουν το ακροατήριό τους απασχολημένο, βαθαίνοντας την ευρύτερη κρίση της αντιπολίτευσης.

Παρόλα αυτά, δεν έχουν χαθεί όλα για όσους αγωνίζονται για μια ελεύθερη και δημοκρατική Ρωσία. Κοινωνιολογικές έρευνες δείχνουν ότι ο λυσσαλέος ιμπεριαλισμός του Κρεμλίνου δεν έχει αγκαλιαστεί πλήρως από τον πληθυσμό, ο οποίος παραμένει επιφυλακτικός απέναντι σε προπαγανδιστικούς ισχυρισμούς – όπως η ιδέα ότι Ρώσοι και Ουκρανοί είναι «ένας λαός». Η εκπαίδευση στο παρασκήνιο, συμπεριλαμβανομένων των ομάδων μελέτης και των διαδικτυακών μαθημάτων, καθώς και η πολιτιστική παραγωγή και ο ακτιβισμός, συνεχίζουν να υφίστανται.

Ωστόσο, η πολιτική κληρονομιά του Ναβάλνι βρίσκεται σε κρίση και πρέπει να είμαστε ειλικρινείς γι’ αυτό. Αλλά μέρος αυτής της κληρονομιάς ήταν η άρνησή του να υποχωρήσει – να αποδεχτεί την πραγματικότητά του. Το παράδειγμά του μας δίνει δύναμη να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε, να παραμένουμε αποφασισμένοι, να είμαστε δημιουργικοί και γενναίοι.

Ένα χρόνο μετά τη δολοφονία του, οι συζητήσεις σχετικά με την πολιτική του Ναβάλνι έχουν σε μεγάλο βαθμό καταλαγιάσει. Αυτό είναι μάλλον καλό, καθώς πολλές από τις κατηγορίες που διατυπώθηκαν εναντίον του –όπως η άποψη ότι υποστήριξε την προσάρτηση της Κριμαίας– ήταν κακόβουλες και ανέντιμες.

Αυτό που μένει είναι η εικόνα ενός ανθρώπου που σίγουρα έκανε λάθη (κυρίως τις εθνικιστικές τάσεις στην αρχή της καριέρας του), αλλά που ήταν αρκετά ικανός να τα διορθώσει συνειδητά. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2010, πήρε αποφασιστικά αποστάσεις από τον ρωσικό εθνικισμό και ζήτησε συγγνώμη για ορισμένα από τα παλαιότερα λόγια του. Ήταν ένας σκληρός μαχητής, ένας έξυπνος σε θέματα τακτικής και ένας ταλαντούχος, ευφάνταστος συγγραφέας και ρήτορας.

Τα απομνημονεύματα του Ναβάλνι θα διαβάζονται και θα ξαναδιαβάζονται, τα βίντεο του θα παρακολουθούνται ξανά και ξανά. Η πολιτική του πλατφόρμα, βασισμένη στον πραγματικό πατριωτισμό, τη δέσμευση στη δημοκρατία (τους τυπικούς κανόνες της καθώς και την πολιτική, κινηματική της ουσία) και την ευαισθησία απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα, θα αποτελέσει τη βάση της μελλοντικής ανασυγκρότησης της Ρωσίας. Είναι στο χέρι όλων μας να φέρουμε αυτή τη στιγμή πιο κοντά.

Μετάφραση: elaliberta.gr

Ilya Matveev, “Russia: The Landscape After the Battle”, DOXA, 17 Φεβρουαρίου 2025, https://doxaenglish.substack.com/p/the-landscape-after-the-battle. Αναδημοσίευση: Europe Solidaire Sans Frontières, https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article74705.

Ο Ίλια Ματβέγιεφ είναι πολιτικός επιστήμονας και ερευνητής της Αριστεράς, ο οποίος στο παρελθόν εργαζόταν στην Αγία Πετρούπολη. Τώρα είναι επισκέπτης ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ και μέλος της ερευνητικής ομάδας Public Sociology Laboratory.

Σημειώσεις

^[1] Associated Press, “Alexei Navalny funeral: Russia opposition leader buried at Moscow cemetery”, Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=E75TiQPPoko.

^[2] NBC News, “Navalny’s widow accuses Kremlin of hiding husband's body to cover up his death”, Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=tNarbEGZrHk.

^[3] Natalia Baranova, “After Alexei Navalny”, DOXA, 13 Φεβρουαρίου 2025, https://doxaenglish.substack.com/p/after-alexei-navalny?utm_campaign=post&utm_medium=web.

^[4] Alexei Navalny, Patriot: A Memoir, Alfred A. Knopf, Bodley Head, 2024.

^[5] Radio Free Europe/Radio Liberty, “Outsmarting The Kremlin? How Navalny’s ‘Smart Voting’ Works”, Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=v6Pe-7kyFXI.

^[6] Алексей Навальный, «Дворец для Путина. История самой большой взятки», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=ipAnwilMncI&t=30s.

^[7] “Navalny’s Anti-Corruption Foundation blacklists Alfa Group partners it previously sought to extricate from sanctions”, Meduza, 31 Μαρτίου 2023, https://meduza.io/en/news/2023/03/31/navalny-s-anti-corruption-foundation-blacklists-alfa-group-partners-it-previously-sought-to-extricate-from-sanctions.