Στις 15 Ιουλίου 1989 ξεκίνησαν μαζικές απεργίες των ανθρακωρύχων του Ντονμπάς

Karmína

Η τραγωδία της ουκρανικής εργατικής τάξης

Στα τέλη του 1965, οι απαράτσικ του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας έλαβαν ένα εξωφρενικό σάμιζντατ –στα ουκρανικά: σάμβινταβ– με τίτλο «Διεθνισμός ή Εκρωσισμός;». Υποστήριζε ότι πίσω από τη βιτρίνα της αδελφικής συνύπαρξης των λαών στην ΕΣΣΔ, κρυβόταν ένας μεγαλορωσικός σοβινισμός^[1] που εμπόδιζε την πραγματική ανάπτυξη του εθνικού πολιτισμού, καταπίεζε την ιστορία των μη ρωσικών λαών, προωθούσε τον εκρωσισμό και ενθάρρυνε την ουκρανοφοβία. Χρησιμοποιώντας αναφορές στα γραπτά του Λένιν, το χειρόγραφο υποστήριζε ότι αυτό ήταν το αποτέλεσμα «μιας πλήρους αναθεώρησης της πολιτικής του λενινιστικού κόμματος για το εθνικό ζήτημα, μια αναθεώρηση που πραγματοποιήθηκε από τον Στάλιν τη δεκαετία του 1930 και συνεχίστηκε από τον Χρουστσόφ την τελευταία δεκαετία»^[2].

Ο συγγραφέας αυτού του κειμένου, ο Ιβάν Ντζιούμπα, γεννημένος στην περιοχή του Ντόνετσκ, Ουκρανός κριτικός λογοτεχνίας και αντιφρονούντας, πέθανε μόλις πρόσφατα: στις 22 Φεβρουαρίου 2022. Η επίθεση στο Κίεβο ξεκίνησε μόλις δύο ημέρες αργότερα.

Οι εκπρόσωποι της Ρωσίας έχουν εκθέσει διάφορα επιχειρήματα για να δικαιολογήσουν και να νομιμοποιήσουν την εισβολή. Αλλάζει επίσης η έμφαση που δίνουν στους διάφορους στόχους της λεγόμενης ειδικής επιχείρησης, από την προστασία των αυτοανακηρυγμένων «λαϊκών δημοκρατιών» στα ανατολικά μέχρι την «αποναζιστικοποίηση» και την «αποστρατιωτικοποίηση» της Ουκρανίας, την αλλαγή καθεστώτος ή τη δημιουργία ενός διαδρόμου από το Ντονμπάς προς την Υπερδνειστερία. Ωστόσο, από τις δηλώσεις τους σταδιακά αποκρυσταλλώνεται ένα κεντρικό μήνυμα: πρώτον, το ουκρανικό κράτος δεν έχει καμία αξίωση ύπαρξης, τουλάχιστον εντός των σημερινών του συνόρων∙ και δεύτερον, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ξεχωριστό ουκρανικό έθνος, είναι μια απλή παραλλαγή του τριαδικού ρωσικού έθνους^[3] που περιλαμβάνει τους Μεγαλορώσους (δηλαδή τους Ρώσους), τους Λευκορώσους και τους Μικρορώσους (δηλαδή τους Ουκρανούς και τους Ρουθηνούς).

Οι πινακίδες της Μαριούπολης αντικαθίστανται με ρωσικές εκδόσεις (Εικόνα: AFP)

Οι ενέργειες του ρωσικού στρατού στα κατεχόμενα εδάφη αντικατοπτρίζουν αυτό το γεγονός. Οι στρατιώτες αφαιρούν ουκρανικές πινακίδες και κάθε είδους ουκρανικά σύμβολα. Πράκτορες της FSB ανακρίνουν διευθυντές σχολείων και δασκάλους. Η υπό διαμόρφωση στρατιωτικο-πολιτική διοίκηση ανακοίνωσε τη μετάβαση του εκπαιδευτικού συστήματος στο ρωσικό πρόγραμμα σπουδών και τη διδασκαλία μόνο στα ρωσικά. Πολλοί πρόσφυγες που περνούν από τα «στρατόπεδα φιλτραρίσματος»^[4] βρίσκονται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από την πατρίδα τους, βαθιά στο έδαφος των κατακτητών. Υπάρχουν εικασίες ότι οι υπάρχουσες «δημοκρατίες», καθώς και ενδεχόμενοι νέοι σχηματισμοί αυτού του είδους (π.χ. στην περιφέρεια Χερσώνα), θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας.^[5]

Ο σημερινός πόλεμος κατά της Ουκρανίας είναι αλυτρωτικός: στόχος του είναι να επιστρέψει στην αυτοκρατορία («ομοσπονδία») ένα έδαφος που θεωρεί δικό της. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η Ουκρανία έχει χαθεί μόνο προσωρινά και κατοικείται από έναν πληθυσμό που έχει απλώς ξεχάσει την πραγματική εθνική του ταυτότητα. Η θεωρία και η πρακτική αυτής της σύγκρουσης είναι ο ίδιος μεγαλορωσικός σοβινισμός εναντίον του οποίου διαμαρτυρήθηκε ο Ντζιούμπα. Άλλοτε εμφανίζεται στην κλασική, τσαρική και ορθόδοξη μορφή του, άλλοτε χρησιμοποιεί σταλινικές εικόνες στις οποίες η λατρεία του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου παίζει κεντρικό ρόλο. Προκύπτει έτσι ένα παράξενο μείγμα. Το νέο έμβλημα της κατεχόμενης περιφέρειας Χερσώνα παραπέμπει στον τσαρικό συμβολισμό^[6]. Ταυτόχρονα, οι κατακτητές υψώνουν κόκκινες σημαίες^[7] με σφυροδρέπανο που κάποτε προανήγγειλαν την καταστροφή της δυναστείας των Ρομανόφ. Μπορεί κανείς να κατανοήσει αυτό το συνονθύλευμα μόνο αν καταλάβει ότι το ενοποιητικό συστατικό είναι ο σοβινισμός της Μεγάλης Ρωσίας.

Το εθνικό ζήτημα, τόσο κεντρικό^[8] στις ανησυχίες των επαναστατών που έδρασαν στην ίδια περιοχή πριν από εκατό χρόνια, παίζει βασικό ρόλο σε αυτόν τον πόλεμο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η σύγκρουση αυτή εμφανίζεται σε ορισμένους ως αναχρονιστική, εκτός τόπου και χρόνου στη σύγχρονη Ευρώπη. Τα τελευταία εβδομήντα χρόνια, οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες έχουν βιώσει συγκρούσεις που σχετίζονται με την εθνική αυτοδιάθεση μόνο με τη μορφή αντιαποικιακών εξεγέρσεων που έλαβαν χώρα στον παγκόσμιο Νότο (π.χ. οι πολυάριθμοι πόλεμοι στην Αφρική ή τη Νοτιοανατολική Ασία) ή με τη μορφή αυτονομιστικών αγώνων που ήταν πολύ λιγότερο έντονοι (π.χ. Βόρεια Ιρλανδία, Χώρα των Βάσκων). Η αιματηρή διάλυση της Γιουγκοσλαβίας έχει απλώς ξεχαστεί, αν και άδικα. Όπως και οι έξι πόλεμοι της περιόδου 1991-2001^[9] που συνόδευσαν τη διάλυση της βαλκανικής ομοσπονδίας, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία θα πρέπει να εξεταστεί στο πλαίσιο της μεταμόρφωσης του «κρατικού σοσιαλισμού» και της αποτυχίας των προσπαθειών του να επιλύσει το εθνικό ζήτημα στα πρώην εδάφη της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και της Αυστροουγγαρίας.

Οι βαθιές κρίσεις και οι επακόλουθες οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που υπέστησαν αυτά τα κράτη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 έφεραν στην επιφάνεια εθνικές εντάσεις που τα καθεστώτα του ανατολικού μπλοκ προσπάθησαν να συγκρατήσουν. Ταυτόχρονα, ο εθνικισμός –από τις ακραίες σοβινιστικές εκδοχές του μέχρι τις «ειρηνικές», φιλελεύθερες– έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη νομιμοποίηση των κινημάτων κατά των σταλινικών καθεστώτων. Γνώρισε μια σημαντική αναγέννηση στις πολιτικές αρένες των νέων κρατών. Η ήπια διαίρεση της ΤΣΟΔ σε Τσεχική Δημοκρατία και Σλοβακία ή η ειρηνική «επανένωση του γερμανικού έθνους» μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου αποτέλεσαν εξαιρέσεις. Η διάλυση της ΕΣΣΔ συνοδεύτηκε από μια σειρά ένοπλων συγκρούσεων, από τις συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και της στρατιωτικοποιημένης αστυνομίας και του στρατού^[10] μέχρι τους βάρβαρους πολέμους στην Τσετσενία. Ο πόλεμος της Ρωσίας με την Ουκρανία, που ξεκίνησε το 2014, αποτελεί συνέχεια αυτής της σειράς, ενώ η εισβολή τον Φεβρουάριο του 2022 δεν είναι παρά η κλιμάκωση μιας ήδη υπάρχουσας σύγκρουσης.

Ο σημερινός πόλεμος μπορεί να γίνει κατανοητός μόνο στο πλαίσιο της ανάπτυξης του ουκρανικού καπιταλισμού και των ιδιαιτεροτήτων του. Σε αυτό το κείμενο, τον παρακολουθούμε από την ανεξαρτησία της Ουκρανίας και την εμφάνιση περιφερειακών και τομεακών «φατριών» εντός της καπιταλιστικής τάξης, ορισμένες από τις οποίες είχαν στενούς δεσμούς με την οικονομία της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Στην πολιτική, ο ανταγωνισμός αυτών των φατριών πήρε τη μορφή του ανταγωνισμού για επικερδείς θέσεις που επέτρεπαν την πρόσβαση σε κρατικούς πόρους. Το εθνικό ζήτημα –εν μέρει, για ιστορικούς λόγους– έγινε μέρος αυτής της πάλης και χρησιμοποιήθηκε ως μέσο κινητοποίησης από τα πολιτικά σχέδια των ολιγαρχών. Ενώ η δύναμη των φατριών λειτούργησε ως τροχοπέδη στην οικονομική ανάπτυξη, η αντιπαλότητά τους αποτέλεσε τη βάση για την πολιτική αστάθεια. Η τελευταία κορυφώθηκε το 2013-2014 με το Ευρωμαϊντάν, την εμφάνιση αυτοανακηρυγμένων «δημοκρατιών» στο Ντονμπάς, καθώς και την έναρξη μιας στρατιωτικής σύγκρουσης με τη Ρωσία. Σε ένα μελλοντικό άρθρο, θα αναλύσουμε τις προκλήσεις που θέτει η σημερινή εισβολή στους εργαζόμενους τόσο στην Ουκρανία όσο και στη Ρωσία και θα εξετάσουμε το ζήτημα της θέσης που θα πρέπει να πάρουν στη σύγκρουση.

Διαδηλωτές συγκεντρώνονται στην Πλατεία Ζόφτνεβα Ρεβολιουτσία (Οκτωβριανής Επανάστασης, σημερινή Πλατεία Ανεξαρτησίας) για να υποστηρίξουν την ανεξαρτησία της Ουκρανίας. Κίεβο 24 Αυγούστου 1991. Το πλακάτ γράφει «Η Ουκρανία εγκαταλείπει την ΕΣΣΔ».

Ο καπιταλισμός των φατριών

Η Ουκρανία ανεξαρτητοποιήθηκε το 1991 μετά από δημοψήφισμα, στο οποίο πάνω από το 90% των ψηφοφόρων ψήφισαν υπέρ.^[11] Μέχρι το 2014, η Ρωσία αποδεχόταν αυτό το αποτέλεσμα και αναγνώριζε την ύπαρξη της Ουκρανίας σε ένα είδος καθεστώτος «περιορισμένης κυριαρχίας»^[12]. Η Ουκρανία ήταν συνδεδεμένη με τον μεγαλύτερο γείτονά της μέσω οικονομικών σχέσεων^[13] και η Ρωσία ήταν σε θέση να χρησιμοποιήσει τους τοπικούς πελάτες της για να επηρεάσει την εσωτερική πολιτική ανάπτυξη. Η τελευταία υπήρξε επί μακρόν ταραγμένη.

Η περίοδος της οικονομικής μετάβασης κατά την οποία η Ουκρανία ακολούθησε, σε κάποιο βαθμό, τις συνταγές του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) και της Παγκόσμιας Τράπεζας, δημιούργησε γρήγορα μια νέα καπιταλιστική τάξη. Αρχικά, αυτή αποτελούνταν κυρίως από τους «κόκκινους διευθυντές» (δηλαδή τα διευθυντικά στελέχη του σταλινικού καθεστώτος), και αργότερα και από ευρύτερα στρώματα – από τις τάξεις της διανόησης των τεχνικών, διάφορα τμήματα του κρατικού μηχανισμού και του εγκληματικού υποκόσμου. Η δεκαετία του 1990 ήταν ένα πραγματικό Ελντοράντο για αυτή την τάξη, αν και συχνά αρκετά επικίνδυνη για τα μεμονωμένα μέλη της^[14]. Χρησιμοποιώντας τόσο νόμιμες όσο και εξωθεσμικές μεθόδους, κατέλαβε βασικές επιχειρήσεις και τράπεζες, τις οποίες είτε απογύμνωσε από όλα τα περιουσιακά στοιχεία είτε συγκέντρωσε σε γιγαντιαίους ομίλους συμμετοχών και επενδύσεων^[15]. Τα κέρδη εξήχθησαν σε φορολογικούς παραδείσους. Ταυτόχρονα, άρχισε να παίρνει τον έλεγχο των μέσων μαζικής ενημέρωσης και της πολιτικής. Σε αντίθεση με τους προκατόχους της στη σταλινική νομενκλατούρα, κατάφερε επίσης να ενσωματωθεί στην παγκόσμια καπιταλιστική τάξη, τουλάχιστον όσον αφορά τη χρήση του καταναλωτικού της ταμείου^[16] (κότερα και πολυτελή ακίνητα στο εξωτερικό, τζετ, καθώς και ιδιωτικές επενδύσεις στις διεθνείς χρηματαγορές).

Εν τω μεταξύ, το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ουκρανίας μειωνόταν σταθερά^[17] – μέχρι το 2000. Το μέσο προσδόκιμο ζωής μειώθηκε από 70,5 (το 1989) σε 67,7 έτη^[18]. Η μη καταβολή των μισθών,^[19] η εργασία στην παραοικονομία και η μείωση της αγοραστικής δύναμης^[20] έγιναν καθημερινή πραγματικότητα για την ουκρανική εργατική τάξη. Αν και οι πολυάριθμες απεργίες^[21], διαδηλώσεις, απεργίες πείνας και αποκλεισμοί κατάφεραν να σημειώσουν κάποιες τοπικές επιτυχίες (π.χ. καταβολή των καθυστερούμενων μισθών, αναβολή της ιδιωτικοποίησης κ.λπ.), δεν κατάφεραν να αλλάξουν τη συνολική πορεία ή να δημιουργήσουν ένα ευρύτερο κίνημα.

Η ιστορία μέχρι στιγμής δεν διαφέρει τόσο πολύ από τη ρωσική^[22]. Ωστόσο, η συγκέντρωση και η ενοποίηση που εφάρμοσε ο Πούτιν μετά την ασιατική χρηματοπιστωτική κρίση και την κατάρρευση του ρουβλιού (1997-98) δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ στην Ουκρανία. Ο Πούτιν εθνικοποίησε σταδιακά ορισμένες ενεργειακές εταιρείες, δημιούργησε μια «κάθετη εξουσία»^[23], η ραχοκοκαλιά της οποίας σχηματίστηκε από στελέχη των υπηρεσιών ασφαλείας και διάφορους προσωπικούς φίλους, και υπέταξε τους ολιγάρχες σε αυτή τη δομή. Η τελευταία επιβλέπει έκτοτε τη διανομή των εισοδημάτων που προέρχονται κυρίως από την εξόρυξη ορυκτών καυσίμων. Η ντόπια καπιταλιστική τάξη της Ουκρανίας, αντίθετα, παρέμεινε διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές «φατρίες» που συνδέονται με συγκεκριμένους τομείς της οικονομίας και γεωγραφικές περιοχές^[24]. Η αντιπαλότητα μεταξύ αυτών των φραξιών του ουκρανικού κεφαλαίου αποτέλεσε τη βάση της πολιτικής αστάθειας.

Τα πολυάριθμα κινήματα πολιτικής διαμαρτυρίας που συχνά εξέφραζαν επίσης κοινωνικά αιτήματα και αιτήματα πρόνοιας συνυπήρχαν πάντα σε ένα πολιτικό σχέδιο μιας από τις ομάδες – είτε από την αρχή είτε σταδιακά. Τα κινήματα «Ουκρανία χωρίς Κούτσμα»^[25] (2001-2002) και «Σήκω, Ουκρανία!»^[26] (2002-2003) στρέφονταν κατά του προέδρου Λεονίντ Κούτσμα, ο οποίος εμπλέκεται σε διάφορα σκάνδαλα, συμπεριλαμβανομένης της δολοφονίας ενός δημοσιογράφου. Η «Πορτοκαλί Επανάσταση»^[27] (2004-2005) ήταν η απάντηση στην εκλογική απάτη του τότε πρωθυπουργού και υποψήφιου προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς, καθώς και στην ύποπτη ιδιωτικοποίηση της μεγαλύτερης χαλυβουργίας της Ουκρανίας στο Κρίβιι Ριχ (περιφέρεια Ντνιπροπετρόφσκ), στην οποία συμμετείχε ο γαμπρός του Κούτσμα μαζί με τον πρώην γκάνγκστερ του Ντόνετσκ, Ρινάτ Αχμέτοφ. Το κίνημα «Ξεσηκώσου, Ουκρανία!»^[28] (2013) αντιτάχθηκε στον πρόεδρο Γιανουκόβιτς και στις προσπάθειές του να εδραιώσει την εξουσία. Τέλος, το Ευρωμαϊντάν^[29] (2014) ήταν μια αντίδραση στην απόφασή του να μην υπογράψει τη Συμφωνία Σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα πιο επιτυχημένα από αυτά τα κινήματα, η Πορτοκαλί Επανάσταση και το Ευρωμαϊντάν, μπορεί να οδήγησαν σε αλλαγή της πολιτικής ηγεσίας, αλλά δεν κλόνισαν σημαντικά τη θέση των φατριών, πόσο μάλλον το σύστημα των φατριών ως τέτοιο. Τελικά, έγιναν ένα μέσο για την ανάδειξη μιας άλλης παράταξης της εγχώριας επιχειρηματικής τάξης στην εξουσία.

Πορεία των ανθρακωρύχων στο Κίεβο, 1998

Ο λούμπεν-καπιταλιστικός ανταγωνισμός, κατά τον οποίο η μία ή η άλλη παράταξη απέκτησε τον έλεγχο του κράτους (και, συνεπώς, προνομιακή πρόσβαση σε δάνεια, επιδοτήσεις και συμβάσεις), εξηγεί, τουλάχιστον εν μέρει, γιατί το κράτος απέτυχε να επιβάλει ένα μακροπρόθεσμο, βιώσιμο σχέδιο ανάπτυξης στη χώρα. Από την άλλη πλευρά, αυτό το ασταθές περιβάλλον άφησε επίσης κάποιο περιθώριο για την ανάπτυξη μιας ανθεκτικής κοινωνίας των πολιτών, συμπεριλαμβανομένων ανεξάρτητων συνδικάτων, ακτιβιστικών οργανώσεων και της ριζοσπαστικής αριστεράς.^[30]

Η Ρωσία διατήρησε την επιρροή της στην Ουκρανία μέσω εκείνων των τμημάτων της τοπικής καπιταλιστικής τάξης που είχαν υλικό συμφέρον να διατηρήσουν στενές σχέσεις – για παράδειγμα, προς το συμφέρον των δικών τους πωλήσεων, ευνοϊκές τιμές για εισροές (ιδίως, αλλά όχι αποκλειστικά, ενεργειακές εισροές) ή τέλη μεταφοράς φυσικού αερίου. Η κεφαλαιακή βάση αυτής της παράταξης ήταν συγκεντρωμένη κυρίως στο Ντονμπάς, την πρώην βιομηχανική καρδιά της Σοβιετικής Ένωσης^[31], όπου ζούσε σημαντικός ρωσόφωνος πληθυσμός και ήταν η γενέτειρα του σταχανοβίτικου «κινήματος»^[32]. Στη δεκαετία του 1990 ήταν ο τόπος των πιο αιματηρών συγκρούσεων στο εσωτερικό της καπιταλιστικής τάξης, κέντρο του οργανωμένου εγκλήματος – αλλά και το επίκεντρο της τραγωδίας της «παλιάς» εργατικής τάξης, ιδίως των ανθρακωρύχων. Οι μαζικές απεργίες τους στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 βοήθησαν στην καταστροφή του σοβιετικού καθεστώτος και στην ανεξαρτησία της Ουκρανίας,^[33] αλλά μετά από ένα κύμα ιδιωτικοποιήσεων, απογύμνωσης περιουσιακών στοιχείων και χρεοκοπιών, πολλοί βρέθηκαν χωρίς δουλειά ή προοπτικές. Μεταξύ 1992 και 2013, ο πληθυσμός των περιφερειών Ντόνετσκ και Λουχάνσκ μειώθηκε κατά 1,7 εκατομμύρια^[34], μειούμενος με διπλάσιο ρυθμό από την υπόλοιπη χώρα^[35].

Μια σύντομη έκρηξη

Με το κύμα της παγκόσμιας άνθησης μετά το 2000, το πραγματικό ΑΕΠ της Ουκρανίας άρχισε επίσης να αυξάνεται^[36]. Αυτή η περίοδος ταχείας ανάπτυξης (το 2004, η οικονομία αναπτύχθηκε με ρυθμό άνω του 12% σε ετήσια βάση) διήρκεσε μέχρι την έναρξη της κρίσης το 2008. Η αύξηση των εξαγωγών διαδραμάτισε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο. Η διεθνής ζήτηση για μέταλα και χημικά προϊόντα αυξήθηκε, το ίδιο και οι τιμές. Οι ουκρανικές εταιρείες επωφελήθηκαν από τις ευνοϊκές συνθήκες για την αγορά ρωσικού φυσικού αερίου και πετρελαίου. Το αυξανόμενο χάσμα μεταξύ των παγκόσμιων τιμών των βασικών εμπορευμάτων και των τιμών των εισροών ήταν η πηγή των υπερκερδών^[37] που ιδιοποιήθηκε η τοπική ολιγαρχία.

Η φθηνή εργατική δύναμη και τα φορολογικά πλεονεκτήματα (μεταξύ άλλων στις ειδικές οικονομικές ζώνες) προσέλκυσαν επίσης ξένες επενδύσεις. Ήδη από το 2003, ιδρύθηκε ένα εργοστάσιο της Leoni στο Στρίι (περιφέρεια Λβιβ), το οποίο σήμερα απασχολεί περίπου 7.000 άτομα και παράγει καλωδιώσεις για τη Volkswagen και τη Stellantis.^[38] Στη δυτική Ουκρανία, σχηματίστηκε σταδιακά μια ολόκληρη ομάδα παρόμοιων προμηθευτών που επικεντρώνονται στην καλωδίωση αυτοκινήτων^[39]. Το 2005, τα δικαστήρια ακύρωσαν την αμφίβολη ιδιωτικοποίηση της χαλυβουργίας Kryvorizhstal. Σε νέο διαγωνισμό (που μεταδόθηκε ζωντανά από την τηλεόραση για να διαλυθούν οι όποιες αμφιβολίες^[40]), η ArcelorMittal απέκτησε το εργοστάσιο για λίγο λιγότερο από πέντε δισεκατομμύρια δολάρια. Ήταν η μεγαλύτερη συναλλαγή του είδους της. Ο νέος ιδιοκτήτης μείωσε τον αριθμό των εργαζομένων κατά περισσότερο από το ήμισυ^[41], αλλά διατήρησε την κλίμακα παραγωγής και επένδυσε σχεδόν τόσο στην αύξηση της παραγωγικότητας όσο και στην αγορά της εταιρείας^[42].

Η περίοδος αυτή, ωστόσο, δεν επέτρεψε στην Ουκρανία να φτάσει τις άλλες χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ^[43], η θέση των οποίων ενισχύθηκε με την προσχώρησή τους στην ΕΕ το 2004.^[44] Η παλιά βιομηχανική βάση στην ανατολική Ουκρανία ήταν κυρίως προσανατολισμένη στα ορυχεία και τη μεταλλουργία. Ήταν σε μεγάλο βαθμό καθετοποιημένη και εξαρτώμενη από προμηθευτές και πελάτες σε άλλα μέρη της Σοβιετικής Ένωσης. Μετά την κατάρρευσή της, οι αλυσίδες αυτές εξασθένησαν. Μια δεκαετία στασιμότητας στη δεκαετία του 1990 μετέτρεψε μεγάλο μέρος του πάγιου κεφαλαίου της Ουκρανίας (κτίρια, μηχανήματα, υποδομές) σε βάρος που έχασε την ικανότητα να ανταγωνίζεται^[45]. Η έλλειψη επενδύσεων, εσωτερικών ή ξένων, για την αύξηση της παραγωγικότητας ή τη δυνατότητα μετατροπής της παραγωγής επιδείνωσε το πρόβλημα. Ως αποτέλεσμα, η Ουκρανία ενσωματώθηκε στην παγκόσμια αγορά κυρίως ως πηγή ημιτελών ή πρώτων υλών για περαιτέρω επεξεργασία: το 2008, ο σίδηρος και ο χάλυβας (35%), τα ορυκτά καύσιμα και τα ορυκτέλαια (6%) και τα δημητριακά (6%) αντιπροσώπευαν το μεγαλύτερο μερίδιο των εξαγωγών αγαθών^[46].

Η άνθηση μετά το 2000 τροφοδοτήθηκε από εσωτερικά και ξένα δάνεια^[47]. Η χρηματοπιστωτική κρίση που ξέσπασε το 2008 δυσκόλεψε την πρόσβαση των ουκρανικών επιχειρήσεων και τραπεζών στη χρηματοδότηση και απείλησε τη φερεγγυότητά τους. Όταν εξαπλώθηκε στην παγκόσμια βιομηχανία στα τέλη του 2008, εξαφάνισε την εξωτερική ζήτηση για ουκρανικές πρώτες ύλες^[48]. Οι περικοπές παραγωγής και οι απολύσεις, με τη σειρά τους, υπονόμευσαν τις πηγές της εσωτερικής ζήτησης. Ως επιστέγασμα, το 2009 η Ρωσία σταμάτησε να προμηθεύει την Ουκρανία με φυσικό αέριο σε προνομιακές τιμές.^[49]

Με την κρίση, η σύντομη περίοδος ανάπτυξης έλαβε ξαφνικό τέλος. Η οικονομία της Ουκρανίας συρρικνώθηκε κατά δεκαπέντε τοις εκατό και βυθίστηκε σε μακροχρόνια στασιμότητα. Μόλις το 2019 (δηλαδή πριν από την πανδημία), το πραγματικό ΑΕΠ ήταν μόλις το 85% του μέγιστου επιπέδου του πριν από την κρίση το 2008.^[50] Η αυτοκινητοβιομηχανία, η οποία παρουσίαζε ελπιδοφόρα ανάπτυξη, ήταν ένα από τα θύματα της κρίσης. Ενώ το 2000 παρήχθησαν μόνο 30.000 οχήματα στην Ουκρανία, την παραμονή της κρίσης ο αριθμός τους ξεπερνούσε ήδη τις 400.000. Ωστόσο, περισσότερα από δέκα χρόνια μετά την κρίση, τα ουκρανικά εργοστάσια αυτοκινήτων εξακολουθούν να βρίσκονται σε μεγάλο βαθμό σε αδράνεια. Το 2019, παρήγαγαν μόνο 7.000 οχήματα.^[51]

Η κρίση ενέτεινε την εξάρτηση της Ουκρανίας από τα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, από τα οποία μόλις είχε αρχίσει να βγαίνει. Το 2008, η χώρα χρειάστηκε ένα έκτακτο δάνειο από την Παγκόσμια Τράπεζα (800 εκατ. δολάρια)^[52] μόνο και μόνο για να καλύψει το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού. Μέσω μιας συμφωνίας stand-by με το ΔΝΤ^[53], έλαβε επιπλέον πάνω από 16 δισ. ευρώ, κυρίως για την εξυπηρέτηση άλλων υποχρεώσεων. Το πρόγραμμα χρειάστηκε να διακοπεί^[54] όταν το 2009 –και σε αντίθεση με τις συστάσεις του Ταμείου– ο «φιλοδυτικός» πρόεδρος Γιούσενκο υπέγραψε αύξηση του κατώτατου μισθού^[55] και των συντάξεων, από τις οποίες ο πληθωρισμός είχε πάρει σημαντικό κομμάτι κατά τη διάρκεια της κρίσης. Αν και ο νέος («φιλορώσος») πρόεδρος Γιανουκόβιτς επανέλαβε τις διαπραγματεύσεις και προσπάθησε να διευθετήσει τα πράγματα, το ίδιο πρόβλημα επανεμφανίστηκε το 2011, όταν η χώρα, ακόμη υπό την ηγεσία του, αρνήθηκε να καταργήσει τις επιδοτήσεις για τις τιμές του φυσικού αερίου για τα νοικοκυριά^[56].

Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Βίκτορ Γιανουκόβιτς (αριστερά) και ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Χέρμαν Βαν Ρομπέι συναντώνται στην έδρα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις Βρυξέλλες. Μάρτιος 2012.

Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση: ελπίδες και πραγματικότητα

Η καπιταλιστική τάξη της Ουκρανίας είχε συσσωρεύσει σημαντικό πλούτο, αλλά δεν είχε κανένα ενδιαφέρον ή ικανότητα να προωθήσει ένα πρόγραμμα εκσυγχρονισμού και καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ο τρόπος συσσώρευσής της βασιζόταν στη λεηλασία των πόρων που είχε κληρονομήσει από το παλαιό καθεστώς και τους οποίους είχε στη διάθεσή της χάρη στον πολιτικό έλεγχο του κράτους, συμπεριλαμβανομένων των περιφερειακών δομών του. Αν και διαιρέθηκε σε φράξιες, ορισμένες από τις οποίες προωθούσαν έναν προσανατολισμό προς τη Ρωσία και τον μετασοβιετικό χώρο, ενώ άλλες υποστήριζαν την ενσωμάτωση στις ευρωπαϊκές δομές, στο σύνολό της παρέμεινε σε δουλοπρεπή θέση απέναντι στους ξένους πιστωτές. Πράγματι, η επιβίωση ολόκληρου του μοντέλου της «πολιτικής συσσώρευσης» εξαρτιόταν από την καλή τους θέληση. Τις συνέπειες της δημοσιονομικής πειθαρχίας επωμιζόταν πάντα η ουκρανική εργατική τάξη, κυρίως με τη μορφή της φτώχειας και των περικοπών στις δημόσιες δαπάνες. Αλλά ταυτόχρονα, οι συστάσεις των πιστωτών εφαρμόζονταν επιλεκτικά, ώστε να μην τίθενται σε κίνδυνο τα συμφέροντα της εθνικής καπιταλιστικής τάξης ή της κυρίαρχης φράξιας της. Κάπως έτσι έγινε και, μετά από τριάντα χρόνια μετασχηματισμού, η Ουκρανία διαθέτει περισσότερες από 3.000 κρατικές επιχειρήσεις^[57], 1.300 από τις οποίες εξακολουθούν να λειτουργούν.^[58] Το ίδιο ένστικτο αυτοσυντήρησης της ουκρανικής αστικής τάξης ενεργοποιήθηκε όταν οι συνταγές του ΔΝΤ μπορούσαν να απειλήσουν την κοινωνική ειρήνη – όπως με την προαναφερθείσα αύξηση του κατώτατου μισθού.

Οι Ουκρανοί εργαζόμενοι υπήρξαν εξαιρετικά κινητικοί από το 1991. Κατά δεκάδες χιλιάδες, έφυγαν για εργασία στη Ρωσία, την Πολωνία ή την Τσεχική Δημοκρατία, αλλά και δυτικότερα. Εκτός από χρήματα (τα εμβάσματα αντιπροσώπευαν περίπου το 5% του ΑΕΠ ήδη πριν από την κρίση), οι Ουκρανοί εργαζόμενοι είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν εμπειρία σε διαφορετικές συνθήκες. Έτσι, μπορούσαν να συγκρίνουν πώς ήταν να εργάζεσαι και να ζεις σε διαφορετικές χώρες. Οι σημαντικά υψηλότερες αποδοχές στις χώρες της ΕΕ ήταν ιδιαίτερα ελκυστικές για τους ανθρώπους από την αγροτική δυτική Ουκρανία. Ίσως επηρεασμένο από αυτή την εμπειρία, ένα μέρος του πληθυσμού προτίμησε την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση από την οικοδόμηση στενότερων σχέσεων με τις μετασοβιετικές χώρες. Σε μια έρευνα^[59] του Σεπτεμβρίου 2012, η αναλογία μεταξύ αυτών των τοποθετήσεων ήταν 32% προς 42%. Ένα χρόνο αργότερα, όταν επίκειται η υπογραφή της Συμφωνίας Σύνδεσης μεταξύ της Ουκρανίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η αναλογία είχε μετατραπεί σε 42% προς 37%.

Τι θα μπορούσαν να περιμένουν οι Ουκρανοί εργαζόμενοι από τη διαδικασία ένταξης; Η Συμφωνία Σύνδεσης περιελάμβανε μια «Συμφωνία Βαθιάς και Ολοκληρωμένης Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών» (DCFTA / Deep and Comprehensive Free Trade Area Agreement^[60]), η οποία υποτίθεται ότι θα επέτρεπε την ευκολότερη πρόσβαση στην ευρωπαϊκή αγορά για τις ουκρανικές εταιρείες (και αντίστροφα), βοηθώντας έτσι τις εξαγωγές και προσελκύοντας επενδύσεις. Θα διευκόλυνε επίσης τους Ουκρανούς πολίτες να ταξιδεύουν σε χώρες της ΕΕ, αν και –προς το παρόν– θα εξακολουθούσαν να χρειάζονται προσωρινές άδειες για να έχουν πρόσβαση σε θέσεις εργασίας. Με την υπογραφή της συμφωνίας θα ξεκινούσε επίσης μια περίοδος προσέγγισης των ουκρανικών νόμων και των διαφόρων κανόνων (συμπεριλαμβανομένων των βιομηχανικών) με εκείνους της ΕΕ, με σκοπό την ενίσχυση του κράτους δικαίου και την καλύτερη συμβατότητα του ουκρανικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος με το ευρωπαϊκό.

Η υπογραφή της συμφωνίας θα σήμαινε τη σταδιακή απώλεια της δυνατότητας προστασίας της εγχώριας αγοράς από τον ευρωπαϊκό ανταγωνισμό μέσω δασμών. Παρόλο που η ΕΕ δεν έθεσε ως προϋπόθεση για τη συμφωνία την τήρηση από την Ουκρανία όλων των προτάσεων του ΔΝΤ (π.χ. κατάργηση των επιδοτήσεων φυσικού αερίου, πιο ευέλικτη νομισματική πολιτική, ισοσκελισμένος προϋπολογισμός, περικοπές στις δημόσιες δαπάνες), τις θεώρησε ως καθοριστικές για τη μεταρρύθμιση και τον εκσυγχρονισμό της χώρας. Συνολικά, η συμφωνία δεν ήταν ένα φιλανθρωπικό εγχείρημα. Θα επέβαλε κόστος στην Ουκρανία, το οποίο με τη σειρά του θα επωμίζονταν κυρίως οι εργαζόμενοι ή οι συνταξιούχοι.

Η Δυτική Αριστερά περιγράφει μερικές φορές την κατάσταση της Ουκρανίας το 2013 με πολύ απλούς όρους: λέγεται ότι είχε να επιλέξει ανάμεσα σε δύο εξίσου κακές επιλογές, το «νεοφιλελεύθερο σχέδιο» της ΕΕ και τη συνέχιση της ρωσικής κυριαρχίας. Από τη σκοπιά των Ουκρανών εργαζομένων, ωστόσο, θα μπορούσε να είχε φανεί διαφορετικά. Είχαν την εμπειρία περισσότερων από είκοσι χρόνων μετασχηματισμού χωρίς να έχει πολλά να επιδείξει. Ναι, η πολωνική θεραπεία σοκ στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ήταν βίαιη, αλλά οι αλλαγές που πέρασε το Ντονμπάς, για παράδειγμα, την ίδια περίοδο ήταν τουλάχιστον εξίσου βίαιες. Και ενώ η Πολωνία είδε αργότερα αδιαμφισβήτητες βελτιώσεις όσον αφορά το εισόδημα ή το προσδόκιμο ζωής, η Ουκρανία παρέμεινε στάσιμη ή παρακμάζουσα. Είναι επίσης αλήθεια ότι, π.χ., οι Ιταλοί, ή οι Ισπανοί εργαζόμενοι βίωσαν πάγωμα ή πτώση των πραγματικών μισθών κατά την περίοδο μετά το 2008, και ότι τα μέτρα λιτότητας μετά την κρίση, που προωθήθηκαν από το ΔΝΤ και την ΕΕ, αποδεκάτισαν τις δημόσιες υπηρεσίες τους. Όμως, από την άποψη της Ουκρανίας –ιδίως από τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές– το βιοτικό τους επίπεδο παρέμεινε πολύ ελκυστικό. Ακόμη και, ίσως, με ένα τίμημα που θα έπρεπε να καταβληθεί με τη μορφή μιας περίπλοκης αναδιάρθρωσης της ουκρανικής οικονομίας.

Συνάντηση του πρωθυπουργού της Ρωσικής Ομοσπονδίας Βλαντιμίρ Πούτιν με τον πρόεδρο της Ουκρανίας Βίκτορ Γιανουκόβιτς στο Κίεβο, 12 Απριλίου 2011.

Από την άλλη πλευρά, η Συμφωνία Σύνδεσης δεν αποτελούσε συμφωνία ένταξης στην ΕΕ, ούτε δημιουργούσε κάποιο δικαίωμα για κάτι τέτοιο.^[61] Η Χιλή υπέγραψε παρόμοια συμφωνία το 1995, αλλά κανείς δεν αναμένει ότι θα γίνει κράτος μέλος. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, υποτίθεται ότι θα γινόταν μια προσέγγιση – χωρίς όμως να υπάρχει σαφής προοπτική για το αν και πότε θα ακολουθούσε πράγματι τον πολωνικό δρόμο. Επιπλέον, η Πολωνία και άλλες χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ εντάχθηκαν στην ΕΕ σε μια ριζικά διαφορετική κατάσταση: από διαφορετική αφετηρία και με διαφορετική ΕΕ. Πρώτον, είχαν ήδη ολοκληρώσει τη μεταβατική διαδικασία, την οποία η Ουκρανία δεν ολοκλήρωσε ποτέ εντελώς, και οι οικονομίες τους ήταν πολύ πάνω από τα επίπεδα παραγωγικότητας του 1989. Δεύτερον, η ΕΕ εξακολουθούσε να ζει με την ψευδαίσθηση ότι οι διαρθρωτικές διαφορές μεταξύ των κρατών μελών δεν έχουν σημασία. Πριν από την κρίση χρέους^[62] και με φόντο την οικονομική άνθηση που τελείωσε μόλις το 2008, φαινόταν ότι τέτοιες ανισορροπίες δεν αποτελούν απειλή για τη συνοχή του όλου εγχειρήματος. Η πιθανή ένταξη της Ουκρανίας, ακόμη και αν ήταν στην ημερήσια διάταξη το 2013, θα είχε προσεγγιστεί με μεγαλύτερη προσοχή από ό,τι η ένταξη των υποψηφίων που είχαν ενταχθεί νωρίτερα – για παράδειγμα, το 2007 (Βουλγαρία, Ρουμανία).

Αλλά οι δυτικές χώρες είχαν τους λόγους τους να υπογράψουν τη συμφωνία, να διατηρήσουν ζωντανή τουλάχιστον μια αόριστη υπόσχεση για μελλοντική ένταξη και να προσελκύσουν την Ουκρανία στην ευρύτερη ευρωπαϊκή σφαίρα. Θα κέρδιζαν ευκολότερη πρόσβαση σε μια δεξαμενή ειδικευμένου εργατικού δυναμικού και μια σημαντική εσωτερική αγορά, ευνοϊκότερες τιμές εισροών για την ευρωπαϊκή βιομηχανία και ευκολότερες συνθήκες για επενδύσεις στην Ουκρανία. Γνώριζαν επίσης ότι αυτή η κίνηση θα ενοχλούσε τη Ρωσία, επειδή θα αποδυνάμωνε τη θέση της στην περιοχή. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα ήταν επίσης πολιτικά βολικό για τις Ηνωμένες Πολιτείες^[63].

Όσο η Ουκρανία παρέμενε στην παλαιά σφαίρα επιρροής, ο απόλυτος αλυτρωτισμός ήταν θέμα ρωσικής περιθωριακής πολιτικής. Ωστόσο, η Συμφωνία Σύνδεσης –και η προοπτική, αν και αμυδρή, μιας μελλοντικής ένταξης στην ΕΕ– αποτελούσε πραγματική απειλή για την απομάκρυνση του «μικρό-ρωσικού» δορυφόρου από την τροχιά του. Την παραμονή της υπογραφής της Συμφωνίας Σύνδεσης, ο σύμβουλος του Ρώσου προέδρου για την περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση, Σεργκέι Γκλάζιεφ, δήλωσε ότι η Ρωσία δεν μπορούσε να εγγυηθεί το «καθεστώς της Ουκρανίας ως κράτους» εάν υπογραφόταν η συμφωνία και ότι θα μπορούσε να παρέμβει υπέρ των «φιλορωσικών περιοχών»^[64]. Λίγο νωρίτερα, η Ρωσία είχε ήδη ξεκινήσει έναν εμπορικό πόλεμο που προκαλούσε σημαντική ζημιά στην ουκρανική οικονομία^[65]. Το φθινόπωρο του 2013, ο πρόεδρος Γιανουκόβιτς υπαναχώρησε από τη συμφωνία την τελευταία στιγμή. Αντί γι’ αυτό, δέχτηκε την προσφορά της Ρωσίας^[66] που περιελάμβανε τη σταδιακή αγορά ουκρανικών ομολόγων αξίας δεκαπέντε δισεκατομμυρίων δολαρίων και τη μείωση της τιμής του φυσικού αερίου κατά το ένα τρίτο.

Αυτή η εναλλακτική λύση παρείχε την ευκαιρία να καλυφθούν τα πιο επείγοντα χρέη και να βελτιωθεί η κατάσταση της ουκρανικής βιομηχανίας. Δεν περιελάμβανε όρους, σε αντίθεση με το πρόγραμμα του ΔΝΤ (μέτρα λιτότητας) και την ίδια τη Συμφωνία Σύνδεσης (σταδιακό άνοιγμα της ουκρανικής οικονομίας, εναρμόνιση της νομοθεσίας κ.λπ.). Έγινε λόγος για την ένταξη της Ουκρανίας στην τελωνειακή ένωση με τη Ρωσία και άλλα μετασοβιετικά κράτη, η οποία σύντομα θα γινόταν η Ευρασιατική Οικονομική Ένωση (EEU / Eurasian Economic Union). Η τελευταία υποτίθεται ότι θα λειτουργούσε ως ένα είδος εναλλακτικής λύσης απέναντι στην ΕΕ, με ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων, κεφαλαίων και αγαθών μεταξύ των κρατών μελών. Ωστόσο, τα μέχρι στιγμής αποτελέσματά της είναι τουλάχιστον μέτρια^[67], εκτός από το γεγονός ότι η Ρωσία έχει επωφεληθεί από την εισροή φθηνότερης εργατικής δύναμης από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Συνολικά, η προσφορά της Ρωσίας στην Ουκρανία σήμαινε τη διατήρηση του status quo: την αποτροπή της κρατικής χρεοκοπίας, την αποκατάσταση των ευνοϊκών τιμών του φυσικού αερίου και τη διατήρηση των θέσεων της καπιταλιστικής φράξιας που είχε επωφεληθεί περισσότερο από τις επαφές με τη Ρωσία (και της οποίας ο Γιανουκόβιτς ήταν ο εκπρόσωπος). Δεν περιελάμβανε κανένα πραγματικό πρόγραμμα καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Για κάποιους αυτό ήταν απαράδεκτο. Η κίνηση του προέδρου, η οποία έγινε μετά από επανειλημμένες διαβεβαιώσεις ότι ο Γιανουκόβιτς αποδέχεται τον φιλοευρωπαϊκό προσανατολισμό της Ουκρανίας, προκάλεσε κλιμάκωση των διαδηλώσεων στην πλατεία Ανεξαρτησίας του Κιέβου. Η αλλαγή του εκλογικού συστήματος, η εντατικοποίηση της καταστολής και η γενική εδραίωση της εξουσίας από το Κόμμα των Περιφερειών του Γιανουκόβιτς συνέβαλαν επίσης σε αυτές τις διαμαρτυρίες. Κλιμακώθηκαν γρήγορα σε μαζικές αναταραχές και τελικά οδήγησαν στην πτώση του καθεστώτος του. Η Ουκρανία βγήκε εκτός ελέγχου. Η πρόβλεψη του Γκλάζιεφ θα επιβεβαιωνόταν σύντομα.

Άγαλμα του Στεπάν Μπαντέρα στο Λβιβ

Το εθνικό ζήτημα

Μετά το Ευρωμαϊντάν και τον πόλεμο στο Ντονμπάς, οι εθνικές εντάσεις στην Ουκρανία έχουν βρεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Ωστόσο, έχουν μακρύτερη ιστορία.^[68] Ήδη από το 1992, το τοπικό κοινοβούλιο της Κριμαίας κήρυξε την ανεξαρτησία του^[69] και, στις διαπραγματεύσεις που προκάλεσε αυτό, κέρδισε μεγαλύτερη αυτονομία και ένα ειδικό οικονομικό καθεστώς για ολόκληρη την περιοχή. Τα επόμενα χρόνια πραγματοποιήθηκαν διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες, στις οποίες συμμετείχαν μερικές χιλιάδες άνθρωποι και απαιτούσαν περαιτέρω παραχωρήσεις, ανεξαρτησία ή προσάρτηση στη Ρωσική Ομοσπονδία. Υπήρξαν επίσης προτάσεις για την ανακήρυξη της ρωσικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας της χερσονήσου. Όσον αφορά το Ντονμπάς, ήδη οι απεργοί ανθρακωρύχοι του 1989 αντιμετώπιζαν μάλλον με σκεπτικισμό τον εθνικισμό των συναδέλφων τους από την περιφέρεια του Λβιβ∙ αντιθέτως, έδιναν έμφαση στα οικονομικά αιτήματα.^[70] Το 1994, διεξήχθη ένα μη δεσμευτικό «δημοψήφισμα»^[71] στις περιφέρειες Ντόνετσκ και Λουχάνσκ σχετικά με την ομοσπονδιοποίηση της Ουκρανίας, το καθεστώς της ρωσικής γλώσσας ή την ενσωμάτωση στην Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών. Δέκα χρόνια αργότερα, το δημοτικό συμβούλιο του Λουχάνσκ ψήφισε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος^[72] για τη δημιουργία μιας «Νοτιοανατολικής Αυτόνομης Ουκρανικής Δημοκρατίας». Υπήρξε επίσης μια διαδήλωση 70.000 ατόμων στο Ντόνετσκ^[73] που απέρριψε την Πορτοκαλί Επανάσταση ως πραξικόπημα. Σε περίπτωση που το τελευταίο ολοκληρωνόταν, ζητούσε τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης δημοκρατίας εντός της Ουκρανίας, όπως η Κριμαία. Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές δεν βρήκαν ευρύτερη ανταπόκριση και δεν μετατράπηκαν ποτέ σε μαζικά κινήματα.

Όπως πολλές άλλες οντότητες που αναδύθηκαν από τα ερείπια του ανατολικού μπλοκ, η Ουκρανία αναζητούσε μια εθνική ταυτότητα που θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για τη διαδικασία οικοδόμησης ενός νέου έθνους-κράτους. Και, όπως και σε άλλες χώρες, οι πηγές μιας τέτοιας ταυτότητας βρέθηκαν στα ιστορικά αντικομμουνιστικά, συντηρητικά ή ακροδεξιά κινήματα. Στη Σλοβακία, μετά τον Νοέμβριο του 1989, οι κληρονόμοι των Λουντάκ [Ľudák^[74]], ενισχυμένοι από την επιστροφή των μεταναστών, ξεκίνησαν την αποκατάσταση του σλοβακικού κληρικού φασισμού και των ιδεολογικών του προκατόχων^[75]. Η κροατική Δεξιά άρχισε να εργάζεται για να ξεπλύνει τη μνήμη των Ουστάσε [Ustaše]^[76]. Με τη σειρά τους, οι Ουκρανοί εθνικιστές στράφηκαν προς τα τοπικά αντισοβιετικά κινήματα και τις ένοπλες δυνάμεις τους, τα μέλη των οποίων είχαν για ένα διάστημα συνεργαστεί με τη ναζιστική Γερμανία^[77] και είχαν συμμετάσχει στο Ολοκαύτωμα ως πρόθυμοι βοηθοί.^[78] Τα πρώτα μνημεία και δρόμοι με το όνομα μελών της Οργάνωσης Ουκρανών Εθνικιστών (OUN) και του Ουκρανικού Επαναστατικού Στρατού (UPA) άρχισαν να εμφανίζονται ήδη από τη δεκαετία του 1990, μαζί με αναθεωρητική «ιστορική» βιβλιογραφία που σχετικοποιούσε τον ρόλο του OUN και του UPA στα πογκρόμ του Λβιβ το 1941^[79] ή στην εθνοκάθαρση της Βολυνίας το 1943.^[80] Στις παρυφές του πολιτικού φάσματος εμφανίστηκαν οργανώσεις που είχαν προσωπική συνέχεια με τον OUN και τον UPA.^[81]

Η ανταγωνιστική πάλη των καπιταλιστικών φραξιών, την οποία έχουμε ήδη περιγράψει, λάμβανε χώρα και στο έδαφος του εθνικού ζητήματος. Τα πολιτικά σχέδια της φατρίας του Ντονμπάς που ήταν συνδεδεμένα με τη Ρωσία –με όρους πρώτων υλών ή με άλλους τρόπους– προωθούσαν γενικά στενούς οικονομικούς δεσμούς με τον ανατολικό γείτονα. Ήταν επιφυλακτική απέναντι στην ένταξη στο ΝΑΤΟ και τόνιζε τη σημασία των δικαιωμάτων της ρωσικής (ή ρωσόφωνης) μειονότητας. Αντίθετα, οι ομόλογοί τους που υποστηρίζονταν από φατρίες που εδρεύουν εκτός του Ντονμπάς και της Κριμαίας, προτιμούσαν την ενσωμάτωση στις «ευρωατλαντικές δομές» και έδιναν έμφαση στην ουκρανική εθνική ταυτότητα. Μετά την εκλογή του Γιούσενκο στην προεδρία (2005), άρχισαν να πολλαπλασιάζονται τα μνημεία ή οι δρόμοι προς τιμήν των εθνικιστικών κινημάτων του μεσοπολέμου. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, ο Ρομάν Σούχεβιτς (2007)^[82] και ο Στεπάν Μπαντέρα (2010) ανακηρύχθηκαν εθνικοί ήρωες της Ουκρανίας.

Τα πολιτικά κόμματα που πρόσκεινται στις φατρίες χρησιμοποίησαν το εθνικό ζήτημα για να κινητοποιήσουν υποστήριξη στις περιοχές στις οποίες βασίζονταν. Με τον τρόπο αυτό, σύναψαν επίσης συμμαχίες με τα πιο ριζοσπαστικά κόμματα, τα οποία, ωστόσο, έπαιζαν πάντα το δεύτερο βιολί. Το «Η Ουκρανία μας – Μπλοκ Λαϊκής Αυτοάμυνας» του Γιούσενκο στις βουλευτικές εκλογές του 2002 συμπεριέλαβε το Κογκρέσο Ουκρανών Εθνικιστών. Στις τοπικές εκλογές στην Κριμαία (2006), ο συνασπισμός «Για τον Γιανουκόβιτς!» αποτελούνταν από το κυρίαρχο Κόμμα των Περιφερειών και το Ρωσικό Μπλοκ^[83] – ένα κόμμα που επιδίωκε ένα ενιαίο κράτος όλων των Ανατολικών Σλάβων.^[84] Ωστόσο, ούτε ο ανοιχτός αυτονομισμός ούτε οι ακραίες παραλλαγές του ουκρανικού εθνικισμού αποτελούσαν μέρος του κυρίαρχου πολιτικού ρεύματος, όπως αποδεικνύεται από τα φτωχά αποτελέσματα αυτών των ριζοσπαστικών κομμάτων όταν κατέβηκαν ανεξάρτητα. Κατά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Γιούσενκο τόνισε την ενότητα της Ουκρανίας^[85], ανεξάρτητα από τις διαφορές στη γλώσσα, τη θρησκεία ή τις πολιτικές απόψεις, καθώς και τον σεβασμό και τη φιλικότητα προς τους δυτικούς και ανατολικούς γείτονές της. Ο διάδοχός του από το αντίθετο στρατόπεδο μίλησε επίσης για την ανάγκη να «ενωθεί η Ουκρανία» και να καταστεί αξιόπιστος εταίρος της ΕΕ, διατηρώντας παράλληλα τη συνολική ουδετερότητα και τις καλές σχέσεις με τη Ρωσία^[86]. Καμία από τις δύο ομάδες δεν κατέφυγε σε ακρότητες στην πρακτική πολιτική, καθώς η υποστήριξη μεταξύ των περιφερειών ήταν σημαντική στον αγώνα για την απόκτηση του ελέγχου του κρατικού μηχανισμού προς όφελος της μιας ή της άλλης φατρίας. Οι προεδρικές εκλογές του 2004 έληξαν με αναλογία ψήφων 52 προς 44.^[87] Στις επόμενες εκλογές, η διαφορά ήταν μικρότερη από τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες.^[88]

Όλη αυτή η κολακεία προς τη ρωσική μειονότητα και η αναβίωση της νοσταλγίας για τη σοβιετική εποχή, στην οποία η ρωσική γλώσσα και ο ρωσικός πολιτισμός ήταν κυρίαρχα, ή, αντίθετα, η έμφαση στην ουκρανική εθνική ταυτότητα και οι παραχωρήσεις στην αποκατάσταση του «ολοκληρωτικού εθνικισμού»^[89] του Μπαντέρα, θα ήταν άχρηστες αν δεν στηρίζονταν σε κάποια αντικειμενική βάση. Αυτή ήταν η άνιση ανάπτυξη των περιφερειών της Ουκρανίας και η διαφορετική εθνική και γλωσσική τους σύνθεση, καθώς και η ιστορική εμπειρία από την αποικιοκρατία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και τον εκρωσισμό στην ΕΣΣΔ. Η βιομηχανική Ανατολή της χώρας –συμπεριλαμβανομένου του Ντονμπάς– υπήρξε ιστορικά η ατμομηχανή του εκσυγχρονισμού. Ως αποτέλεσμα διαφόρων συγκυριών, κρατικών πολιτικών και αυθόρμητης οικονομικής ανάπτυξης, ένα σημαντικό μέρος του τοπικού πληθυσμού αποτελούνταν από άτομα ρωσικής εθνικότητας.^[90] Το βιοτικό επίπεδο και οι μισθοί των εργαζομένων ήταν εδώ παραδοσιακά υψηλότεροι από ό,τι στην αγροτική Δύση, όπου οι εθνικά Ουκρανοί αποτελούσαν την πλειοψηφία.^[91] Ο μετασχηματισμός της ουκρανικής οικονομίας αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος για εντάσεις που βασίστηκαν στην θεωρούμενη ή πραγματική παραμέληση συγκεκριμένων τομέων και περιοχών. Η πολιτική ανεξαρτησία που απέκτησε η Ουκρανία συνδέθηκε για πολλούς με το τέλος του εκρωσισμού και την αποδέσμευση από τον «ρωσικό κόσμο»^[92]. Οι περιφερειακές φατρίες χρησιμοποίησαν αυτά τα συναισθήματα για να κινητοποιήσουν το κοινό.

Όταν σκεφτόμαστε το εθνικό ζήτημα, είναι εύκολο να οδηγηθούμε στην κατανόηση ορισμένων κατηγοριών ως αμετάβλητων και διακριτών. Ωστόσο, η εθνικότητα, η γλώσσα, η γεωγραφική καταγωγή, η τάξη ή οι πολιτικές προτιμήσεις επικαλύπτονται με διάφορους τρόπους στην Ουκρανία. Το να μιλάς ρωσικά, να έχεις ρωσική εθνικότητα ή να έχεις γεννηθεί ανατολικά του Δνείπερου δεν αποτελεί εγγύηση για στάσεις που χαρακτηρίζονται ως «φιλορωσικές» στα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης και οι οποίες οι ίδιες μπορεί να κυμαίνονται από επιφυλάξεις για τις εξελίξεις μετά το 2013, μέχρι συμπάθεια για την αποκέντρωση της Ουκρανίας, μέχρι αυτονομισμό ή επιθυμία ένταξης στη Ρωσική Ομοσπονδία. Αντίστοιχα, η ουκρανική εθνικότητα ή το γεγονός ότι κάποιος κατάγεται από τη Γαλικία (μια δυτική περιοχή) δεν συνεπάγεται αυτόματα έναν «εθνικιστικό προσανατολισμό», είτε με τη μορφή μιας αόριστης πίστης στην ύπαρξη ενός συγκεκριμένου ουκρανικού εθνικού συμφέροντος είτε με τη μορφή ανοιχτά ακροδεξιών συμπεριφορών. Ωστόσο, υπάρχουν στατιστικές τάσεις που μπορούν να συναχθούν από έρευνες. Στα δυτικά της χώρας, η ουκρανική ταυτότητα είναι πιο βαθιά ριζωμένη και διαπερνά όλες τις τάξεις και τις εκπαιδευτικές κατηγορίες. Αλλού, μαζί με την υποστήριξη της εθνικιστικής πολιτικής, αφορά περισσότερο τα καλύτερα μορφωμένα και πλουσιότερα τμήματα του πληθυσμού. Αλλού, συνδυάζεται παραδόξως με φιλοευρωπαϊκές και φιλοδυτικές συμπεριφορές^[93]. Με πιο ελιτίστικο χαρακτήρα^[94], αυτός ο εθνικισμός δεν είναι θέμα των «λαϊκών τάξεων». Ο πόλεμος μετά το 2014, στον οποίο (μεταξύ άλλων) ρωσόφωνοι στρατιώτες στάθηκαν και στις δύο πλευρές, καθώς και η σημερινή κλιμάκωση, θα αποσταθεροποιήσει περισσότερο οποιαδήποτε ευθεία συσχέτιση μεταξύ εθνικότητας ή γλώσσας και πολιτικών συμπεριφορών.^[95]

Είναι προς το συμφέρον της εργατικής τάξης να διευθετηθεί το εθνικό ζήτημα ειρηνικά^[96] και όσο το δυνατόν πιο δημοκρατικά – έτσι ώστε οι εθνικές ή γλωσσικές μειονότητες να απολαμβάνουν τις ευρύτερες δυνατές ελευθερίες και να αμβλύνεται όσο το δυνατόν περισσότερο το ενδεχόμενο συγκρούσεων. Από αυτή την άποψη, οι γλωσσικές πολιτικές των ουκρανικών κυβερνήσεων επιδέχονται κριτικής.^[97] Ωστόσο, το εθνικό ζήτημα στην Ουκρανία δεν είχε από μόνο του εκρηκτικές δυνατότητες. Δεν έδωσε ποτέ αφορμή για πραγματικά μαζικά κινήματα και δύσκολα θα είχε οδηγήσει σε πόλεμο χωρίς εξωτερική παρέμβαση.

Εξέγερση του Μαϊντάν. 20 Φεβρουαρίου 2014. Οδός Ινστιτούτσκα.

Από το Ευρωμαϊντάν...

Ως επακόλουθο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, σημειώθηκε μια παγκόσμια «στροφή προς τα δεξιά»: η άνοδος των ακροδεξιών, εθνικιστικών και συντηρητικών δυνάμεων και η στροφή ολόκληρου του πολιτικού φάσματος προς τον παραδοσιοκεντρισμό, τον αυταρχισμό και τον σκοταδισμό. Σε ορισμένα μέρη, αυτό πήρε τη μορφή ενίσχυσης των υπαρχουσών οργανώσεων, σε άλλα αφορούσε την ανασύνταξη ή τη μετατροπή πρώην φασιστικών ομάδων σε μια πιο «ελκυστική» μορφή. Φυσικά, η Ρωσία και η Ουκρανία δεν έμειναν έξω από αυτή την τάση, αλλά εδώ, όπως και παντού, η τελευταία πήρε συγκεκριμένες μορφές. Στη Ρωσία, οι αρχικά αρκετά επιτυχημένες προσπάθειες^[98] των φασιστών και των εθνικιστών να οργανωθούν ανεξάρτητα προσέκρουσαν σε σοβαρή καταστολή το 2012.^[99] Ταυτόχρονα, όμως, το καθεστώς Πούτιν ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία της ρητορικής τους. Ήδη από το 2009, το κόμμα «Ενωμένη Ρωσία» ανακήρυξε τον «ρωσικό συντηρητισμό» ως επίσημη ιδεολογία του^[100]∙ λίγο αργότερα, ο ίδιος ο Β. Β. Πούτιν παραδεχόταν συντηρητικές αντιλήψεις^[101]. Μετά την καταστολή του 2012, η οποία στόχευε τόσο την πολιτική αντιπολίτευση όσο και την κοινωνία των πολιτών, η κρατική καταστολή των ομοφυλόφιλων και των λεσβιών εντάθηκε, τα ξενοφοβικά αισθήματα στον πληθυσμό κορυφώθηκαν και η θέση της Ορθοδοξίας στην κοινωνία ενισχύθηκε.^[102] Η προσάρτηση της Κριμαίας και η έναρξη του πολέμου στο Ντονμπάς το 2014 ήταν, με τη σειρά τους, ένα σαφές μήνυμα ότι η Ρωσία σκόπευε να επιστρέψει στη διεθνή σκηνή ως αυτοκρατορικός παράγοντας, όπως επιβεβαιώθηκε από τις επεμβάσεις της στη Συρία και το Μάλι.

Τα επακόλουθα της κρίσης έφεραν την επιτυχία στην ακροδεξιά Πανουκρανική Ένωση «Σβομπόντα»^[103], η οποία προέκυψε από το ανοιχτά φασιστικό Σοσιαλ-Εθνικό Κόμμα (1995). Αφού μετρίασε κάπως τη ρητορική του, κατάφερε να κερδίσει έδαφος στις τοπικές εκλογές του 2009, ιδίως στις δυτικές περιοχές. Η υποστήριξη αυτή συνέχισε να αυξάνεται και στις βουλευτικές εκλογές του 2012, το Σβόμποντα έλαβε πάνω από το 10% των ψήφων. Για ένα διάστημα, είχε επίσης μια παραστρατιωτική πτέρυγα, που ονομαζόταν Πατριώτης της Ουκρανίας^[104], η οποία αποσχίστηκε από αυτό το 2007. Όπως και σε άλλες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, η ακροδεξιά στην Ουκρανία από τη δεκαετία του 1990 ήταν κυρίως μια δύναμη του δρόμου, η οποία επιτίθονταν στην «εναλλακτική νεολαία», τους έγχρωμους ή τους αριστερούς ακτιβιστές. Σε ορισμένα μέρη, συγχωνεύτηκε με το οργανωμένο έγκλημα ή τους μηχανισμούς ασφαλείας. Και, όπως και σε άλλες χώρες, η περίοδος μετά την κρίση έφερε μια επανάσταση με τη μορφή κοινοβουλευτικής επιτυχίας. Ωστόσο, η καθοριστική στιγμή για τις περαιτέρω εξελίξεις ήταν το Ευρωμαϊντάν και τα γεγονότα που το ακολούθησαν.

Η άμεση αφορμή για τις διαδηλώσεις στην πλατεία Ανεξαρτησίας ήταν η διστακτικότητα του Γιανουκόβιτς να υπογράψει τη Συμφωνία Σύνδεσης. Οι διαδηλώσεις ξεκίνησαν στις 21 Νοεμβρίου 2013 και αρχικά προσέλκυσαν μερικές χιλιάδες φοιτητές, ακτιβιστές των ΜΚΟ και ψηφοφόρους της αντιπολίτευσης που ζητούσαν την παραίτηση της κυβέρνησης. Ο αριθμός των συμμετεχόντων σταδιακά αυξήθηκε και η διαμαρτυρία μετατράπηκε σε μόνιμη κατάληψη της πλατείας, παρόμοια με την Πορτοκαλί Επανάσταση. Παράλληλες δράσεις ξεπήδησαν σταδιακά και σε άλλες πόλεις. Η είδηση ότι οι εκπρόσωποι της Ουκρανίας στη σύνοδο κορυφής του Βίλνιους^[105] δεν είχαν υπογράψει τη Συμφωνία Σύνδεσης, και κυρίως οι πρώτες προσπάθειες της αστυνομίας να διαλύσει το πλήθος, προκάλεσαν ταραχές και προσέλκυσαν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους.

Η κατάληψη στο κέντρο του Κιέβου συνεχίστηκε, επεκτεινόμενη σε κοντινά κρατικά και δημοτικά κτίρια και αντιστεκόμενη στις επιθέσεις της αστυνομίας. Αυτές οι τελευταίες έδειξαν ότι οι μη βίαιες τακτικές δεν είναι βιώσιμες και δεν θα οδηγήσουν στην ικανοποίηση των αιτημάτων. Γύρω στα μέσα Ιανουαρίου του 2014, ομάδες ένοπλων διαδηλωτών άρχισαν να οργανώνονται για να προστατεύσουν άλλους από την αστυνομική βία. Η καλύτερα προετοιμασμένη δύναμη ήταν αυτή των ακροδεξιών οργανώσεων – του Σβομπόντα και, ειδικότερα, του Δεξιού Τομέα^[106], ο οποίος εμφανίστηκε στο Μαϊντάν ως συνασπισμός διαφόρων ακροδεξιών ομάδων (συμπεριλαμβανομένου του Πατριώτη της Ουκρανίας). Μέχρι εκείνη τη στιγμή, δρούσαν ήδη ως μια αποτελεσματική, θορυβώδης και αναγνωρίσιμη συλλογική δύναμη στην κινητοποίηση^[107], παρά το γεγονός ότι αποτελούσαν μόνο ένα μικρό μέρος του συνολικού αριθμού των διαδηλωτών. Μια άλλη πηγή διαδηλωτών που δεν φοβήθηκαν να έρθουν αντιμέτωποι με την αστυνομία και τους πληρωμένους τραμπούκους ήταν οι χούλιγκανς του ποδοσφαίρου, η βάση των οποίων συμπίπτει εν μέρει με την ακροδεξιά σφαίρα. Αυτές οι ομάδες κατάφεραν να μονοπωλήσουν ουσιαστικά τις βίαιες τακτικές^[108]. Το θάρρος τους –που τους κόστισε δεκάδες θανάτους και εκατοντάδες τραυματίες– τους εξασφάλισε όχι μόνο νέους υποστηρικτές αλλά και τον σεβασμό των ειρηνικών διαδηλωτών.

Μέλη του Δεξιού Τομέα στην πλατεία Μαϊντάν, 13 Απριλίου 2014.

Όσο πιο μαζικές ήταν οι δράσεις διαμαρτυρίας, τόσο μειωνόταν το ποσοστό των αρχικών συμμετεχόντων από τις τάξεις των φοιτητών και των ακτιβιστών. Σύμφωνα με έρευνες, ο μέσος συμμετέχων στον Ευρωμαϊντάν ήταν ένας μεσήλικας, εργαζόμενος, μορφωμένος και «μεσοαστός» άνδρας που ενδιαφερόταν περισσότερο για τα εσωτερικά πολιτικά προβλήματα (ολιγαρχική διακυβέρνηση, διαφθορά, καταστολή, αδυναμία της κυβέρνησης να ανταποκριθεί στις ανάγκες του λαού) παρά για την ένταξη στην ΕΕ^[109]. Αν και ευρύτερα κοινωνικά και οικονομικά αιτήματα εμφανίστηκαν επίσης στο Μαϊντάν, έπαιξαν πολύ μικρότερο ρόλο από τα κύρια συνθήματα της αντιπολίτευσης, δηλαδή τις πρόωρες εκλογές και την αλλαγή του Συντάγματος. Οι προσπάθειες των αριστερών και φεμινιστικών ομάδων να παρέμβουν ήταν ανεπιτυχείς.^[110] Αντιμετώπισαν την ηγεμονία των κομμάτων της αντιπολίτευσης (Μπατκιβστσίνα της Τιμοσένκο, UDAR του Κλίτσκο), τα οποία έθεσαν τις προτεραιότητες από την αρχή, αλλά και τη βία της άκρας δεξιάς, την οποία η αριστερά δεν ήταν διατεθειμένη να ανταποδώσει. Το μαζικό κίνημα του Ευρωμαϊντάν, που χαρακτηριζόταν από υψηλό βαθμό αυτοοργάνωσης και αυτοβοήθειας, παρέμεινε παγιδευμένο στο σενάριο «διαμαρτυρίες δρόμου – ικανοποίηση αιτημάτων – αλλαγή κυβέρνησης». Ως εκ τούτου, δεν αναζήτησε άλλα μέσα κλιμάκωσης από αυτά που του επέβαλε η αστυνομία, δηλαδή τη βία. Το Ευρωμαϊντάν δεν συνοδεύτηκε από απεργίες, εκτός από καθαρά συμβολικές. Ωστόσο, η κλιμάκωση ήταν αρκετή για να τρομάξει τόσο πολύ την κυβέρνηση ώστε, στα τέλη Φεβρουαρίου, τράπηκε σε φυγή.

Το άμεσο αποτέλεσμα των διαδηλώσεων ήταν μια νέα κυβέρνηση. Για μια σύντομη περίοδο μεταξύ Φεβρουαρίου και Νοεμβρίου 2014, κυβέρνησε ένας συνασπισμός των Μπατκιβστσίνα, UDAR και Σβομπόντα, με το τελευταίο να κερδίζει τις θέσεις του αναπληρωτή πρωθυπουργού, του υπουργού Γεωργίας, του υπουργού Περιβάλλοντος και, για λιγότερο από ένα μήνα, του υπουργού Άμυνας. Ωστόσο, οι νικητές των πρόωρων εκλογών του Οκτωβρίου του 2014 ήταν το Λαϊκό Μέτωπο^[111] και το Μπλοκ του Πέτρο Ποροσένκο^[112], με το 40% των ψήφων να κατανέμεται μεταξύ τους. Το Μπλοκ της Αντιπολίτευσης, ο διάδοχος του Κόμματος των Περιφερειών του Γιανουκόβιτς, κέρδισε πάνω από 9%, πιθανώς και λόγω της πολύ χαμηλής συμμετοχής στα νοτιοανατολικά. Το Σβομπόντα κέρδισε λίγο κάτω από το 5% των ψήφων (έξι έδρες σε ένα κοινοβούλιο 450 εδρών) και ο Δεξιός Τομέας, που μετατράπηκε σε πολιτικό κόμμα, λιγότερο από το 2% (μία μόνο έδρα). Έτσι, η ακροδεξιά δεν μπόρεσε να επαναλάβει το αποτέλεσμα του 2012. Αν μετρήσουμε την επιτυχία της μόνο με όρους επίσημης πολιτικής επιρροής, θα φαινόταν ότι οι μαχητές της στο Ευρωμαϊντάν χρησίμευσαν ως πολιορκητικός κριός για τα «κυρίαρχα» ολιγαρχικά πολιτικά κόμματα, μόνο και μόνο για να χάσουν γρήγορα την εύνοια της κοινής γνώμης.

Μετά το Ευρωμαϊντάν, οι θέσεις ορισμένων ολιγαρχών αποδυναμώθηκαν (Αχμέτοφ), ενώ άλλες παρέμειναν ανέπαφες (Βίκτορ Πίντσουκ, ο γαμπρός του πρώην προέδρου Κούτσμα που αναφέρθηκε παραπάνω).^[113] Ταυτόχρονα, νέα πρόσωπα ήρθαν στο προσκήνιο^[114], όπως ο «βασιλιάς της σοκολάτας» Πέτρο Ποροσένκο ή ο Ιχόρ Κολομόισκι, μεταγενέστερος υποστηρικτής του Βολοντιμίρ Ζελένσκι. Ως εκ τούτου, αν ο στόχος του κινήματος ήταν να απαλλαγεί από τους ολιγάρχες, δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί επιτυχημένο^[115]. Με δεδομένο ότι κυριαρχούσαν εξ αρχής οι κατεστημένες πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες από την αρχή έβλεπαν ως στόχο των διαδηλώσεων την αλλαγή ηγεσίας, ήταν απίθανο να υπάρξει διαφορετική έκβαση.

Ωστόσο, είναι ανακριβές να περιγράψουμε το Ευρωμαϊντάν ως πραξικόπημα. Αντίθετα, ήταν μια ακόμη περίπτωση του είδους των κινημάτων που έχουν γίνει τυπικά μετά την τελευταία κρίση. Έχουν μια ευρεία βάση που αντιπροσωπεύει μια διατομή του συνόλου σχεδόν της κοινωνίας. Από άποψη κοινωνικής σύνθεσης, τα κινήματα αυτά δεν μπορούν να χαρακτηριστούν προλεταριακά – αλλά ούτε και ως αμιγώς μεσοαστικά, μικροαστικά ή φοιτητικά. Είναι, με την πραγματική έννοια του όρου, «πολιτικά» [“civic”] και οι συμμετέχοντες σε αυτά θεωρούν τους εαυτούς τους «πολίτες». Κινητοποιήσεις αυτού του είδους καλύπτουν μερικές φορές το κοινωνικό κενό που δημιουργείται από την απουσία ενός ανεξάρτητου εργατικού κινήματος – είτε λόγω καταστολής, είτε λόγω προηγούμενων ηττών, είτε λόγω της αδυναμίας των αγώνων να ξεπεράσουν τα όρια μεταξύ χώρων εργασίας ή τομέων και να εξελιχθούν σε ένα ευρύτερο κίνημα. Ωστόσο, η συμμετοχή σε αυτού του είδους τις διαμαρτυρίες είναι αυθεντική και όχι απλώς αποτέλεσμα χειραγώγησης ή κάποιου είδους «παιχνιδιών εξουσίας», όπως φαντάζονται οι αριστεροί θεωρητικοί συνωμοσιολόγοι. Σε καταστάσεις αποθάρρυνσης και συνολικής αίσθησης ότι «τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει», αυτά τα κινήματα προσφέρουν τουλάχιστον κάποια ελπίδα ότι κάτι μπορεί να γίνει – και παρέχουν την ευκαιρία να κάνουμε κάτι πρακτικό και να ενταχθούμε σε μια κουλτούρα αλληλεγγύης και συλλογικής αντίστασης. Από την άλλη πλευρά, είναι ακριβώς η ετερογένειά τους και η «πολιτικότητα» [“civicness”] τους, που εκδηλώνεται με αφηρημένα συνθήματα (για την «αξιοπρέπεια», την «αλλαγή», την «ευπρέπεια», κατά της «διαφθοράς» κ.λπ.), που τα καθιστά ευάλωτα στη χειραγώγησή τους από τις κατεστημένες αστικές πολιτικές δυνάμεις, οδηγώντας γρήγορα στην απογοήτευση. Αυτά τα κινήματα είναι κυρίως παρόντα στους δρόμους, με μικρή ή καθόλου διάχυση στους χώρους εργασίας. Η τακτική τους είναι η κατάληψη και ο αποκλεισμός του αστικού χώρου. Τέτοιες πτυχές συνδέουν το Ευρωμαϊντάν με ένα πολύ ετερογενές δείγμα που περιλαμβάνει το Occupy Wall Street, την «αραβική άνοιξη» ή το κίνημα του Χονγκ Κονγκ το 2019-2020.

Διαδηλωτής στο Μαϊντάν στις 10 Δεκεμβρίου 2013.

Το Ευρωμαϊντάν σηματοδότησε όχι μόνο την ανάπτυξη της ακροδεξιάς, αλλά και την ανάδυση του ιδιότυπου συνασπισμού της με τη φιλελεύθερη-εθνικιστική δεξιά. Εκτός από τα πολιτικά κόμματα, η τελευταία περιλαμβάνει επίσης διάφορες πρωτοβουλίες πολιτών, ΜΚΟ και πλατιά στρώματα της ουκρανικής διανόησης. Η βάση αυτής της συμμαχίας είναι ένα ορισμένο σχέδιο ενός έθνους-κράτους και μιας ταυτότητας που παίρνει αποστάσεις από το σοβιετικό παρελθόν, συμπεριλαμβανομένων των πιο τοπικών στοιχείων του. Βλέπει τη Ρωσία απλώς ως πηγή καταπίεσης, υπανάπτυξης και απειλής, ενώ αντιλαμβάνεται την ουκρανική ιστορία ως μια σειρά προσπαθειών απεμπλοκής από τη ρωσική επιρροή. Η μόβα, η ουκρανική γλώσσα, θεωρείται ως κεντρικό χαρακτηριστικό της εθνικής ταυτότητας, καθώς και ως μέσο αυτοσυντήρησης, το οποίο πρέπει να προστατευθεί. Η έλλειψη αφοσίωσης σε στοιχεία αυτού του εγχειρήματος θεωρείται ύποπτη. Αντίθετα, η ξεκάθαρη ταύτιση μαζί της προσφέρει έναν τρόπο εξαγνισμού και εξουδετέρωσης άλλων «μειονεκτημάτων» του ατόμου, όπως μια διαφορετική εθνικότητα ή μια queer ταυτότητα.

Είναι αλήθεια ότι από την αρχή υπήρχαν διαφωνίες σχετικά με τις μελλοντικές προοπτικές αυτού του εθνικού σχεδίου. Ενώ η ακροδεξιά είναι επιφυλακτική ή ευθέως αντίθετη στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, για τους φιλελεύθερους εθνικιστές είναι η μόνη δυνατή διέξοδος. Ωστόσο, ούτε ο βασικός ρόλος της ακροδεξιάς στην πτώση του Γιανουκόβιτς ούτε η πίστη της στο εθνικό εγχείρημα μπορούν να αμφισβητηθούν αξιόπιστα. Ως εκ τούτου, ο κυρίαρχος αστικός εθνικισμός έχει μάθει να ανέχεται τον ακραίο ξάδελφό του, να παραβλέπει τις υπερβολές του και να υποτιμά τους κινδύνους του.^[116]

Φυσικά, ούτε το εγχείρημα ούτε τα αιτήματα του Ευρωμαϊντάν είχαν καθολική υποστήριξη. Σε δημοσκόπηση που διεξήχθη τον Μάρτιο του 2014, το ένα τρίτο των ερωτηθέντων περιέγραψε τα γεγονότα στην Πλατεία Ανεξαρτησίας και τις επακόλουθες πολιτικές εξελίξεις είτε ως πραξικόπημα είτε ως σύγκρουση εντός της ουκρανικής ελίτ^[117]. Μια τέτοια εκτίμηση ήταν συνηθέστερη στα ανατολικά της χώρας. Περίπου το 40% του ουκρανικού πληθυσμού ανέμενε μερική ή σημαντική βελτίωση από τις αλλαγές και σχεδόν το ίδιο ποσοστό μερική ή σημαντική επιδείνωση. Ήδη από τον Νοέμβριο του 2013, έλαβαν χώρα διαδηλώσεις γνωστές ως «Αντι-Μαϊντάν». Αρχικά, επρόκειτο για διαμαρτυρίες που οργανώνονταν από τα πάνω για την υποστήριξη του Κόμματος των Περιφερειών, το οποίο μετέφερε με λεωφορεία τους συμμετέχοντες –συχνά υπαλλήλους του δημόσιου τομέα– από τις περιφέρειες. Το λεγόμενο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ουκρανίας,^[118] σε συνεργασία με το Ρωσικό Μπλοκ, διοργάνωσε μικρότερες εκδηλώσεις κατά της υπογραφής της Συμφωνίας Σύνδεσης (ισχυριζόμενο, μεταξύ άλλων, ότι αυτό θα σήμαινε τη νομιμοποίηση των γάμων των ομοφυλοφίλων) και υπέρ της ένταξης στην Τελωνειακή Ένωση με τη Ρωσία.

Στο Ντονμπάς^[119], η ρητορική του αντι-Μαϊντάν είχε απήχηση σε σχέση με το μέλλον της τοπικής βιομηχανίας, ιδίως της εξόρυξης άνθρακα, η οποία θα μπορούσε να απειληθεί από τον ευρωπαϊκό ανταγωνισμό ή τα περιβαλλοντικά πρότυπα. Εξίσου σημαντική ήταν και η αντίληψη ότι το Ντονμπάς τροφοδοτούσε την υπόλοιπη χώρα με την παραγωγικότητά του για δεκαετίες και επομένως θα έπρεπε να έχει μεγαλύτερο λόγο – και σίγουρα να μην αφεθεί να διοικείται από το Κίεβο.^[120] Σε ορισμένους, το ρωσικό μοντέλο καπιταλισμού, με σχετικά υψηλότερα εισοδήματα και συντάξεις που χρηματοδοτούνται από τα εισοδήματα από πετρέλαιο και φυσικό αέριο, μπορεί να φαινόταν ελκυστικό μετά από είκοσι χρόνια αποτυχημένων προσπαθειών ανάπτυξης της Ουκρανίας. Αλλά εδώ, η εμπειρία της σχετικής παρακμής έπαιξε μάλλον σημαντικότερο ρόλο από το απόλυτο επίπεδο του βιοτικού επιπέδου. Ενώ το 1995, οι μέσοι μισθοί στις περιοχές του Ντόνετσκ και του Λουχάνσκ ήταν 133% και 112% του εθνικού μέσου όρου^[121], αντίστοιχα, μέχρι το 2013 η θέση τους είχε επιδεινωθεί στο 114% και 102% του εθνικού μέσου όρου.^[122] Μετά την κατάρρευση του καθεστώτος τον Φεβρουάριο του 2014, οι αντι-Μαϊντάν ριζοσπαστικοποιήθηκαν και έγιναν πιο συγκρουσιακοί, ιδίως στα ανατολικά και νοτιοανατολικά. Εμφανίστηκαν ομάδες αυτοάμυνας, δήθεν για τη «διατήρηση της δημόσιας τάξης», οι οποίες επιτίθονταν σε διαδηλώσεις που πραγματοποιούσε το αντίπαλο στρατόπεδο.^[123] Εμφανίστηκε επίσης αριστερή ρητορική, που στρεφόταν, π.χ., κατά της ολιγαρχικής συνέχειας του νέου καθεστώτος, αλλά σταδιακά επικράτησαν οι εκκλήσεις για την ομοσπονδιοποίηση της Ουκρανίας και, σε ορισμένα μέρη, αποσχιστικά αιτήματα. Το αντι-Μαϊντάν μετατράπηκε γρήγορα σε «Ρωσική Άνοιξη»^[124].

Ο Αλεξάντερ Μοζάεφ, ένας φιλορώσος αυτονομιστής, στέκεται μαζί με άλλους αυτονομιστές στην πόλη Σλαβιάνσκ στις 20 Απριλίου 2014.

...στον πόλεμο

Η χερσόνησος της Κριμαίας είναι στρατηγικής σημασίας, καθώς φιλοξενεί το αρχηγείο του στόλου της Μαύρης Θάλασσας και ένα σημαντικό λιμάνι χωρίς πάγο. Σύμφωνα με τις αρχικές συμφωνίες, η ρωσική μίσθωση της χερσονήσου επρόκειτο να λήξει το 2017. Ωστόσο, το 2010, ο Γιανουκόβιτς υπέγραψε παράταση της μίσθωσης για άλλα 25 χρόνια, με αντάλλαγμα ευνοϊκότερες τιμές φυσικού αερίου^[125]. Οι δυνάμεις της νέας κυβέρνησης είναι γνωστό ότι δεν συμφώνησαν με την παράταση. Ως εκ τούτου, μετά την απόδραση του Γιανουκόβιτς, τα γεγονότα στην Κριμαία πήραν ταχεία τροπή. Ήδη από τις 27 Φεβρουαρίου εμφανίστηκαν ρωσικά στρατεύματα χωρίς διακριτικά, κατέλαβαν σημαντικά κτίρια και έκαναν τα στραβά μάτια στην εκλογή νέου πρωθυπουργού της Κριμαίας.^[126] Το τοπικό κοινοβούλιο ενέκρινε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία. Πραγματοποιήθηκε σε λίγες εβδομάδες, υπό την επίβλεψη παρατηρητών από ευρωπαϊκά ακροδεξιά κόμματα^[127]. Ωστόσο, η Κριμαία υπήρξε ως ανεξάρτητο κράτος μόνο για λίγες ημέρες. Ήδη στις 21 Μαρτίου, η Δημοκρατία της Κριμαίας και η ομοσπονδιακή πόλη της Σεβαστούπολης έγιναν μέρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Το δημοψήφισμα ήταν στημένο, αλλά μια μεταγενέστερη ανεξάρτητη δημοσκόπηση^[128] δείχνει ότι η πλειοψηφία του πληθυσμού που εξακολουθούσε μέχρι τότε να παραμένει στην Κριμαία αποδέχθηκε την προσάρτηση και την προτίμησε από την εναλλακτική λύση, δηλαδή το status quo ante. Τα αποτελέσματα αυτά πρέπει επίσης να εξεταστούν υπό το πρίσμα της αστάθειας και της στρατιωτικής κλιμάκωσης που άρχισε την άνοιξη του 2014. Μόλις τον Φεβρουάριο του 2014, μόνο το 41% των κατοίκων της Κριμαίας τάχθηκε υπέρ της ένταξης στη Ρωσία^[129], σε σύγκριση με μόλις 36% σε προηγούμενη δημοσκόπηση του 2013.

Στην ανατολική και νοτιοανατολική Ουκρανία, τα περιφερειακά δίκτυα που συνέδεαν τις κρατικές δομές με τα επιχειρηματικά συμφέροντα διαλύθηκαν γρήγορα μετά την πτώση της κυβέρνησης Γιανουκόβιτς.^[130] Στη νέα κατάσταση, οι τοπικές ελίτ δεν μπορούσαν να είναι σίγουρες για τη θέση τους. Ορισμένα τμήματα αυτομόλησαν στο πλευρό της νέας κυβέρνησης, με την οποία μπόρεσαν να διαπραγματευτούν αποδεκτούς όρους συνεργασίας. Κατά συνέπεια, συνέβαλαν στην ειρήνευση των αποσχιστικών φιλοδοξιών στις περιοχές τους ή τουλάχιστον στην εκτροπή τους προς έναν μετριοπαθή φεντεραλισμό. Για παράδειγμα, οι προσπάθειες ανακίνησης εθνοτικών συγκρούσεων στην Οδησσό^[131] και το Χάρκοβο απέτυχαν.^[132] Στις περιοχές Ντόνετσκ και Λουχάνσκ, ωστόσο, τα γεγονότα πήραν διαφορετική τροπή. Ένα τμήμα των τοπικών καπιταλιστών και αππαράτσικ [στελέχη του κρατικού μηχανισμού] πόνταρε στον αυτονομισμό.^[133] Τον Μάρτιο του 2014, διαδηλώσεις αρκετών χιλιάδων ανθρώπων έγιναν και στις δύο περιοχές, επιδιώκοντας να καταλάβουν επίσημα κτίρια. Κατά τη διάρκεια του επόμενου μήνα, η σύγκρουση σταδιακά στρατιωτικοποιήθηκε. Στο Λουχάνσκ, πάνω από χίλιοι διαδηλωτές κατέλαβαν το κτίριο των μυστικών υπηρεσιών και λεηλάτησαν το οπλοστάσιο^[134]. Μια ομάδα ενόπλων, με επικεφαλής έναν Ρώσο βετεράνο των πολέμων στα Βαλκάνια και την Τσετσενία, έφτασε στο Σλοβιάνσκ από την Κριμαία και έπαιξε βασικό ρόλο στις πρώτες μάχες με τις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις^[135]. Σημαντική πηγή χρηματοδότησης για τις δραστηριότητες αυτών των ομάδων ήταν ο Ρώσος επενδυτικός τραπεζίτης Κονσταντίν Μαλοφέεφ^[136].

Ένα λειτουργικό καπιταλιστικό κράτος δύσκολα θα επέτρεπε σε κάποια «πολιτοφυλακή» ή σε έναν οιονεί κρατικό σχηματισμό που ανακηρύσσεται^[137] από μια χούφτα ανθρώπων σε ένα κατειλημμένο κτίριο της τοπικής αυτοδιοίκησης να αμφισβητήσει το μονοπώλιο της βίας του. Αλλά η θέση της νέας κυβέρνησης στο Κίεβο ήταν επισφαλής: η ανασφάλεια που επικράτησε μετά την πτώση του Γιανουκόβιτς εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό, συμπεριλαμβανομένου του στρατού και της αστυνομίας. Η «αντιτρομοκρατική επιχείρηση» (ATO) κατά των αυτονομιστών, αν και ξεκίνησε ήδη από τον Απρίλιο, δεν έφερε σημαντικά αποτελέσματα τις πρώτες εβδομάδες. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι στρατιώτες απλώς παραδόθηκαν. Ο φόβος της επέμβασης του ρωσικού στρατού, ο οποίος είχε συγκεντρώσει περίπου 40.000 άνδρες στα σύνορα, μπορεί επίσης να έκανε το ουκρανικό κράτος επιφυλακτικό. Το άνοιγμα που δημιουργήθηκε έτσι ήταν αρκετά μεγάλο για τις αυτοανακηρυχθείσες αρχές και στις δύο περιοχές ώστε να προετοιμάσουν τα στημένα «δημοψηφίσματα ανεξαρτησίας» που πραγματοποιήθηκαν στις 11 Μαΐου 2014. Εν τω μεταξύ, οι ένοπλες δυνάμεις της «Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντόνετσκ» (ΛΔΝτ) και της «Λαϊκής Δημοκρατίας του Λουχάνσκ» (ΛΔΛ) ενισχύθηκαν με πρόσθετα στρατεύματα από την άλλη πλευρά των ρωσικών συνόρων, αποτελούμενα από βετεράνους ή μέλη διαφόρων φασιστικών και εθνικιστικών ομάδων. Αυτό ήταν απαραίτητο επειδή –όπως παραπονέθηκε ο Ρώσος διοικητής Γκίρκιν/Στρελκόφ σε συνέντευξη Τύπου τον Μάιο του 2014^[138]– απλά δεν υπήρχαν αρκετοί ντόπιοι εθελοντές.

Ταυτόχρονα, άρχισαν να σχηματίζονται παραστρατιωτικές εθελοντικές μονάδες στην ουκρανική πλευρά. Κάποιες προέκυψαν από τις μονάδες αυτοάμυνας του Ευρωμαϊντάν (Τάγμα Αϊντάρ^[139]), από το ακροδεξιό κόμμα Σβομπόντα (Τάγμα Σιτς^[140]), το φασιστικό Πατριώτης της Ουκρανίας (Τάγμα Αζόφ^[141]), το νεοσύστατο κόμμα Δεξιός Τομέας (Ουκρανικό Σώμα Εθελοντών «Δεξιός Τομέας»^[142]), ενώ άλλες δεν είχαν άμεσους δεσμούς με πολιτικές οργανώσεις, ή στρατολογήθηκαν από χούλιγκανς του ποδοσφαίρου ή υπαλλήλους ιδιωτικών υπηρεσιών ασφαλείας που ανήκουν στους ολιγάρχες. Ένας αριθμός εθελοντικών μονάδων προέκυψε επίσης με τη μορφή «Ταγμάτων Εδαφικής Άμυνας»^[143], ένα σύστημα αποσπασμάτων που αποτελούνταν από εφέδρους των ενόπλων δυνάμεων.^[144] Λίγο μετά την πτώση του Γιανουκόβιτς, επανιδρύθηκε επίσης η λεγόμενη Εθνική Φρουρά, μια στρατιωτικοποιημένη αστυνομική δύναμη που υπάγεται στο Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων (MIA / Ministry of Internal Affairs). Μετά από λίγους μήνες, το τάγμα του Ντονμπάς εντάχθηκε στο ίδιο Υπουργείο, μαζί με το Αζόφ, το οποίο διευρύνθηκε και μετατράπηκε σε σύνταγμα. Άλλες εθελοντικές μονάδες (π.χ. Σιτς) εντάχθηκαν ομοίως στο πλαίσιο του MIA ως ειδικές αστυνομικές μονάδες («Αστυνομική υπηρεσία περιπολίας ειδικών καθηκόντων»^[145]). Το Αϊντάρ μετατράπηκε αργότερα, το 2015, σε τακτικό τάγμα των χερσαίων δυνάμεων του στρατού.^[146] Αρχικά, ωστόσο, η χρηματοδότηση αυτών των μονάδων προερχόταν κυρίως από ολιγάρχες και δημόσιους εράνους^[147]. Το γεγονός ότι το ουκρανικό κράτος δέχτηκε εύκολα τη βοήθεια εθελοντών που χρηματοδοτούνταν από ιδιώτες για τη διεξαγωγή του πολέμου αποτελεί άλλη μια ένδειξη της αρχικής του αδυναμίας.

Χαρακώματα στην πόλη Στσάστια (επαρχία Λουχάνσκ).

Παγωμένη σύγκρουση

Τον Μάιο του 2014, η σύγκρουση με τις «δημοκρατίες» κλιμακώθηκε σε συμβατικό πόλεμο με άρματα μάχης, πυροβολικό και αεροπορικές δυνάμεις. Μετά από κάποιες αρχικές δυσκολίες, οι ουκρανικές δυνάμεις –συμπεριλαμβανομένων των εθελοντικών σχηματισμών– σημείωσαν αρκετές επιτυχίες τους καλοκαιρινούς μήνες^[148], παρά τη βοήθεια που παρείχαν στη ΛΔΝτ και την ΛΔΛ Ρώσοι ή Τσετσένοι μαχητές. Τον Αύγουστο του 2014, ο ουκρανικός στρατός ήταν κοντά στο να διαλύσει τις δύο δημοκρατίες και να τις περικυκλώσει^[149]. Μέχρι το τέλος του μήνα, ωστόσο, η Ρωσική Ομοσπονδία έστειλε χιλιάδες στρατιώτες και σημαντικές ποσότητες εξοπλισμού στο Ντονμπάς^[150], υποστηριζόμενες από πυρά πυροβολικού και πυραύλων από το ρωσικό έδαφος. Στη μάχη-κλειδί για το Ιλοβάισκ^[151], τα ουκρανικά στρατεύματα υπέστησαν βαριά ήττα, η οποία συνέβαλε στην υπογραφή της πρώτης συμφωνίας του Μινσκ (Σεπτέμβριος 2014)^[152]. Ωστόσο, και οι δύο πλευρές παραβίασαν εξαρχής την εκεχειρία και οι «δημοκρατίες» σημείωσαν περαιτέρω νίκες^[153]. Η επιδείνωση της κατάστασης οδήγησε τελικά στην υπογραφή της δεύτερης εκδοχής της συμφωνίας (Φεβρουάριος 2015). Έκτοτε, η ένταση της σύγκρουσης μειώθηκε και ο πόλεμος μετατράπηκε σε πόλεμο χαρακωμάτων. Η τελευταία σημαντική κλιμάκωση πριν από την εισβολή του 2022 σημειώθηκε το 2017.^[154]

Οκτώ χρόνια πολέμου άφησαν πίσω τους περισσότερους από 14.000 νεκρούς^[155] και εκτόπισαν εκατομμύρια ανθρώπους από τα σπίτια τους. Ορισμένοι κατέφυγαν στη Ρωσία, ενώ άλλοι αναζήτησαν καταφύγιο στα ασφαλή μέρη της Ουκρανίας ή στη Δύση. Οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν καταγράψει πολυάριθμα εγκλήματα πολέμου –και από τις δύο πλευρές–, συμπεριλαμβανομένων εξωδικαστικών εκτελέσεων, βιασμών, βασανιστηρίων, απαγωγών, παράνομων κρατήσεων και χρήσης απαγορευμένων όπλων.^[156] Ο πόλεμος προκάλεσε τεράστιες ζημιές στις υποδομές και το περιβάλλον της περιοχής^[157]. Μια μελέτη του 2020 υπολόγισε το συνολικό κόστος της ανοικοδόμησης του Ντονμπάς (πριν από τη σημερινή εισβολή, φυσικά) σε πάνω από 21 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, ή περίπου το 13% του ΑΕΠ της Ουκρανίας εκείνη την εποχή^[158].

Οι συμφωνίες του Μινσκ κατάφεραν να παγώσουν τη σύγκρουση, αλλά όχι να την τερματίσουν. Σύμφωνα με τον οδικό χάρτη που συμφωνήθηκε αρχικά από όλες τις πλευρές,^[159] ολόκληρη η επικράτεια των περιφερειών Ντόνετσκ και Λουχάνσκ επρόκειτο να επανενταχθεί στην Ουκρανία, αλλά με μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας. Οι τοπικές εκλογές βάσει της ουκρανικής νομοθεσίας, υπό την εποπτεία του ΟΑΣΕ, θα αποτελούσαν ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Το ουκρανικό κράτος αρνήθηκε να επιτρέψει τη διεξαγωγή τους πριν από την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων και του ρωσικού εξοπλισμού από το Ντονμπάς. Ωστόσο, οι συμφωνίες δεν προέβλεπαν κάτι τέτοιο – αντιθέτως, η αποκατάσταση του ουκρανικού ελέγχου επί των κρατικών συνόρων δεν επρόκειτο να αρχίσει πριν από την επομένη των εκλογών. Η Ρωσία, από την πλευρά της, επέμενε να διαπραγματευτεί η Ουκρανία τις λεπτομέρειες απευθείας με τους εκπροσώπους των αυτοανακηρυγμένων κρατών, επί των οποίων υποτίθεται ότι δεν είχε κανέναν έλεγχο. Αρνήθηκε επίσης επανειλημμένα να υποστηρίξει την επέκταση της εντολής του ΟΑΣΕ, ο οποίος βάσει των συμφωνιών θα έπρεπε να παρακολουθεί την κατάσταση ασφαλείας στα σύνορα, ενώ το 2019 άρχισε να εκδίδει ρωσικά διαβατήρια στους κατοίκους του Ντονμπάς. Εκπρόσωποι της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ δήλωσαν επανειλημμένα ότι οι «δημοκρατίες» θα ενταχθούν σύντομα στη Ρωσική Ομοσπονδία^[160] – αν και αυτό θα ήταν ασυμβίβαστο με τις συμφωνίες. Οι εκλογές διεξήχθησαν το 2015 και το 2018 παρά τις διαμαρτυρίες του ΟΑΣΕ^[161] (και της Ουκρανίας) και κατά παράβαση των συμφωνιών.

Καθένας από τους παράγοντες είχε κάτι να χάσει αν οι συμφωνίες εφαρμόζονταν. Οι ηγεσίες της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ δεν μπορούσαν να είναι σίγουρες για τη θέση τους μετά τις ελεύθερες εκλογές. Ως εκ τούτου, δεν ήθελαν να διακινδυνεύσουν να διεξαχθούν χωρίς την παρουσία του ρωσικού στρατού. Για τη Ρωσία, οι «δημοκρατίες» ήταν χρήσιμες ως μέσο ελέγχου της Ουκρανίας – στην αρχή κυρίως στρατιωτικά, στο μέλλον ίσως και πολιτικά. Αλλά οι συμφωνίες δεν περιείχαν σαφή εγγύηση ότι η επιρροή της Ρωσίας θα μπορούσε να διατηρηθεί μετά το τέλος της σύγκρουσης και τη διάλυση των δύο κρατιδίων. Όσον αφορά την Ουκρανία, ο πληθυσμός του Ντονμπάς αποτελούσε απειλή κυρίως για τα πολιτικά κόμματα που βρίσκονταν στην εξουσία μέχρι το 2019. Θα μπορούσε να υποτεθεί ότι οι κάτοικοι του Ντονμπάς δεν θα υποστήριζαν τις δυνάμεις που κατεύθυναν στρατιωτικές επιχειρήσεις στο κατώφλι τους για αρκετά χρόνια. Η ενσωμάτωση του εδάφους των «δημοκρατιών» είτε στην Ουκρανία είτε στη Ρωσία θα συνεπαγόταν επίσης σημαντικό κόστος για οποιαδήποτε από αυτές για την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων υποδομών.

Μέλη του Εθνικού Σώματος (Национальный корпус).

Η ακροδεξιά μετά το Ευρωμαϊντάν

Ο κύριος αντίπαλος της εφαρμογής των συμφωνιών του Μινσκ στην Ουκρανία ήταν η ακροδεξιά. Τον Αύγουστο του 2015, όταν το κοινοβούλιο ψήφιζε τον νόμο για το ειδικό καθεστώς των δύο περιφερειών (όπως προέβλεπαν οι Συμφωνίες), ξέσπασαν ταραχές, κατά τις οποίες ένας μαχητής του τάγματος Σιτς σκότωσε με χειροβομβίδα τρία μέλη της Εθνοφρουράς^[162] και τραυμάτισε πάνω από εκατό. Οι φασιστικές και εθνικιστικές οργανώσεις αρνήθηκαν κατηγορηματικά κάθε συμβιβασμό με τους αυτονομιστές και τόνισαν (δικαίως) ότι οι Συμφωνίες του Μινσκ ήταν δυσμενείς και υπογράφηκαν υπό την απειλή επικείμενης ήττας.^[163] Έτσι, τα συστημικά πολιτικά κόμματα έπρεπε επίσης να λάβουν υπόψη τους τις πιθανές αντιδράσεις αυτού του τμήματος της αντιπολίτευσης σε περίπτωση που έκαναν πολλές παραχωρήσεις.

Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα της επιρροής που κατάφερε να αναπτύξει η ακροδεξιά μετά το Ευρωμαϊντάν. Είναι αλήθεια ότι οι θέσεις της στο κοινοβούλιο και τις τοπικές κυβερνήσεις αποδυναμώνονται με κάθε εκλογική αναμέτρηση. Ωστόσο, αυτό λέει ελάχιστα για την επιρροή της στην «κοινωνία των πολιτών». Πριν από το 2013, το Σβόμποντα ήταν ήδη το πιο ενεργό πολιτικό κόμμα^[164] όσον αφορά τις διαμαρτυρίες στους δρόμους. Οι νίκες στις αψιμαχίες στην πλατεία Ανεξαρτησίας ήταν μεγάλες δημόσιες σχέσεις για τους φασίστες και τους εθνικιστές, όπως και ο ρόλος και οι θυσίες των εθελοντικών ταγμάτων στην ένοπλη σύγκρουση, των οποίων οι μάχες-κλειδιά έγιναν μέρος της εθνικής εικονογραφίας^[165]. Την κατάσταση εκμεταλλεύτηκε καλύτερα το Αζόφ.^[166] Μετά την ενσωμάτωσή του στην Εθνική Φρουρά, οι αρχικοί διοικητές αντικαταστάθηκαν από επαγγελματίες στρατιώτες. Ωστόσο, η προηγούμενη ηγεσία μετέτρεψε σταδιακά τη συνδεδεμένη πολιτική οργάνωση, το Πολιτικό Σώμα «Αζόφ»^[167], σε πολιτικό κόμμα, το Εθνικό Σώμα^[168]. Αν και τα εκλογικά του αποτελέσματα δεν είναι άξια αναφοράς, τα μέλη του υπολογίζονται σε δέκα έως δεκαπέντε χιλιάδες. Διαθέτει τα δικά του πολιτιστικά κέντρα, εκδίδει βιβλία στον δικό του εκδοτικό οίκο^[169] και τα συζητά στη λογοτεχνική του λέσχη^[170], κινητοποιεί τη δημόσια υποστήριξη μέσω φιλανθρωπικών εκστρατειών, αθλητικών εκδηλώσεων και ενός καλοκαιρινού φεστιβάλ^[171], κατηχεί και εκπαιδεύει τη νεολαία στο Σώμα Νεολαίας, αλλά ενδιαφέρεται επίσης κάπως για τους αγώνες στους χώρους εργασίας.^[172] Είναι πολύ πιο ενεργό στην «πολιτική ζωή» από πολλά συστημικά κόμματα, αλλά και από την παραστρατιωτική Εθνική Ντρούζινα^[173] (που αργότερα μετονομάστηκε σε «Σεντούρια»). Εν ολίγοις, ο Πατριώτης της Ουκρανίας, αρχικά μια μικρή ακροδεξιά οργάνωση, κατάφερε –χάρη στην κλιμάκωση της βίας στο Ευρωμαϊντάν και την επακόλουθη στρατιωτικοποίηση της σύγκρουσης– να κάνει αυτό που η ακροδεξιά σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες απέτυχε να κάνει. Δημιούργησε ένα κοινωνικό κίνημα που μπορεί να προσεγγίσει διαφορετικές ομάδες ανθρώπων σε πολλά διαφορετικά μέτωπα.^[174]

Το Σύνταγμα Αζόφ έχει αποπολιτικοποιηθεί τυπικά με την ενσωμάτωσή του στο Υπουργείο Εσωτερικών, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει συνεργασία και διάφοροι προσωπικοί δεσμοί μεταξύ αυτού και της πολιτικής εκδοχής του Αζόφ. Το «φαινόμενο Αζόφ» προσδιορίζεται συχνά λανθασμένα. Η ιδεολογία του δεν είναι νεοναζισμός, αλλά μάλλον μια σύγχρονη παραλλαγή του φασισμού που αντλεί από τις τοπικές παραδόσεις του ολοκληρωτικού εθνικισμού.^[175] Δεν είναι επίσης απολύτως αληθές ότι η Ουκρανία έχει γίνει ένα είδος παγκόσμιου κόμβου της ακροδεξιάς. Παρόλο που οι Ουκρανοί φασίστες διατηρούν επαφές με ορισμένες συμμαχικές οργανώσεις στο εξωτερικό, οι πιο διαβόητες φασιστικές δυνάμεις στην Ευρώπη έχουν ταχθεί στο πλευρό της Ρωσίας^[176] στη σύγκρουση.^[177] Αυτός ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους το Σβομπόντα αποχώρησε από τη Συμμαχία Ευρωπαϊκών Εθνικών Κινημάτων το 2014, όπου είχε καθεστώς παρατηρητή^[178]. Το Αζόφ και άλλες ακροδεξιές δυνάμεις δεν έχουν επίσης πραγματικό έλεγχο του ουκρανικού κράτους. Διαθέτουν πολιτικές διασυνδέσεις τις οποίες μπόρεσαν να εκμεταλλευτούν,^[179] αλλά κατά τα άλλα θεωρούν τους εαυτούς τους ως αντιπολίτευση και βλέπουν τα κυβερνώντα κόμματα ως εχθρούς τους.

Παρόλα αυτά, θα ήταν λάθος να υποτιμήσουμε τον ουκρανικό ακροδεξιό χώρο. Μετά το 2013, κατάφερε να αποκτήσει πολεμική εμπειρία και πρόσβαση σε όπλα. Έκτοτε, έχει επικεντρωθεί στην οικοδόμηση παράλληλων δομών που θα είναι ακόμη καλύτερα προετοιμασμένες για να εκμεταλλευτούν μια ευκαιρία του είδους που ήρθε με το Ευρωμαϊντάν. Ταυτόχρονα, οι φασίστες και οι εθνικιστές μαχητές αποτελούν ήδη πραγματικό κίνδυνο για την ουκρανική αριστερά, το φεμινιστικό κίνημα, τους Ρομά και τους κουήρ ανθρώπους.^[180]

Μέλος της «Λαϊκής Πολιτοφυλακής» της «ΛΔΝτ»

Αντι-Λαϊκές Δημοκρατίες

Μετά το Ευρωμαϊντάν, οι καπιταλιστές του Ντονμπάς έμειναν ξαφνικά χωρίς την προηγούμενη επιρροή τους στο κράτος. Η Συμφωνία Σύνδεσης με την ΕΕ απειλούσε τα οικονομικά τους συμφέροντα, που ήταν συνδεδεμένα με ευνοϊκούς εμπορικούς όρους με τον μετασοβιετικό χώρο και χαμηλές τιμές φυσικού αερίου. Την άνοιξη του 2014, το Αντι-Μαϊντάν θα μπορούσε επομένως να τους φανεί ως ένα βολικό εργαλείο για να ασκήσουν πίεση στο Κίεβο, με αποτέλεσμα έναν νέο συμβιβασμό στο εσωτερικό της καπιταλιστικής τάξης, μια νέα διαίρεση των σφαιρών επιρροής. Αυτός ο συμβιβασμός θα μπορούσε να πάρει μια σειρά από μορφές, αλλά οι πιο ακραίες επιλογές θα ήταν η ομοσπονδιοποίηση. Η πλήρης ανεξαρτησία των περιφερειών Ντόνετσκ και Λουχάνσκ ή η προσάρτησή τους στη Ρωσική Ομοσπονδία δεν ήταν προς το συμφέρον των μεγάλων επιχειρήσεων στο Ντονμπάς. Και οι δύο επιλογές αποτελούσαν μεγαλύτερο κίνδυνο για τα συμφέροντά τους από ό,τι η βασική γραμμή μετά το Ευρωμαϊντάν. Η ανεξαρτησία θα δημιουργούσε αδύναμα κράτη, πιθανότατα χωρίς διεθνή αναγνώριση, χωρίς ή με περίπλοκη πρόσβαση στην παγκόσμια αγορά και με διαρρηγμένους τους δεσμούς με την υπόλοιπη Ουκρανία. Μετά την ενσωμάτωση στη Ρωσία, οι ολιγάρχες θα έπρεπε να ξεχάσουν την ύπαρξη πολιτικής επιρροής. Ακόμα και αν βρισκόταν μια θέση γι’ αυτούς στην παγιωμένη «κάθετη εξουσία» του Πούτιν, το να είναι μέρος της συνεπάγεται την εγκατάλειψη κάθε ανεξαρτησίας. Η προσάρτηση δεν αποτελούσε ελκυστική προοπτική ούτε από οικονομική άποψη, καθώς οι επιχειρήσεις του Ντονμπάς θα ήταν εκτεθειμένες σε πολύ πιο έντονο ανταγωνισμό στη ρωσική αγορά.

Ως εκ τούτου, το στοίχημα της ελίτ του Ντονμπάς που αναφέραμε σε προηγούμενη ενότητα δεν απέδωσε. Αντί να δημιουργηθεί ένας αποδεκτός συμβιβασμός με την εξουσία του Κιέβου, το Αντι-Μαϊντάν ξέφυγε από τον έλεγχο και, λόγω της ρωσικής παρέμβασης, οδήγησε στην εμφάνιση νέων κρατιδίων. Η ηγεσία τους αποτελούνταν από ελάχιστα γνωστούς ανθρώπους. Ήταν καπιταλιστές δεύτερης ή τρίτης κατηγορίας (ο ιδιοκτήτης μιας σαπωνοποιίας, ο πρώην διευθυντής μιας μονάδας επεξεργασίας κρέατος, ο ιδιοκτήτης μιας επιχείρησης καυσίμων και πετρελαίου, ένας έμπορος άνθρακα^[181]), διάφοροι λακέδες (ένας πολιτικός έμπορος με νεοναζιστικό παρελθόν, ο πρώην μάνατζερ της ποδοσφαιρικής ομάδας του Αχμέτοφ, ένας βοηθός ενός βουλευτή^[182]), απατεώνες εξ επαγγέλματος^[183] και ορισμένα μέλη του μηχανισμού ασφαλείας (ουκρανικού ή ρωσικού^[184]). Για τους πρώην άρχοντες του Ντονμπάς, όπως ο Αχμέτοφ, η νέα κατάσταση ήταν καταστροφή.

Οι τοπικοί τομείς εξόρυξης και μεταποίησης βρέθηκαν ξαφνικά εκτός της εμβέλειας των αφεντικών τους και αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα. Πολλά εργοστάσια υπέστησαν ζημιές από τις μάχες, άλλα έχασαν προμηθευτές ή πελάτες. Οι υποδομές υπέφεραν επίσης. Οι «δημοκρατίες» έχασαν επίσης μεγάλη εργατική δύναμη και τοπικούς επιχειρηματίες ως αποτέλεσμα της μετανάστευσης.^[185] Αποκόπηκαν από τις κρατικές επιδοτήσεις και τις επενδύσεις. Η μείωση της παραγωγής μείωσε τη φορολογική βάση και τα τελωνειακά έσοδα. Ως αποτέλεσμα, αυτό που κάποτε αποτελούσε τον πυρήνα της οικονομίας του Ντονμπάς διαλύθηκε και τα κρατίδια έμειναν ανίκανα να ανοικοδομήσουν ό,τι είχε καταστρέψει ο πόλεμος – πόσο μάλλον να ξεκινήσουν οποιαδήποτε περαιτέρω ανάπτυξη.

Τα καθεστώτα στη ΛΔΝτ και την ΛΔΛ είναι στρατιωτικά, πολιτικά και οικονομικά υποταγμένα στη Ρωσία και εξαρτώνται από τη βοήθειά της πρακτικά από την αρχή. Ωστόσο, η βοήθεια περιοριζόταν σε ό,τι ήταν απαραίτητο από την άποψη των ρωσικών συμφερόντων. Στα οκτώ χρόνια ύπαρξης των «δημοκρατιών», δεν υπήρξε καμία σημαντική επένδυση κεφαλαίου για τον εκσυγχρονισμό της παλιάς βιομηχανικής βάσης της περιοχής.^[186] Η βοήθεια είχε κυρίως τη μορφή ανθρωπιστικών μερίδων, προμήθειας καταστημάτων με ρωσικά τρόφιμα, ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου ή παροχής στον πληθυσμό της δυνατότητας να ταξιδέψει στη Ρωσία για εργασία. Η οικονομία των κατεχομένων εδαφών όντως μεταπήδησε από τη γρίβνα στο ρούβλι, αλλά χωρίς πραγματική ενσωμάτωση στο παγκόσμιο ή τουλάχιστον στο ρωσικό χρηματοπιστωτικό σύστημα. Οι περισσότερες καθημερινές συναλλαγές γίνονται με μετρητά^[187], τα ΑΤΜ είναι λίγα και η χρήση τους συνδέεται με υψηλές χρεώσεις^[188].

Εορτασμοί για την 4η επέτειο της «ανεξαρτησίας» του Ντόνετσκ. Το πανό γράφει: «Ρωσία – ΛΔΝτ μαζί!». Ντόνετσκ, 11 Μαΐου 2018.

Το 2017, η ΛΔΝτ ανακοίνωσε την εθνικοποίηση 43 εταιρειών^[189]. Αυτό έγινε επίσης ως απάντηση στον αποκλεισμό των εμπορευματικών μεταφορών από την Ουκρανία^[190], ο οποίος ξεκίνησε το 2016 ως αυθόρμητη δράση βετεράνων και εθνικιστών για να εξασφαλίσουν την απελευθέρωση αιχμαλώτων πολέμου. Αργότερα ο αποκλεισμός αυτός επισημοποιήθηκε από το ουκρανικό κράτος. Ο αποκλεισμός κατέστησε αδύνατη τη μεταφορά πρώτων υλών από τα δυτικά προς το Ντονμπάς, ενώ ταυτόχρονα εμπόδιζε την εξαγωγή τελικών προϊόντων. Ο σκοπός της εθνικοποίησης ήταν να διακοπούν όλοι οι παλιοί δεσμοί και να ξεκινήσει η διαδικασία του αναπροσανατολισμού.

Το τμήμα της παραγωγικής οικονομίας της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ που είχε δεσμούς με πελάτες σε ρωσικές στρατηγικές βιομηχανίες (π.χ. μεταλλουργία για τη βιομηχανία όπλων) τέθηκε υπό τον έλεγχο της Vneshtorgservis^[191] (VTS, «Υπηρεσία Εξωτερικού Εμπορίου») μετά την εθνικοποίηση. Η εταιρεία αυτή είναι εγγεγραμμένη στη Νότια Οσετία και συνδέεται με τον πρώην ταμία του Γιανουκόβιτς, Σερχίι Κουρτσένκο^[192], ο οποίος διώκεται στην Ουκρανία για απάτη δισεκατομμυρίων δολαρίων στις εξαγωγές φυσικού αερίου. Η VTS διαδραμάτισε συγκεκριμένο ρόλο στα κατεχόμενα εδάφη. Μέχρι τη φετινή εισβολή, η Ρωσία δεν αναγνώριζε επίσημα την ύπαρξη των δύο «δημοκρατιών». Αναγνώρισε, ωστόσο, την ανεξαρτησία της Νότιας Οσετίας, η οποία με τη σειρά της αναγνώρισε τόσο τη ΛΔΝτ όσο και την ΛΔΛ. Έτσι, η εταιρεία ήταν σε θέση να εκδίδει έγκυρα έγγραφα εξαγωγής για τη διακίνηση αγαθών από τα κατεχόμενα εδάφη προς τη Ρωσία. Το επιχειρηματικό της μοντέλο βασιζόταν σε τρεις αρχές: πολιτικά διαμεσολαβημένες επαφές με πελάτες στη Ρωσία, ακραία εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού και καθαρά παρασιτική σχέση με την ξεπερασμένη τεχνική βάση του Ντονμπάς.

Η VTS φέρεται επίσης να παρείχε διεξόδους για ένα άλλο σημαντικό τμήμα της βιομηχανίας του Ντονμπάς – την εξόρυξη άνθρακα. Ωστόσο, σύμφωνα με εκτιμήσεις του Ουκρανού συνδικαλιστή Μικόλα Βολίνκο, το 2020, μόνο λιγότερο από το ένα τρίτο των εβδομήντα ορυχείων στα κατεχόμενα εδάφη εξακολουθούσαν να λειτουργούν^[193]. Πρόκειται κυρίως για την εξόρυξη ανθρακίτη για την παραγωγή οπτάνθρακα, ο οποίος ήταν ο πιο κερδοφόρος^[194] και είχε εγγυημένη αγορά. Μέρος του άνθρακα επανεισήχθη επίσης παράνομα στην Ουκρανία υπό την κάλυψη της VTS. Άλλα ορυχεία καταστράφηκαν από τον πόλεμο ή η παραγωγή τους δεν ήταν βιώσιμη χωρίς επιδοτήσεις (τις οποίες, φυσικά, το ουκρανικό κράτος αρνήθηκε να συνεχίσει να παρέχει) και έπρεπε να κλείσουν. Πολλά έχουν πλημμυρίσει, γεγονός που έχει σοβαρές συνέπειες για τις πηγές πόσιμου νερού των κατοίκων. Τοξικές ουσίες διαρρέουν από τα ορυχεία, απειλώντας με οικολογική καταστροφή.^[195]

Φυσικά, οι οικονομικές δυσκολίες είχαν άμεσες επιπτώσεις στο βιοτικό επίπεδο. Οι μισθοί των μεταλλωρύχων είναι από τους υψηλότερους στις «δημοκρατίες» και στα τέλη του 2019 ανέρχονταν σε περίπου 16-17.000 ρούβλια μηνιαίως^[196] (περίπου 250 ευρώ εκείνη την εποχή). Στην υπόλοιπη Ουκρανία, ο μέσος μισθός των ανθρακωρύχων ήταν περίπου 15.000 χρίβνια (περίπου 470 ευρώ)^[197]. Σε άλλους τομείς στη ΛΔΝτ και τη ΛΔΛ, η κατάσταση των εισοδημάτων είναι ακόμη χειρότερη^[198]: ο μέσος μισθός είναι περίπου 8-10.000 ρούβλια (έως 150 ευρώ), ενώ οι αποδοχές άνω των 12.000 ρουβλιών θεωρούνται πολύ καλές.^[199] Στα ορυχεία και τη μεταποίηση, οι διακοπές εργασιών και η μη καταβολή των μισθών είναι ένα χρόνιο πρόβλημα, το οποίο έχει μακρά παράδοση στο Ντονμπάς. Μια εναλλακτική σταδιοδρομία για τους σωματικά ικανούς άνδρες, η οποία συνδέεται με ένα τακτικό εισόδημα, παρέχεται από τον στρατό.^[200]

Αφού η σύγκρουση πάγωσε, τα καταστήματα στις «δημοκρατίες» δεν γνώρισαν οξείες ελλείψεις αγαθών. Σύμφωνα με τους κατοίκους, το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι οι τιμές, οι οποίες, όπως λένε, είναι κοντά σε αυτές των ρωσικών παραμεθόριων περιοχών^[201]. Στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των μεταναστών από τη ΛΔΝτ και την ΛΔΛ που εργάζονται στη Ρωσία δεν είναι διαθέσιμα, αλλά οι τοπικοί ιστότοποι αναζήτησης εργασίας είναι γεμάτοι από προσφορές που υπόσχονται σημαντικά υψηλότερες αποδοχές^[202], για παράδειγμα, στο Ροστόφ επί του Ντον^[203]. Η κατάρρευση της τοπικής βιομηχανίας, καθώς και η πανδημία COVID-19, έχουν δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για εργασία εξ αποστάσεως, στην οικονομία των διαδικτυακών πλατφορμών ή σε τηλεφωνικά κέντρα που εξυπηρετούν πελάτες στη Ρωσία.^[204]

Η επιδείνωση της κατάστασης οδήγησε σε αρκετές διαμαρτυρίες. Ήδη το 2016, οι εργαζόμενοι σε διάφορα ορυχεία στη Μακέγιεβκα (ΛΔΝτ) κατέβηκαν σε απεργία ζητώντας υψηλότερους μισθούς^[205]. Χαρακτηρίστηκαν προδότες και σαμποτέρ και ανακρίθηκαν από τις υπηρεσίες ασφαλείας. Ένα άλλο, μεγαλύτερο κύμα δυσαρέσκειας ήρθε το 2020. Ένας εσωτερικός κατάλογος με τα ορυχεία που επρόκειτο να κλείσουν διέρρευσε στο κοινό. Κατά συνέπεια, πενήντα ανθρακωρύχοι από το ορυχείο Νικάνορ-Νόβα (Ζόρινσκ, ΛΔΛ) αρνήθηκαν να βγουν έξω στις αρχές Μαΐου. Παρέμειναν στις υπόγειες εγκαταστάσεις για έξι ημέρες, ενώ οι σύζυγοί τους διαδήλωναν στην επιφάνεια. Ο λόγος της κινητοποίησης δεν ήταν μόνο το προγραμματισμένο κλείσιμο, αλλά και οι καθυστερήσεις στους μισθούς που συσσωρεύτηκαν τους τελευταίους είκοσι μήνες. Η απεργία πέτυχε μερική εξόφληση των οφειλόμενων μισθών, αλλά δεν μπορούσε να αλλάξει τα σχέδια της διοίκησης. Η διαμαρτυρία επεκτάθηκε στη συνέχεια σε τέσσερα άλλα ορυχεία, όπου οι άνθρωποι εργάζονταν επίσης χωρίς πληρωμή για αρκετούς μήνες. Ωστόσο, μόνο περίπου εκατό ανθρακωρύχοι από το ορυχείο Κομσομόλσκαγια κοντά στο Αντράσιτ (ΛΔΛ) κατάφεραν να φτάσουν στις υπόγειες εγκαταστάσεις προτού οι αρχές αντιδράσουν^[206]. Η διαμαρτυρία τους οδήγησε στην άμεση καταβολή μέρους των οφειλομένων. Όταν η εταιρεία απέτυχε να τηρήσει την επόμενη προθεσμία πληρωμής, οι ανθρακωρύχοι αποφάσισαν να συνεχίσουν τον αγώνα τους. Ωστόσο, οι αρχές ήταν προετοιμασμένες: έκοψαν το ηλεκτρικό ρεύμα των ανθρακωρύχων, μπλόκαραν τα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας και το διαδίκτυο στην επιφάνεια και απέκλεισαν ολόκληρη την πόλη για να αποτρέψουν τις δράσεις αλληλεγγύης. Η MGB (το τοπικό αντίστοιχο της KGB) ξεκίνησε έρευνα για τους διοργανωτές της απεργίας και τις οικογένειές τους. Πάνω από είκοσι άτομα τέθηκαν υπό κράτηση^[207]. Τον Ιούνιο, πραγματοποιήθηκε διαμαρτυρία περίπου διακοσίων συναδέλφων και συγγενών μπροστά από τις τοπικές αρχές, με αίτημα την απελευθέρωσή τους, εγγυημένη ατιμωρησία και την καταβολή των μισθών δύο μηνών. Η διαμαρτυρία ήταν επιτυχής, αλλά και πάλι μόνο εν μέρει.^[208]

Αυτονομιστής στο Ντονμπάς.

Το γεγονός ότι οι απεργοί ανθρακωρύχοι ενδιαφέρουν το Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας είναι ενδεικτικό της πολιτικής φύσης της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ. Τα καθεστώτα έχουν σε μεγάλο βαθμό αντιμετωπίσει οποιαδήποτε αντιπολίτευση εξαρχής: το 2014-2016, εκατοντάδες δημοσιογράφοι, φιλοουκρανοί ακτιβιστές και άλλοι θεωρούμενοι εχθροί υποβλήθηκαν σε παράνομη κράτηση σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και πόντβαλς (υπόγεια)^[209], όπου υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια, εικονικές εκτελέσεις ή σεξουαλική βία. Έκτοτε, τα ανεξάρτητα συνδικάτα και άλλες εργατικές οργανώσεις είναι ανύπαρκτα ή διώκονται άμεσα, όπως στην περίπτωση των ανθρακωρύχων. Στο πνεύμα της σοβιετικής παράδοσης, οι λειτουργίες των επίσημων συνδικάτων περιορίζονται στην ψυχαγωγία και την καταστολή.

Η εξάρτηση και των δύο κρατών από τη Ρωσία εκδηλώνεται επίσης με πολιτικούς και στρατιωτικούς όρους. Μετά το 2014, ο ρωσικός στρατός δεν παρενέβη απλώς ως βοηθητική δύναμη, στο πλευρό των αυτονομιστών. Οι λεγόμενες λαϊκές πολιτοφυλακές της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ υπάγονται στην πραγματικότητα στη διοίκηση της Νότιας Στρατιωτικής Περιφέρειας των Ενόπλων Δυνάμεων των Ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων^[210]. Οι τάξεις των τοπικών διοικητών, καθώς και εκείνες της πολιτικής διοίκησης, έχουν αποδεκατιστεί από μια σειρά εκκαθαρίσεων που απομάκρυναν όσους είχαν πολύ ανεξάρτητο πνεύμα.^[211]

Αν ο πραγματικός σταλινισμός ήταν μια τραγωδία, οι «δημοκρατίες» στην ανατολική Ουκρανία τον επαναλαμβάνουν ως φάρσα: με τρομοκρατία, προπαγάνδα, «λαϊκά δικαστήρια»^[212], στημένες «εκλογές», κοινωνικό έλεγχο και καταναγκαστική εργασία^[213], αλλά χωρίς τον πυρετώδη εκσυγχρονισμό, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και τη μαζική κινητοποίηση. Η παντελής έλλειψη προοπτικών, η οκταετής απαγόρευση κυκλοφορίας και οι επιπλοκές στις μετακινήσεις (για παράδειγμα, προς αναζήτηση εκπαίδευσης, καθώς τα διπλώματα των τοπικών πανεπιστημίων δεν αναγνωρίζονται πουθενά) είναι ιδιαίτερα ενοχλητικά για τη νεολαία.^[214] Ουκρανοί δημοσιογράφοι ζήτησαν πρόσφατα από έναν 25χρονο, βίαια επιστρατευμένο αιχμάλωτο πολέμου από τη ΛΔΝτ να συγκρίνει το Ντόνετσκ, το Χάρκοβο και τη Μπρατισλάβα της Σλοβακίας, όπου είχε εργαστεί για ένα διάστημα το 2020.^[215] Η απάντησή του σίγουρα θα κάνει τους Σλοβάκους αναγνώστες να χαμογελάσουν: «Ντόνετσκ – γκρίζα απελπισία. Χάρκοβο – σπουδαία, φιλοευρωπαϊκή, όμορφη πόλη. Μπρατισλάβα – λοιπόν, αυτή είναι η Ευρώπη!»^[216]. Είπε ότι θα ήταν πιο ευτυχισμένος αν τα πράγματα επέστρεφαν όπως ήταν πριν από το 2014. Ωστόσο, μια ανεξάρτητη έρευνα του 2019 έδειξε όλο το φάσμα των στάσεων των ανθρώπων στη ΛΔΝτ και την ΛΔΛ^[217]. Σχεδόν το ένα τρίτο ήθελε αυτονομία εντός της Ουκρανίας και πάνω από 23% ήθελε προσάρτηση στην Ουκρανία χωρίς αυτονομία, αλλά πάνω από 18% ήταν υπέρ της προσάρτησης στη Ρωσική Ομοσπονδία και πάνω από 27% υπέρ της αυτονομίας εντός της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

Οι αγώνες του 2020 των ανθρακωρύχων και άλλων εργαζομένων στην κατεχόμενη Ουκρανία δεν έμειναν αναπάντητοι. Η Vneshtorgservis δεν μπόρεσε να εξοφλήσει τις τεράστιες μισθολογικές οφειλές και έτσι τον Ιούνιο του 2021 η ηγεσία της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ ανακοίνωσε ότι ένας «νέος επενδυτής» θα ερχόταν στο Ντονμπάς. Οι επιχειρήσεις που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο της VTS αναλήφθηκαν από την εταιρεία YuGMK («Νότιο Μεταλλευτικό και Μεταλλουργικό Συγκρότημα»)^[218], η οποία ανήκε σε έναν σχετικά άγνωστο επιχειρηματία, τον Γιεβγκένι Γιουρτσένκο. Ο ίδιος έχει επιχειρηματικό παρελθόν με τον Κονσταντίν Μαλοφέεφ, υποστηρικτή του αντι-Μαϊντάν και της «Ρωσικής Άνοιξης». Ορισμένα άλλα εργοστάσια ελέγχονται τώρα από την Herkules, μια εταιρεία που ανήκει στον Ιχόρ Αντρέεφ. Αυτός ο επιχειρηματίας^[219] του Ντόνετσκ στη βιομηχανία τροφίμων και τη μεταλλουργία κατέλαβε την 148η θέση σε κατάλογο του 2012 με τους πλουσιότερους Ουκρανούς^[220]. Μετά τη δημιουργία των «δημοκρατιών», ασχολήθηκε επίσης με την εξαγωγή παλαιών μετάλλων από τα κατεστραμμένα εργοστάσια.

Τα σχέδια αυτών των νέων αρχηγών της βιομηχανίας του Ντονμπάς προβλέπουν σημαντική αύξηση της παραγωγής. Μέχρι στιγμής, φαίνεται ότι έχουν τουλάχιστον καταφέρει να εξοφλήσουν κάποια χρέη: αν πιστέψουμε τα επίσημα δελτία τύπου, το συνολικό ποσό των μισθολογικών οφειλών στη ΛΔΝτ έχει μειωθεί από 2,5 σε «μόλις» 1,9 δισεκατομμύρια ρούβλια (περίπου 29 εκατ. ευρώ)^[221]. Στο εργοστάσιο μεταλλουργίας Alchevsk (ΛΔΛ), ο Γιουρτσένκο φέρεται να έχει ρυθμίσει όλα τα χρέη προς τους εργαζόμενους^[222]. Την ίδια περίπου εποχή, ανακοινώθηκε ότι ένα νέο διάταγμα του Β. Β. Πούτιν θα επιτρέψει σε τοπικές εταιρείες να διεκδικήσουν ρωσικές δημόσιες συμβάσεις^[223]. Οι ποσοστώσεις εξαγωγών και εισαγωγών για αγαθά από το Ντονμπάς θα καταργηθούν επίσης. Τρεις μήνες αργότερα, άρχισε η εισβολή.

Καπιταλιστική ανάπτυξη σε συνθήκες πολέμου

Ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια, η σύγκρουση είχε σημαντικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη της ουκρανικής οικονομίας και πολιτικής. Η διακοπή των αλυσίδων εφοδιασμού, η καταστροφή ή η απώλεια παραγωγικών δυνατοτήτων λόγω της κατοχής, καθώς και η φυγή εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, σήμαινε ότι η χώρα δεν μπόρεσε να επωφεληθεί από την εξαετή περίπου παγκόσμια ανάκαμψη που ξεκίνησε ένα χρόνο μετά το Ευρωμαϊντάν. Αντιθέτως, η Ουκρανία έπεσε σε βαθιά ύφεση το 2014-2015, από την οποία δεν ανέκαμψε πλήρως στη συνέχεια^[224]. Το μερίδιο των επενδύσεων κεφαλαίου στο σύνολο της οικονομίας έπεσε σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα^[225]. Η πτώση της αξίας της χρίβνια συγκλόνισε τον τοπικό χρηματοπιστωτικό τομέα, με δεκάδες τράπεζες να χρεοκοπούν^[226] ή να χάνουν τις άδειές τους.^[227] Οι μέσοι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν κατά 25% στα δύο χρόνια του θερμού πολέμου^[228] και η μη καταβολή των μισθών έγινε και πάλι μαζικό φαινόμενο^[229]. Το ποσοστό των ατόμων με εισόδημα κάτω από το πραγματικό όριο διαβίωσης αυξήθηκε από λιγότερο από 17% σε περισσότερο από το μισό του πληθυσμού μεταξύ 2014 και 2015.^[230] Αν και μειώθηκε τα επόμενα χρόνια,^[231] δεν έχει φτάσει ακόμη στα αρχικά του επίπεδα. Αυτή η οικονομική και κοινωνική καταστροφή είναι συγκρίσιμη με την τύχη της Ελλάδας μετά το 2008. Στην περίπτωση αυτή, ωστόσο, συνοδεύτηκε και από στρατιωτικοποίηση.^[232]

Η Ουκρανία έλαβε 3 δισεκατομμύρια δολάρια από το ρωσικό δάνειο που διαπραγματεύτηκε ο Γιανουκόβιτς. Ωστόσο, λόγω του πολέμου, αρνήθηκε να το αποπληρώσει. Αντ’ αυτού, απευθύνθηκε εκ νέου στο ΔΝΤ, το οποίο ενέκρινε νέο πακέτο δανείων ήδη από τον Απρίλιο του 2014.^[233] Ο όγκος του αυξήθηκε σταδιακά στα 17,5 δισεκατομμύρια δολάρια. Η χώρα υπέγραψε επίσης τη συμφωνία σύνδεσης με την ΕΕ τον Ιούνιο του 2014, αλλά χρειάστηκαν σχεδόν τρία χρόνια για να την επικυρώσουν όλα τα κράτη μέλη^[234]. Η συμφωνία εξάλειψε τους περισσότερους δασμούς, αλλά εισήγαγε επίσης περιόδους προστασίας, ιδίως για τις εισαγωγές ορισμένων τύπων αγαθών από την Ένωση, όπως τα αυτοκίνητα και ορισμένα γεωργικά προϊόντα^[235]. Ως αποτέλεσμα, οι ουκρανικές εξαγωγές προς την ΕΕ αυξήθηκαν κατά 87% μεταξύ 2016 και 2021.^[236] Η συμφωνία διευκόλυνε επίσης την κυκλοφορία του εργατικού δυναμικού: από τον Ιούνιο του 2017, οι πολίτες με βιομετρικό διαβατήριο μπορούν να ταξιδεύουν σε κράτη μέλη (για 90 ημέρες) χωρίς βίζα. Περίπου την ίδια περίοδο, το μερίδιο του ουκρανικού εργατικού δυναμικού στην αγορά εργασίας της Σλοβακίας άρχισε να αυξάνεται^[237], ξεπερνώντας γρήγορα εκείνο των εργαζομένων από άλλες χώρες. Η επέκταση της εργασιακής μετανάστευσης μπορεί επίσης να φανεί στην αναλογία των εμβασμάτων προς το ουκρανικό ΑΕΠ^[238].

Το πρόγραμμα του ΔΝΤ περιελάμβανε όλους τους γνωστούς όρους: περικοπή των ενεργειακών επιδοτήσεων για τα νοικοκυριά, ιδιωτικοποιήσεις, δημοσιονομική αξιοπιστία και ενίσχυση του κράτους δικαίου. Ένας από τους στόχους ήταν η βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και η προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Ωστόσο, η πρόοδος της Ουκρανίας σε αυτούς τους τομείς ήταν πολύ άνιση. Όσον αφορά τις ιδιωτικοποιήσεις, το κράτος μπόρεσε να πουλήσει ορισμένα μειοψηφικά μερίδια σε περιφερειακές ενεργειακές εταιρείες και να υλοποιήσει αρκετά μικρά σχέδια. Ωστόσο, η ιδιωτικοποίηση μεγαλύτερων επιχειρήσεων αντιμετώπισε προβλήματα. Το εργοστάσιο στο λιμάνι της Οδησσού^[239] ήταν κάποτε ο μεγαλύτερος παραγωγός αμμωνίας και ουρίας για την παραγωγή λιπασμάτων στη Σοβιετική Ένωση. Τρεις απόπειρες πώλησής του απέτυχαν^[240], καθώς το εργοστάσιο βαρύνεται από χρέη από αγορές φυσικού αερίου και διαφωνίες σχετικά με την έκβαση προηγούμενων γύρων ιδιωτικοποιήσεων. Εν τω μεταξύ, ο εξοπλισμός του εργοστασίου καθίσταται παρωχημένος και η ζητούμενη τιμή πέφτει. Επί του παρόντος, υπάρχουν 25 επερχόμενα «μεγάλα» έργα (συμπεριλαμβανομένου του εργοστασίου της Οδησσού), ένα σχέδιο που ολοκληρώθηκε με επιτυχία και ένα εν εξελίξει σχέδιο που παρατίθενται στην ηλεκτρονική πύλη ιδιωτικοποιήσεων που ξεκίνησε το 2020.^[241] Μεταξύ του κοινού, η μεταβίβαση κρατικών επιχειρήσεων σε ιδιωτικά χέρια παραμένει αντιδημοφιλής^[242], όπως και η πώληση γεωργικών εκτάσεων. Σύμφωνα με έρευνα^[243] από τα τέλη του 2021, μόνο το 11% των πολιτών θεωρεί την εφαρμογή των προγραμμάτων των δυτικών θεσμών ως τον κατάλληλο τρόπο για την επιτάχυνση της ανάπτυξης της Ουκρανίας.^[244] Από την άλλη πλευρά, τα σχέδια ιδιωτικοποιήσεων δεν προκάλεσαν σημαντικές διαμαρτυρίες ή απεργίες τα τελευταία χρόνια.^[245]

Αυτό δεν συμβαίνει σε ένα άλλο μέτωπο. Μια τριμελής οικογένεια με μέσο εισόδημα που ζει σε διαμέρισμα δύο υπνοδωματίων στο Κίεβο ξόδεψε περίπου το 6% του εισοδήματός της για λογαριασμούς κοινής ωφέλειας το 2013.^[246] Μέχρι το 2020, το ποσοστό αυτό ξεπερνούσε το 16%. Η άνοδος των τιμών δεν ήταν απλώς συνέπεια της κρατικής πολιτικής, αλλά συνδέεται με αυτήν, καθώς οι μεταρρυθμίσεις περιλάμβαναν την απελευθέρωση της αγοράς φυσικού αερίου για τους καταναλωτές ή την κατάργηση των «προνομιακών τιμολογίων» για την ηλεκτρική ενέργεια. Τα βήματα αυτά αντιμετωπίστηκαν με διαμαρτυρίες. Το 2016, τα συνδικάτα διοργάνωσαν διαδήλωση 50.000 ατόμων στο Κίεβο^[247], ίσως τη μεγαλύτερη μετά το Ευρωμαϊντάν. Εκτός από την αύξηση του κατώτατου μισθού, απαίτησε να σταματήσει η αύξηση των τιμών της ενέργειας. Σε πιο ήπια μορφή, επαναλήφθηκε δύο χρόνια αργότερα^[248], ενώ μικρότερες διαμαρτυρίες πραγματοποιήθηκαν και σε άλλες περιοχές – με πιο πρόσφατη την περασμένη χρονιά^[249]. Ωστόσο, δεν κατάφεραν να σταματήσουν την αύξηση του κόστους ζωής.

21 Σεπτεμβρίου, 2020. 18η ημέρα της υπόγειας διαμαρτυρίας 149 Ουκρανών μεταλλωρύχων στο Κρίβιι.

Παρόλο που οι τιμές της ενέργειας αυξήθηκαν, οι εργαζόμενοι στην εξόρυξη άνθρακα δεν είδαν τους μισθούς τους να αυξάνονται. Η μείωση του κρατικού ελλείμματος στο όνομα της δημοσιονομικής υπευθυνότητας σήμαινε επίσης την περικοπή των επιδοτήσεων προς τον τομέα της εξόρυξης. Υπήρξαν πολυάριθμες κινητοποιήσεις εναντίον της μη καταβολής των μισθών ή του προγραμματισμένου κλεισίματος των ορυχείων, με συνθήματα όπως «Ο πεινασμένος ανθρακωρύχος – η ντροπή της Ουκρανίας»^[250]. Οι ανθρακωρύχοι από το μη κατεχόμενο τμήμα της περιφέρειας Λουχάνσκ παρέμειναν κάτω από το έδαφος για επτά ημέρες^[251], αγωνιζόμενοι για την καταβολή των καθυστερούμενων μισθών που συσσωρεύτηκαν τους τελευταίους μήνες έως χρόνια. Η επιδείνωση της κατάστασης στον τομέα οδήγησε επίσης σε κάποιες πράξεις απελπισίας. Το 2016, ο επικεφαλής του ανεξάρτητου συνδικάτου ανθρακωρύχων της περιφέρειας Ντόνετσκ επιχείρησε να αυτοπυρποληθεί στο κτίριο του Υπουργείου Ενέργειας^[252]. Πραγματοποιήθηκαν επίσης αρκετές απεργίες πείνας^[253]. Οι ενέργειες των ανθρακωρύχων δεν περιορίστηκαν στο Ντονμπάς. Σε αρκετές περιπτώσεις, ανθρακωρύχοι στη δυτική Ουκρανία απέκλεισαν τον αυτοκινητόδρομο προς την Πολωνία ή προχώρησαν σε απεργία^[254]. Το 2020, οι συνάδελφοί τους από το Κρίβιι Ριχ αρνήθηκαν να βγουν στην επιφάνεια^[255]. Τα ορυχεία που ανήκουν στους Αχμέτοφ και Κολομόισκι^[256] εξορύσσουν σιδηρομετάλλευμα για την τοπική χαλυβουργία καθώς και για το εργοστάσιο της U.S. Steel στο Κόσιτσε (Σλοβακία). Οι εργαζόμενοι απαίτησαν αλλαγή του μισθολογικού συστήματος καθώς και επενδύσεις για τον απαρχαιωμένο εξοπλισμό που προκάλεσε αρκετά ατυχήματα.

Εκτός από τους ανθρακωρύχους, ως τυπικούς εκπροσώπους της «παλιάς» εργατικής τάξης που αντιμετωπίζουν τη μακροχρόνια παρακμή του κλάδου τους,^[257] και άλλοι κλάδοι κινητοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια, αν και σε μικρότερο βαθμό. Στους σιδηροδρόμους, οι εργαζόμενοι αγωνίστηκαν ενάντια στη νέα, πιο «διαχειριστική» προσέγγιση της εργοδοσίας και κήρυξαν επανειλημμένα «ιταλική απεργία»^[258], δηλαδή επιβράδυνση.^[259] Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τα συνδικάτα της υγειονομικής περίθαλψης ήταν ενεργά^[260], ιδίως όσον αφορά τη μη καταβολή μισθών και τα επιδόματα covid.^[261] Διάφοροι αγώνες και προσπάθειες οργάνωσης συνεχίστηκαν μέχρι τον πόλεμο. Για παράδειγμα, οι δάσκαλοι από είκοσι σχολεία της Υπερκαρπαθίας κατέβηκαν σε απεργία το φθινόπωρο του 2021, διεκδικώντας την καταβολή των οφειλόμενων μισθών (συνολικά πάνω από 600.000 ευρώ)^[262]. Περίπου την ίδια περίοδο, ξεκίνησε μια περιορισμένη απεργία των ταχυδρόμων της Bolt του Κιέβου^[263], διεκδικώντας εγγυημένα ελάχιστα ημερομίσθια.^[264]

Το εργοστάσιο της ArcelorMittal στο Κριβίι Ριχ ήταν επίσης το πεδίο έντονων αγώνων. Το 2018, οι εργαζόμενοι διαμαρτυρήθηκαν για την αργή αύξηση των μισθών και την παρενόχληση των συνδικαλιστών^[265]. Περισσότεροι από 12.000 υπέγραψαν ψήφισμα με το οποίο ζητούσαν τη συμμόρφωση με τη συλλογική σύμβαση εργασίας, αυξήσεις μισθών, ενδελεχή επιθεώρηση ασφάλειας όλων των κτιρίων, καθώς και την παραίτηση της υπεύθυνης ανθρώπινου δυναμικού, γνωστής για την επιθετική προσέγγισή της. Οι εργαζόμενοι του σιδηροδρομικού τμήματος του εργοστασίου, το οποίο χειρίζεται τη μεταφορά των πρώτων υλών και των τελικών προϊόντων, προχώρησαν σε «ιταλική απεργία»^[266] που συντονίστηκε με τους εργαζόμενους των ουκρανικών σιδηροδρόμων. Εκείνη την εποχή, οι τελευταίοι απεργούσαν για υψηλότερους μισθούς, ασφαλέστερες συνθήκες και την ανανέωση του απαρχαιωμένου τροχαίου υλικού^[267]. Καθώς το χαλυβουργείο του Κριβίι Ριχ δεν μπορούσε να παράγει χωρίς το σιδηροδρομικό τμήμα, η απεργία το παρέλυσε γρήγορα. Η διοίκηση απείλησε τους απεργούς με αστυνομικές και δικαστικές ενέργειες, καθώς υπήρχε κίνδυνος σοβαρής ζημιάς στον αγωγό φυσικού αερίου λόγω πτώσης της πίεσης. Ωστόσο, οι εργαζόμενοι δεν υποχώρησαν και κέρδισαν αύξηση των μισθών κατά 25%.^[268] Η μισητή διευθύντρια Ανθρώπινου Δυναμικού παραιτήθηκε τελικά, αλλά οι διαμάχες σχετικά με την τήρηση της συλλογικής σύμβασης συνεχίστηκαν μέχρι το 2021, όπως και ο αγώνας για ασφαλέστερες συνθήκες εργασίας^[269].

Η άφιξη της ArcelorMittal αποτέλεσε σύμβολο της ανάκαμψης της ουκρανικής οικονομίας μετά το 2000. Οι φιλοδυτικές κυβερνήσεις ήθελαν να συνεχίσουν αυτή την πορεία μετά το Ευρωμαϊντάν, αλλά ο πόλεμος μείωσε σημαντικά την ελκυστικότητα της Ουκρανίας στα μάτια του παγκόσμιου κεφαλαίου. Το 2015, ο λόγος των καθαρών εισροών ΑΞΕ προς το ΑΕΠ έπεσε κάτω από το μηδέν για πρώτη φορά στην ιστορία^[270]. Μετά τη σταθεροποίηση της σύγκρουσης, η δραστηριότητα των επενδυτών αναζωπυρώθηκε, αλλά δεν έφτασε στα προ της κρίσης επίπεδα. Υπήρχαν μόνο λίγα πρότζεκτ^[271] που δημιούργησαν περισσότερες από 500 νέες θέσεις εργασίας μεταξύ 2014 και 2019: Fujikura (παραγωγή καλωδιώσεων για αυτοκίνητα), Jabil (πλακέτες κυκλωμάτων, αποκωδικοποιητές), Flex (πλακέτες κυκλωμάτων, κατά παραγγελία widgets και συσκευές), Head (αθλητικός εξοπλισμός), Leoni (καλωδιώσεις) και Sumitomo Electric (καλωδιώσεις). Εκτός από δύο περιπτώσεις, όλοι αυτοί ήταν επενδυτές που είχαν δραστηριοποιηθεί στην Ουκρανία και στο παρελθόν. Επίσης, οι επενδύσεις κεφαλαίου που υπερέβαιναν τα 100 εκατ. δολάρια έγιναν όλες από γνωστές εταιρείες: εκτός από την ArcelorMittal, ήταν η Bunge (δημητριακά, σιτηρά, έλαια) και η Cargill (δημητριακά).

Έτσι, στην ομιλία του στις αρχές του 2020, ο πρόεδρος Ζελένσκι μπορούσε να δηλώσει ότι η Ουκρανία δεν είχε γίνει ακόμη «η επενδυτική Μέκκα της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης»^[272]. Ωστόσο, μέχρι τότε ήταν ήδη σαφές ότι ο οικονομικός κύκλος είχε εισέλθει στην καθοδική του φάση. Με την εκδήλωση της πανδημίας, η ουκρανική οικονομία έπεσε ξανά σε ύφεση. Τέσσερα χρόνια ανάπτυξης, η ταχύτητα της οποίας ήταν συγκρίσιμη με εκείνη της Σλοβακίας, είχαν φτάσει στο τέλος τους. Ωστόσο, όπως αναφέρεται στο σύντομο σημείωμα της Παγκόσμιας Τράπεζας για το 2019,^[273] με αυτόν τον ρυθμό ανάπτυξης, η Ουκρανία θα χρειαζόταν άλλα πενήντα χρόνια για να φτάσει την Πολωνία. Η εισβολή, εν τω μεταξύ, διεύρυνε περαιτέρω αυτό το χάσμα.

Προεκλογική αφίσα του Ποροσένκο από το 2014.

Εθνικιστική κόπωση

Μετά το 2013, η ακροδεξιά δεν απέκτησε σημαντική επίσημη επιρροή στο κοινοβούλιο ή την κυβέρνηση. Ωστόσο, το Ευρωμαϊντάν και ο πόλεμος στο Ντονμπάς μετατόπισαν ολόκληρο το πολιτικό φάσμα προς τα δεξιά, με αποτέλεσμα ακόμη και απίθανοι υποψήφιοι να γίνουν ξαφνικά εθνικιστικά γεράκια. Ο Πέτρο Ποροσένκο, ο οποίος ήταν πρόεδρος της Ουκρανίας από το 2014-2019, υπήρξε κάποτε συνιδρυτής^[274] του Κόμματος των Περιφερειών του Γιανουκόβιτς, αργότερα αυτομόλησε στο στρατόπεδο του Γιουστσένκο, αλλά στη συνέχεια διετέλεσε για λίγο υπουργός Εμπορίου στην κυβέρνηση Αζάροφ (κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Γιανουκόβιτς). Αυτός ο ευέλικτος πολιτικός μετατράπηκε γρήγορα σε σκληροπυρηνικό το 2014. Ήδη ως υποψήφιος πρόεδρος, υποσχέθηκε να επιταχύνει και να ενισχύσει τη στρατιωτική επιχείρηση στο Ντονμπάς^[275], η οποία, όπως είπε, θα «σκληρύνει το ουκρανικό έθνος»^[276]. Το 2015 υπέγραψε νόμους για την αποκομμουνιστικοποίηση που καθιστούσαν αδύνατη τη λειτουργία των λεγόμενων κομμουνιστικών κομμάτων. Ο νόμος «Σχετικά με το νομικό καθεστώς και την απόδοση τιμής στη μνήμη των αγωνιστών για την ανεξαρτησία της Ουκρανίας τον 20ό αιώνα»^[277] παραχώρησε ειδικό καθεστώς σε δεκάδες οργανώσεις (και τα μέλη τους), συμπεριλαμβανομένων της OUN, της UPA και του Αντι-Μπολσεβίκικου Μπλοκ των Εθνών [Anti-Bolshevik Bloc of Nations^[278]]. Ο Ποροσένκο πίεσε επίσης για αλλαγές στη γλωσσική και πολιτιστική πολιτική με στόχο την ενίσχυση της ουκρανικής ταυτότητας^[279].

Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του, επέστρεψε σταδιακά στο μοντέλο του «ισχυρού προέδρου» που περιβάλλεται αποκλειστικά από τους πιστούς σε αυτόν. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, παρατηρητές τόσο από το εσωτερικό όσο και από το εξωτερικό προειδοποιούσαν για την ανάπτυξη του αυταρχισμού, που εκδηλώθηκε, π.χ., με την πίεση στους δημοσιογράφους και τους ακτιβιστές κατά της διαφθοράς^[280]. Δημιουργήθηκε μια ατμόσφαιρα αναζήτησης ενός εσωτερικού εχθρού (δηλ. των υποστηρικτών του Αντι-Μαϊντάν, των σέπαρ, της «πέμπτης φάλαγγας»^[281]), η οποία επηρέασε και τις εργατικές οργανώσεις. Οι ανθρακωρύχοι που διαμαρτύρονταν, για παράδειγμα, αντιμετώπισαν επανειλημμένα κατηγορίες ότι χρησιμοποιήθηκαν ως πιόνια εναντίον του Κιέβου από τον Αχμέτοφ^[282], ο οποίος επιθυμούσε να προστατεύσει το μονοπώλιό του. Οι μυστικές υπηρεσίες ενδιαφέρθηκαν κι αυτές για την υπόθεση, αλλά οι υποψίες δεν επιβεβαιώθηκαν και, χάρη στη διεθνή αλληλεγγύη, η παρενόχληση των εργαζομένων σταμάτησε^[283]. Κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων του 2020 στο Κρίβιι Ριχ, πράκτορες της SBU κατέβηκαν ακόμη και στις υπόγειες εγκαταστάσεις^[284] για να καλέσουν τους ανθρακωρύχους για ανάκριση. Παρενόχλησαν επίσης τους συγγενείς τους και προσπάθησαν να δυσχεράνουν τη διοργάνωση διαδηλώσεων σε άλλες πόλεις, ασκώντας πιέσεις στους φορείς εκμετάλλευσης εμπορικών λεωφορείων. Η εταιρεία προσπάθησε να κηρύξει τη δράση των εργαζομένων παράνομη και έφτασε την υπόθεση μέχρι το δικαστήριο.^[285]

Αρχικά, ο Ποροσένκο είχε επικρίνει τον αποκλεισμό της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ, που ξεκίνησαν οι οργανώσεις βετεράνων και ακροδεξιών το 2016.^[286] Με την πάροδο του χρόνου, υιοθέτησε την ιδέα και αργότερα –όταν δεν ήταν πλέον πρόεδρος– θεώρησε ότι οι προτάσεις για την κατάργησή του ισοδυναμούσαν με προδοσία^[287]. Κατά τη διάρκεια της θητείας του Ποροσένκο, η πολιτική του ουκρανικού κράτους απέναντι στα κατεχόμενα εδάφη και τον πληθυσμό τους ήταν σκληρή. Εκατοντάδες χιλιάδες εκτοπισμένοι από τις «δημοκρατίες» βρέθηκαν χωρίς ουσιαστική βοήθεια για την εξεύρεση νέας στέγης και μέσων διαβίωσης. Έπρεπε να εξαρτηθούν από τη βοήθεια φιλανθρωπικών οργανώσεων όπως η Vostok SOS («SOS Ανατολή»)^[288]. Το Ανώτατο Δικαστήριο κήρυξε παράνομες τις παρεμβάσεις που σχετίζονταν με την καταβολή συντάξεων και κοινωνικών παροχών σε άτομα που, για οποιονδήποτε λόγο, παρέμεναν στα κατεχόμενα εδάφη^[289]. Παρόλα αυτά, συνεχίστηκαν. Οι συνδικαλιστές ακτιβιστές που μίλησαν ενάντια στον αποκλεισμό και προσπάθησαν να χτίσουν γέφυρες μεταξύ των ανθρώπων και στις δύο πλευρές της «γραμμής επαφής» αντιμετώπισαν απειλές από ακροδεξιούς εθελοντές που είχαν αποκτήσει μεγάλη ανοχή από την αστυνομία και τις αρχές^[290]. Κατά την προεκλογική εκστρατεία ενόψει των προεδρικών εκλογών του 2019, η ρητορική του Ποροσένκο έγινε ακόμη πιο σκληρή^[291]. Το κεντρικό του σύνθημα ήταν «Στρατός! Γλώσσα! Πίστη!».

Μια κοινωνιολογική έρευνα πριν από τις εκλογές εξέτασε την κοινή γνώμη σχετικά με την κατάσταση στο Ντονμπάς^[292]. Περισσότεροι από τους μισούς ανθρώπους χαρακτήρισαν τους κατοίκους της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ ως «θύματα των περιστάσεων» ή «ομήρους παράνομων ένοπλων ομάδων». Μόνο το ένα τρίτο των ερωτηθέντων τάχθηκε υπέρ μιας στρατιωτικής διαδικασίας προς την ειρήνη ή της διακοπής όλων των οικονομικών ροών, συμπεριλαμβανομένων των συντάξεων γήρατος. Μια μεγάλη πλειοψηφία, αντίθετα, προτίμησε τη στρατηγική της οικοδόμησης μιας «κανονικής ζωής» σε μη κατεχόμενα εδάφη. Με άλλα λόγια, το συντριπτικό ποσοστό του πληθυσμού θεώρησε ότι η προσοχή θα πρέπει να επικεντρωθεί στη δημιουργία μιας ελκυστικής εναλλακτικής λύσης απέναντι στα καθεστώτα στο Ντονμπάς και συνεπώς στην υπονόμευσή τους.

Οι απαντήσεις αυτές προδιέγραψαν τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών του 2019,^[293] αλλά και τις περαιτέρω εξελίξεις στην κοινή γνώμη. Ο Ποροσένκο πήρε μόνο το 25% των ψήφων στον δεύτερο γύρο (περίπου το 15% του συνόλου των εκλογέων που είχαν δικαίωμα ψήφου), κερδίζοντας την πλειοψηφία μόνο στην περιφέρεια Λβιβ. Παντού αλλού, νικητής ήταν ο Ζελένσκι – ένας υποψήφιος από εβραϊκή ρωσόφωνη οικογένεια από το Κριβίι Ριχ, ο οποίος είχε ένα πρόγραμμα τερματισμού του πολέμου μέσω διαπραγματεύσεων. Στις βουλευτικές εκλογές που διεξήχθησαν λίγους μήνες αργότερα^[294], ψήφισε μόλις το 50% του εκλογικού σώματος, το χαμηλότερο ποσοστό συμμετοχής από την ανεξαρτησία της Ουκρανίας. Περισσότερα από τα δύο τρίτα των εδρών μοιράστηκαν μεταξύ κομμάτων των οποίων η στάση απέναντι στην οικοδόμηση μιας ουκρανικής εθνικής ταυτότητας ήταν μάλλον χλιαρή («Υπηρέτης του Λαού», το κόμμα του Ζελένσκι) ή εντελώς εχθρική («Πλατφόρμα της Αντιπολίτευσης – Υπέρ της Ζωής»).^[295] Ο κόσμος ήταν σαφώς κουρασμένος από τον πόλεμο και τον εθνικισμό. Σε δημοσκόπηση του Φεβρουαρίου του 2020,^[296] λιγότερο από ένα χρόνο μετά τις εκλογές, μόνο το ένα πέμπτο του πληθυσμού τάχθηκε υπέρ μιας στρατιωτικής λύσης στη διαμάχη του Ντονμπάς και πάνω από τους μισούς την απέρριψαν.

Ο Ζελένσκι και το κόμμα του κέρδισαν χάρη στις σύγχρονες τεχνικές πολιτικού μάρκετινγκ και σε μια ατζέντα εναντίον του Ποροσένκο: υπέρ μιας λογικής λύσης στη σύγκρουση στο Ντονμπάς, κατά των «υπερουκρανικών» υπερβολών στην πολιτιστική πολιτική, υπέρ του περιορισμού της εξουσίας των ολιγαρχών, κατά της διαφθοράς. Πριν από τις εκλογές, για παράδειγμα, ο Ζελένσκι υποσχέθηκε ότι τα κατασχεθέντα περιουσιακά στοιχεία των ολιγαρχών θα χρησιμοποιούνταν για να αυξηθούν οι μισθοί των εκπαιδευτικών στα 4.000 δολάρια (δηλαδή υπερδεκαπλασιασμός)^[297]. Αλλά η φούσκα έσκασε γρήγορα. Οι αποκαλύψεις των Pandora Papers^[298] υπονόμευσαν την εικόνα ενός πολέμιου της ελίτ, η οποία δεν μπόρεσε να διασωθεί ούτε με τη σταδιακή αποστασιοποίηση από τον Κολομόισκι^[299]. Στο ανατολικό μέτωπο, δεν υπήρξε ουσιαστική πρόοδος και οι όποιες συμβιβαστικές προτάσεις αντιμετώπιζαν τις διαμαρτυρίες της ακροδεξιάς^[300]. Εμφανίστηκε ένα νέο σχέδιο νόμου που θα ρύθμιζε τη SBU, το οποίο θα επέκτεινε σημαντικά τις εξουσίες παρακολούθησης της μυστικής υπηρεσίας που διοικείται από τον παιδικό φίλο του προέδρου^[301]. Επιπλέον, οι αυξήσεις των ενεργειακών τιμολογίων και η αγροτική μεταρρύθμιση, η οποία δημιούργησε μια αγορά γεωργικής γης, έδειξαν ότι ο κεντρισμός του Ζελένσκι δεν σήμαινε απομάκρυνση από τις αντιλαϊκές μεταρρυθμίσεις. Οι τελευταίες έλαβαν επίσης τη μορφή προσπαθειών για τον περιορισμό των συνδικαλιστικών δικαιωμάτων^[302] ή την εισαγωγή καινοτομιών όπως οι συμβάσεις «μηδενικών ωρών»^[303]. Από την άλλη πλευρά, ακόμη και το ΔΝΤ δεν έμεινε ικανοποιημένο από την εφαρμογή του προγράμματος^[304]. Υπήρξε γενική απογοήτευση: στα μέσα της θητείας του, η αξιολόγηση του Ζελένσκι καταποντίστηκε. Η τάση αντιστράφηκε μόνο μετά την πρώτη ανακοίνωση του προέδρου μέσω βίντεο – από το πολιορκημένο Κίεβο^[305].

Κατασκήνωση διαμαρτυρίας στο Κίεβο. Το πλακάτ στη σκηνή γράφει: «Ουκρανία χωρίς ολιγάρχες». 2017.

Στον ανεμοστρόβιλο των καταστροφών

Σε αυτό το άρθρο, παρακολουθήσαμε τα γεγονότα των τελευταίων τριάντα ετών. Εκ των υστέρων –με όλα τα πλεονεκτήματα αυτής της προοπτικής– τα γεγονότα αυτά αποτελούν μέρος μιας συνεχούς τραγωδίας της ουκρανικής εργατικής τάξης. Τον Φεβρουάριο του 2022, απλά εισήλθε στην επόμενη πράξη.

Κατά τη διάρκεια των απεργιών στο μεταίχμιο της δεκαετίας του 1980 και του 1990, ένα από τα αιτήματα των ανθρακωρύχων του Ντονμπάς ήταν η ιδιωτικοποίηση. Φαινόταν να εγγυάται την ανεξαρτησία: δεν ήθελαν η μοίρα τους να είναι στα χέρια των παλαιών ηγετών στη Μόσχα ούτε των καινούριων στο Κίεβο. Με αυτόν τον τρόπο, ζήτησαν συμβολικά μια συμφορά που αργότερα έπληξε ολόκληρη την Ουκρανία. Έφερε τη σταδιακή αποσύνθεση ενός ολόκληρου τρόπου ζωής, την ερήμωση περιοχών, τη διάλυση κοινοτήτων. Η βία και η καταστροφή εισέβαλαν στις ζωές των εργατών, με την άμεση εμφάνιση της εγκληματικότητας, καθώς και με τις δομικές μορφές της αύξησης των ποσοστών αυτοκτονιών^[306] και της μείωσης του προσδόκιμου ζωής. Η αντίσταση των εργαζομένων δεν μπορούσε ποτέ να καμφθεί εντελώς, αλλά οι συνθήκες του αγώνα τους ήταν όλο και πιο απελπιστικές. Όπως θυμάται ο Όλεγκ Ντουμπρόφσκι, σε μια κατάσταση μαζικής μη καταβολής μισθών, οι εργάτες έπρεπε να αγωνιστούν για το δικαίωμα να είναι έστω και μισθωτοί εργάτες – αντί να είναι σκλάβοι.

Αυτή η εμπειρία, σε συνδυασμό με την κληρονομιά της αποδιοργάνωσης και της αποπολιτικοποίησης που άφησε το σοβιετικό καθεστώς, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την κυριαρχία των τοπικών αφεντικών που υποσχέθηκαν την προστασία των κλαδικών και περιφερειακών συμφερόντων των εργαζομένων στους σκληρούς αγώνες του ανταγωνισμού. Ταυτόχρονα, η νέα καπιταλιστική τάξη και οι πολιτικοί εκπρόσωποί της δεν ήταν σε θέση (ή δεν ήθελαν) να δημιουργήσουν τις συνθήκες για την τυπική καπιταλιστική ανάπτυξη, ούτε καν στο βαθμό που αυτή έγινε συνήθης στις περισσότερες άλλες χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Αντίθετα, εξαπολύθηκε ένας αγώνας για θέσεις που αποτελούσαν προϋποθέσεις για την «πολιτική συσσώρευση». Οι φορείς αυτής της σύγκρουσης εργαλειοποίησαν το εθνικό ζήτημα, το οποίο εμποτίστηκε αμέσως με κοινωνικοοικονομικό περιεχόμενο. Ο φιλορωσικός προσανατολισμός συνδέθηκε με τη νοσταλγία για τη σοβιετική εποχή, την πατερναλιστική φροντίδα και την προνομιακή θέση των ορυχείων και της βαριάς βιομηχανίας. Από την άλλη πλευρά, μια φιλοευρωπαϊκή εστίαση στην «ένταξη στην Ευρώπη» συνδέθηκε με προσδοκίες για ευρωπαϊκούς μισθούς και συνθήκες διαβίωσης.

Μετά την κρίση του 2008, οι κοινωνικές αντιθέσεις κλιμακώθηκαν σε όλο τον κόσμο. Η άνοδος των εθνικιστικών, ακροδεξιών δυνάμεων επιταχύνθηκε. Στο ουκρανικό πλαίσιο, τα θλιβερά αποτελέσματα των δύο προηγούμενων δεκαετιών, κατά τη διάρκεια των οποίων η χώρα δεν απεγκλωβίστηκε από τη ρωσική σφαίρα επιρροής, έπαιξαν επίσης ρόλο σε αυτές τις διεργασίες. Για ένα μέρος του πληθυσμού, η έξοδος από αυτή τη σφαίρα έγινε η μόνη εγγύηση προόδου. Το 2013, η συσσωρευμένη δυσαρέσκεια εξερράγη με τρόπο που το καθεστώς δεν μπόρεσε να συγκρατήσει^[307]. Η αυταρχική στροφή του Γιανουκόβιτς δεν ήταν αρκετά γρήγορη και αποφασιστική, αλλά τα εκατοντάδες πτώματα στην πλατεία Ανεξαρτησίας ήταν αρκετά για να κάνουν τις διαδηλώσεις ασυγκράτητες.

Μια σπείρα τέθηκε σε κίνηση και πολλοί θέλησαν να αξιοποιήσουν την ενέργειά της. Η καθεστωτική αλλαγή έφερε στην εξουσία τους εκπροσώπους μιας φράξιας της καπιταλιστικής τάξης που είχε προηγουμένως παραγκωνιστεί. Στις οδομαχίες με την αστυνομία, η επιρροή της ακροδεξιάς ενισχύθηκε. Οι καπιταλιστές του Ντονμπάς ήλπιζαν ότι το Αντι-Μαϊντάν θα τους επέτρεπε να διατηρήσουν τη θέση τους στις νέες συνθήκες, διατηρώντας παράλληλα την ακεραιότητα της Ουκρανίας. Ένα τμήμα των εργαζομένων στο Ντονμπάς φοβόταν ότι μετά το Ευρωμαϊντάν θα έμεναν χωρίς εκπροσώπηση. Εκείνη τη στιγμή, η Ρωσία παρενέβη αποφασιστικά στην κατάσταση. Οκτώ χρόνια αργότερα, οι λεπτομέρειες της ρωσικής λήψης αποφάσεων εξακολουθούν να καλύπτονται από μυστήριο. Φαίνεται ότι, αρχικά, μόνο η Κριμαία ήταν ο στόχος, κυρίως λόγω της στρατιωτικής της σημασίας. Η αναταραχή στα ανατολικά και νοτιοανατολικά –που τροφοδοτήθηκε από την τηλεοπτική προπαγάνδα, τους επαγγελματίες προβοκάτορες από την άλλη πλευρά των συνόρων και τα απομεινάρια των πιστών δομών του Κόμματος των Περιφερειών– χρησίμευσε για να αποσπάσει την προσοχή από την προσάρτηση της Κριμαίας και να αποδυναμώσει το νέο καθεστώς του Κιέβου, το οποίο δεν ήταν σε θέση να αντιδράσει επαρκώς.

Δεν είναι σαφές σε ποιο βαθμό οι Γκίρκιν/Στρελκόφ ήταν σε θέση να δράσουν μόνοι τους κατά την περίοδο αυτή. Μπορεί να παραδεχτεί κανείς ότι η δημιουργία μόνιμων «δημοκρατιών» δεν ήταν μέρος του αρχικού σχεδίου της Ρωσίας. Σε κάθε περίπτωση, καθώς τα γεγονότα αποκτούσαν δυναμική, κατέστη σαφές ότι η ΛΔΝτ και η ΛΔΛ, εάν συνδυάζονταν με τη ρωσική στρατιωτική υποστήριξη, θα μπορούσαν να είναι χρήσιμες για τη δημιουργία μακροπρόθεσμης πίεσης. Ο συμβατικός πόλεμος και η επακόλουθη παγωμένη σύγκρουση λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην οικονομική ανάπτυξη και την ενσωμάτωση στις δυτικές δομές. Ειδικότερα, η είσοδος της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ ήταν αδιανόητη με τις συνεχιζόμενες εδαφικές διαφορές στα ανατολικά. Στη διαδικασία του Μινσκ και στις διαπραγματεύσεις με το λεγόμενο σχήμα της Νορμανδίας^[308], η Ρωσία, η οποία προσποιήθηκε ότι ενεργεί ως απλός μεσολαβητής, ενώ ήταν επίσης ο κύριος κινητήριος μοχλός πίσω από τα δύο κράτη-μαριονέτες, μπορούσε να υπαγορεύσει τους όρους της περαιτέρω συνύπαρξης. Έτσι, η Ουκρανία παρέμεινε μόνιμα στη μέση του δρόμου έξω από τη ρωσική σφαίρα επιρροής. Σε σχέση με αυτήν, οι «δημοκρατίες» έπαιζαν τον ίδιο ρόλο με την Υπερδνειστερία στην περίπτωση της Μολδαβίας ή την Αμπχαζία και τη Νότια Οσετία στην περίπτωση της Γεωργίας. Η επιστροφή των κατεχόμενων εδαφών στον έλεγχο του Κιέβου, αν ποτέ έφτανε σε αυτό το σημείο, δεν θα ήταν δυνατή χωρίς παραχωρήσεις που θα είχαν μονιμοποιήσει την επισφαλή θέση της Ουκρανίας και θα άφηναν ανοιχτό το ενδεχόμενο επιστροφής της στον «ρωσικό κόσμο». Αυτός ο αστερισμός άλλαξε μόνο με τα γεγονότα του Φεβρουαρίου του 2022, και πάλι ως αποτέλεσμα μονομερούς πρωτοβουλίας της Ρωσίας. Μέχρι τότε, ήταν ξεκάθαρα ο κύριος της κατάστασης.

Ακόμη και μετά την υπογραφή της συμφωνίας σύνδεσης το 2016, δεν υπήρξε οικονομικό θαύμα στην Ουκρανία. Το βιοτικό επίπεδο αναμφίβολα αυξήθηκε, αλλά οι σημαντικές περιφερειακές ανισότητες εξακολουθούν να υφίστανται και, κατά μέσο όρο, η χώρα εξακολουθεί να απέχει πολύ από τους πλησιέστερους δυτικούς γείτονές της.^[309] Παρά τα συνθήματα, το Ευρωμαϊντάν απέτυχε να αλλάξει ριζικά τη φατριαστική δομή της οικονομίας. Επηρέασε μόνο την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των διαφόρων φραξιών της καπιταλιστικής τάξης. Τα εθνικιστικά συναισθήματα που προκάλεσε ο πόλεμος και η πολιτική ελίτ υπό την ηγεσία του Ποροσένκο στένεψαν το χώρο για χειραφετητική πολιτική και μετατόπισαν το επίκεντρο από τα υλικά προβλήματα σε ζητήματα εθνικής ταυτότητας και αναζήτησης εσωτερικών εχθρών. Από την άλλη πλευρά, στην επικράτεια που βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Κιέβου –ιδιαίτερα μετά το τέλος της θερμής φάσης του πολέμου– διατηρήθηκαν οι κανονικές συνθήκες αστικής δημοκρατίας και νομιμότητας. Οι εργαζόμενοι εκεί μπορούσαν να απολαμβάνουν τις βασικές ελευθερίες της έκφρασης, του συνέρχεσθαι και ούτω καθεξής. Αυτό δεν συμβαίνει στη ΛΔΝτ και την ΛΔΛ, όπου επικρατούσε η αυθαίρετη κυριαρχία συμμοριών πλήρως υποταγμένων στο ρωσικό κράτος. Δύσκολα μπορούν να περιγραφούν ως κάτι άλλο από μια αποικιακή διοίκηση.

Ένα από τα μεγάλα κίνητρα του Αντι-Μαϊντάν ήταν η σωτηρία της εξορυκτικής βιομηχανίας στις Περιφέρειες Ντόνετσκ και Λουχάνσκ από την αδιαφορία των κυβερνήσεων του Κιέβου και τις απειλές της δικτατορίας της ΕΕ. Οι προπαγανδιστές εργάστηκαν σκληρά για να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι οι ανθρακωρύχοι πήραν αυθόρμητα τα όπλα για να υπερασπιστούν τα προς το ζην. Οκτώ χρόνια μετά, είναι σαφές ότι δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Ένα σημαντικό μέρος των ορυχείων εγκαταλείφθηκε ή καταστράφηκε. Ούτε το στοίχημα της ιδιωτικοποίησης στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ούτε οι ελπίδες για κάποιου είδους επιστροφή σε παλαιότερες εποχές υπό τη σημαία του ορθόδοξου-χριστιανικού σταλινισμού έφεραν κάτι καλό στους εργάτες του Ντονμπάς.

Οι οικονομικοί μετασχηματισμοί σε όλο το πρώην ανατολικό μπλοκ σήμαιναν την παρακμή μεγάλων τμημάτων της «παλιάς» βιομηχανίας, το κλείσιμο των εργοστασίων, τη φθορά των μηχανολογικών συστημάτων, την κατάρρευση των ορυχείων. Αλλά και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν τη Ζώνη Σκουριάς τους^[310]. Οι διαδικασίες αποβιομηχάνισης διέφεραν σε διάρκεια, αλλά συνοδεύτηκαν παντού από μιζέρια, μαζική δυστυχία ολόκληρων τμημάτων της εργατικής τάξης και έκρηξη παθολογιών που κυμαίνονταν από την ενδοοικογενειακή βία μέχρι την εξάρτηση από τα ναρκωτικά. Στη μετά το 2014 Ουκρανία, ωστόσο, η ατέρμονη διαδικασία οικονομικής μετάβασης έφτασε στο πιο βίαιο στάδιο: την καταστροφή του παλιού πάγιου κεφαλαίου, ασύμφορου όταν χρησιμοποιείται στις νέες συνθήκες, με τη βοήθεια βλημάτων πυροβολικού και βαλλιστικών πυραύλων.

(Συνεχίζεται)

Μετάφραση: elaliberta.gr

Karmína, “The tragedy of the Ukrainian working class”, Karmína, 11 Ιουλίου 2022, https://karmina.red/posts/tragedy-of-ukrainian-working-class/ (και σε PDF: https://karmina.red/pdfs/Karm%C3%Adna%20-%20The%20Tragedy%20of%20the%20Ukrainian%20Working%20Class.pdf?v=2). Αναδημοσίευση: Europe Solidaire Sans Frontières, http://www.europe-solidaire.org/spip.php?article63273. libcom.org, 19 Ιουλίου 2022, https://libcom.org/article/tragedy-ukrainian-working-class.

Karmína, “Tragédia ukrajinskej triedy pracujúcich”, Karmína, 29 Ιουνίου 2022, https://karmina.red/posts/tragedia-ukrajinskej-triedy-pracujucich/ (και σε PDF: https://karmina.red/pdfs/Karm%C3%ADna%20-%20Trag%C3%A9dia%20ukrajinskej%20triedy%20pracuj%C3%BAcich.pdf).

Karmína, « La tragédie de la classe ouvrière ukrainienne », Karmína, 16 Ιουλίου 2022, https://karmina.red/posts/tragedie-classe-ouvriere-ukrainienne/.

Karmína, »Die Tragödie der ukrainischen Arbeiter*innenklasse«, Karmína, 31 Οκτωβρίου 2022, https://karmina.red/posts/die-tragoedie-der-ukrainischen-arbeiterinnenklasse/.

Karmína, “La tragedia della classe operaia ucraina”, Storia Storie, 10 Νοεμβρίου 2023, https://www.storiastoriepn.it/la-tragedia-della-classe-operaia-ucraina/

.

Σημειώσεις

^[1] “Great Russian chauvinism”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Russian_chauvinism.

^[2] Η μετάφρασή μας βασίζεται στο ουκρανικό πρωτότυπο, το οποίο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο (Іван Дзюба, Інтернаціоналізм чи русифікація?, στην ιστοσελίδα ІЗБОРНИК, http://litopys.org.ua/idzuba/dz.htm). Το χειρόγραφο εκδόθηκε στα αγγλικά το 1968, εν μέρει χάρη στον Σλοβάκο μελετητή της Ουκρανίας Juraj Bača (1932-2021), ο οποίος βοήθησε να μεταφερθεί στη Δύση (Тарас Мурашко, «Історія передачі рукопису “Інтернаціоналізм чи русифікація?” з України на Захід», Українська політична еміграція, τεύχος 14, 2010, http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/65784/10-Murashko.pdf?sequence=1). Αργότερα καταδικάστηκε σε τετραετή φυλάκιση στην Τσεχοσλοβακική Σοσιαλιστική Δημοκρατία. Μια πιο πρόσφατη αγγλική έκδοση είναι επίσης διαθέσιμη στο διαδίκτυο: Ivan Dzyuba, Internationalism or Russification?: A Study in the Soviet Nationalities Problem, Monad Press, Νέα Υόρκη, 1974 (προσωρινά διαθέσιμο στο https://sitenable.pw/o.php?b=5&_senable_sig=&pv=3&mobile=&u=MmEwMjo1ODc6NWY5Mjo1ZDAwOjE5YzQ6OGMyYzo2ZGMyOjgwMWN8Oi8vbGliZ2VuLnJzL2Jvb2svaW5kZXgucGhwP21kNT0yQzUyRTdEMkJBQjQ1MDY1MEYzNzM0ODY5Njc0MTVEQnxNb3ppbGxhLzUuMCAoV2luZG93cyBOVCAxMC4wOyBXaW42NDsgeDY0OyBydjoxMDcuMCkgR2Vja28vMjAxMDAxMDEgRmlyZWZveC8xMDcuMHw5MjczMDM%3D [πλέον ανενεργό]).

^[3] “All-Russian nation”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/All-Russian_nation.

^[4] Christopher Miller, “One Ukrainian family’s perilous journey through Russia’s ‘filtration camps’”, Politico, 26 Μαΐου 2022, https://www.politico.com/news/2022/05/26/ukraine-filtration-camps-00034862.

^[5] Μια άλλη επιλογή είναι η ενσωμάτωση της Ουκρανίας ή του κατεχόμενου τμήματός της ως οιονεί ανεξάρτητου μέλους του λεγόμενου Κράτους της Ένωσης, ενός υπερεθνικού μορφώματος που σήμερα ενώνει τη Ρωσική Ομοσπονδία και τη Λευκορωσία (“Union State”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Union_State).

^[6] «В Херсонской области решили вернуть герб времен Российской империи», РИА Новости, 7 Μαΐου 2022, https://ria.ru/20220507/gerb-1787332319.html.

^[7] David Brennan, “As Soviet Victory Flag Raised Over Kherson, Resistance Hunts Collaborators”, Newsweek, 21 Απριλίου 2022, https://www.newsweek.com/soviet-victory-flag-kherson-ukraine-russia-collaborators-1699587.

^[8] «Rovnaké otázky», Bufet, 28 Απριλίου 2022, https://bufet.karmina.red/posts/rovnake-otazky/.

^[9] “Yugoslav Wars”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Yugoslav_Wars.

^[10] “Black January”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Black_January.

^[11] Αυτό ήταν περίπου το 76% του συνόλου των ψηφοφόρων που είχαν δικαίωμα ψήφου. Στην Κριμαία, η υποστήριξη για την ανεξαρτησία ήταν η πιο αδύναμη, με περίπου 54% των ψήφων. Ομοίως στη Σεβαστούπολη της Κριμαίας, η οποία αποτελούσε ξεχωριστή εκλογική περιφέρεια – 57%. Στις Περιφέρειες Ντόνετσκ και Λουχάνσκ, ωστόσο, σχεδόν το 84% όσων ψήφισαν τάχθηκαν υπέρ της ανεξαρτησίας. Η Wikipedia συνοψίζει λεπτομερώς τα αποτελέσματα: “1991 Ukrainian independence referendum”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/1991_Ukrainian_independence_referendum.

^[12] “Brezhnev Doctrine”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Brezhnev_Doctrine.

^[13] Μέχρι πρόσφατα, το 2013, οι εισαγωγές από τη Ρωσία αντιπροσώπευαν το 29% των συνολικών εισαγωγών αγαθών∙ οι εξαγωγές προς τη Ρωσία αντιπροσώπευαν σχεδόν το 23% των ουκρανικών εξαγωγών αγαθών. Μέχρι το 2020, και οι δύο δείκτες είχαν μειωθεί στο 11% και 6% αντίστοιχα (βλ. “Ukraine”, OEC, https://oec.world/en/profile/country/ukr). Από την άλλη πλευρά, οι εξαγωγές προς την ΕΕ-15 αντιπροσώπευαν ήδη μεγαλύτερο μερίδιο των συνολικών ουκρανικών εξαγωγών από ό,τι οι εξαγωγές προς τη Ρωσία το 2002 (Vasily Astrov σε συνεργασία με τους Zdenek Lukas και Josef Pöschl, “The Ukrainian Economy between Russia and the Enlarged EU: Consequences for Trade and Investment”, Wiener Institut für Internationale Wirtschaftsvergleiche, https://wiiw.ac.at/the-ukrainian-economy-between-russia-and-the-enlarged-eu-consequences-for-trade-and-investment-dlp-15.pdf). Έτσι, η εξάρτηση της ουκρανικής βιομηχανίας από το ρωσικό φυσικό αέριο και πετρέλαιο έπαιξε καθοριστικό ρόλο.

^[14] “Yevhen Shcherban”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Yevhen_Shcherban.

^[15] “Ukrainian oligarchs”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ukrainian_oligarchs#Chernenko_study.

^[16] Karl Marx, Capital, Τόμος Πρώτος, κεφάλαιο εικοστό τέταρτο: “Conversion of Surplus-Value into Capital”. Διαθέσιμο στο Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1867-c1/ch24.htm [Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος, κεφάλαιο εικοστό δεύτερο: «Μετατροπή της υπεραξίας σε κεφάλαιο», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2002, σσ. 600 κ.ε.].

^[17] “Constant GDP per capita for Ukraine”, FRED, https://fred.stlouisfed.org/series/NYGDPPCAPKDUKR.

^[18] “Life Expectancy at Birth, Total for Ukraine”, FRED, https://fred.stlouisfed.org/series/SPDYNLE00INUKR.

^[19] Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ουκρανικής (καθώς και της ρωσικής) μετάβασης ήταν ότι η επίσημη ανεργία δεν έφτασε ποτέ σε επίπεδα κοντά στο είκοσι τοις εκατό, όπως στην Πολωνία (2002) ή τη Σλοβακία (2001). Οι εργαζόμενοι στις επιχειρήσεις που αντιμετώπισαν προβλήματα παρέμειναν επίσημα απασχολούμενοι αλλά δεν πληρώνονταν – αν και σε πολλές περιπτώσεις συνέχισαν να εργάζονται. Μερικές φορές έλαβαν πληρωμές σε είδος αντί για μετρητά.

^[20] “Rate of growth nominal and real wage (1995-2013)”, Державна служба статистики України, https://ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2005/gdn/tznr/tznr_e/tznr_e.htm.

^[21] “Страйк шахтарів Західного Донбасу. (1998р)”, Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=z2LVFtPAeZY.

^[22] Φυσικά, από πολλές απόψεις θυμίζει επίσης την ιστορία άλλων χωρών του πρώην Ανατολικού Μπλοκ, συμπεριλαμβανομένης της Σλοβακίας.

^[23] Greg Rosalsky, “How Putin Conquered Russia’s Oligarchy”, npr, 29 Μαρτίου 2022, https://www.npr.org/sections/money/2022/03/29/1088886554/how-putin-conquered-russias-oligarchy?t=1651937414267.

^[24] Η ιστορία και η δομή των «φατριών» περιγράφεται στο βιβλίο του Σλαβομίρ Μάτουσακ, Η ολιγαρχική δημοκρατία. Η επιρροή των επιχειρηματικών ομίλων στην ουκρανική πολιτική (Sławomir Matuszak, The Oligarchic Democracy. The Influence of Business Groups on Ukrainian Politics, Ośrodek Studiów Wschodnich, Βαρσοβία 2012, http://aei.pitt.edu/58394/1/prace_42_en_0.pdf). Βλ. επίσης το άρθρο, «Η ενοποίηση των ουκρανικών επιχειρηματικών φατριών», του Βιατισλάβ Αβιούτσκιι (Viatcheslav Avioutskii, “The Consolidation of Ukrainian Business Clans”, International Journal of Business Intelligence, τόμος 2, 2010/1, σσ. 119-141, διαθέσιμο στο Cairn.info, https://www.cairn.info/revue-internationale-d-intelligence-economique-1-2010-1-page-119.htm).

^[25] “Ukraine without Kuchma”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ukraine_without_Kuchma.

^[26] «Повстань, Україно», Вікіпедія, https://uk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%B2%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%8C,_%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D0%BE!.

^[27] “Orange Revolution”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Orange_Revolution.

^[28] “Rise up, Ukraine!”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Rise_up,_Ukraine!.

^[29] “Euromaidan”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Euromaidan.

^[30] Ένα ιδιότυπο φαινόμενο της πολιτικής ζωής στην Ουκρανία ήταν η εμφάνιση μιας σειράς ψευτοαριστερών ομάδων (“Workers Resistance”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Workers_Resistance) που ιδρύθηκαν γύρω στο 2000 από τον ίδιο κύκλο ανθρώπων (“Materials Relating to the Fraud in Ukraine”, Proletarian Revolution, τεύχος 69, Χειμώνας 2004. Διαθέσιμο στο LRP/COFI, http://www.lrp-cofi.org/PR/CWIPR69.html#photos). Αυτές οι ψευτο-οργανώσεις δημιουργούσαν επαφές με ξένες «διεθνείς», κυρίως τροτσκιστικές, και προσέλκυαν από αυτές υλική βοήθεια ή χρήματα. Αρκούσε να γράψουν ότι ταυτίζονταν με το πολιτικό τους πρόγραμμα και ήθελαν να γίνουν ουκρανικό ή ρωσικό τμήμα. Παρά τις προσωπικές συναντήσεις, χρειάστηκαν τρία ή τέσσερα χρόνια για να ανακαλύψουν οι ξένοι χορηγοί –που ήταν ενθουσιασμένοι από την απροσδόκητη ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στο πρώην ανατολικό μπλοκ– ότι οι «εταίροι» τους ήταν στην πραγματικότητα πολιτικοί γυρολόγοι (“CWI Group Guilty of Ukraine Fraud”, Proletarian Revolution, τεύχος 69, Χειμώνας 2004, διαθέσιμο το LRP/COFI, http://www.lrp-cofi.org/PR/uafraudPR69.html). Το σκάνδαλο είχε πλήξει σοβαρά τη διεθνή φήμη της ουκρανικής αριστεράς, αν και μπορεί κανείς να προβληματιστεί και για την ευπιστία των δυτικών αριστερών.

^[31] “The Donets Basin is the heart of Russia” [αφίσα του 1921], Wikimedia, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Donets_Basin_is_the_heart_of_Russia.jpg.

^[32] “Alexei Stakhanov”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Alexei_Stakhanov.

^[33] Σχετικά με παλαιότερες απεργίες των ανθρακωρύχων του Ντονμπάς για οικονομικά αιτήματα και εκδημοκρατισμό, δείτε το ντοκιμαντέρ Περεστρόικα από τα κάτω (1989) (Daniel J. Walkowitz & Barbara Abrash, Perestroika from Below / Перебудова знизу, διαθέσιμο στο YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=9TqNkFSB3YY). Οι μεταγενέστερες απεργίες είχαν πιο σαφή πολιτικά αιτήματα, συμπεριλαμβανομένης της εθνικής ανεξαρτησίας. Δείτε τις συνεντεύξεις με τους ηγέτες της απεργίας στο Ντονέτσκ (“Interviews with the Strike Leaders”, Seventeen Moments in Soviet History, 26 Μαΐου 1991, https://soviethistory.msu.edu/1991-2/miners-strike-of-1991/miners-strike-of-1991-texts/interviews-with-the-strike-leaders/.), καθώς και ένα σύντομο ντοκιμαντέρ (με αγγλικούς υπότιτλους: Анна Цигима, Шахтарські протести. Д/ф «Чуєш гуркіт касок?», διαθέσιμο στο YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=cyzpiY7md6k.). Η ιστορία των κινητοποιήσεων των ανθρακωρύχων από την περεστρόικα έως το 2000 συνοψίζεται σε ένα δοκίμιο του Βλαντ Μιχνένκο με υπότιτλο «Οι Ουκρανοί ανθρακωρύχοι και η ήττα τους» (Mykhnenko Vlad, “State, society and protest under post-communism: Ukrainian miners and their defeat”, στο P. Kopecký and C. Mudde (επιμ.), Uncivil Society? Contentious Politics in Post-communist Europe, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη 2003, σσ. 93-113, http://www.policy.hu/mykhnenko/State_Society_Protest.pdf.). Δείτε επίσης τις αναμνήσεις του αγωνιστή της εργατικής τάξης του Ντνίπρο, Όλεγκ Ντουμπρόφσκι, σε μια συνέντευξη του 1996 (στα αγγλικά: Oleg Dubrovskii with Simon Pirani, “Fighting back in Ukraine”, Index Books, 1997, αναδημοσιευμένο στο libcom.org, 8 Απριλίου 2014, https://libcom.org/article/fighting-back-ukraine-oleg-dubrovskii-simon-pirani), καθώς και την ανάλυσή του για τη διαδικασία ιδιωτικοποίησης της εξορυκτικής βιομηχανίας (στα ρωσικά Шахтерские профсоюзы и Приватиза́ция «Павлоградугля», Пролетар України, 4 Δεκεμβρίου 2021, https://proletar-ukr.blogspot.com/2021/12/blog-post.html).

^[34] Vlad Mykhnenko, “Causes and Consequences of the War in Eastern Ukraine: An Economic Geography Perspective”, Europe-Asia Studies, 72(6), Φεβρουάριος 2020: 1-33. Διαθέσιμο στο https://www.researchgate.net/publication/339013569_Causes_and_Consequences_of_the_War_in_Eastern_Ukraine_An_Economic_Geography_Perspective.

^[35] Μία από τις συνέπειες της αποσύνθεσης της εξορυκτικής βιομηχανίας στο Ντονμπάς ήταν η ανάπτυξη της παράνομης εξόρυξης στα λεγόμενα κοπάνκι. Ένα τμήμα του ντοκιμαντέρ του 2005, Θάνατος εργαζόμενου (Workingman’s Death, διαθέσιμο στο YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=yDqG5V0JMZo), επικεντρώνεται στο φαινόμενο αυτό. Το μετα-αποκαλυπτικό τοπίο της περιφέρειας Ντόνετσκ απεικονίζεται στο μικρού μήκους ντοκιμαντέρ, Η ζωή μετά το ορυχείο (Жизнь после шахты, 2013, διαθέσιμο στο YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=nlZOKFo8EKc).

^[36] “Real GDP at Constant National Prices for Ukraine”, FRED, https://fred.stlouisfed.org/series/RGDPNAUAA666NRUG.

^[37] Karl Marx, Capital, Τρίτος τόμος, Part I: “The Conversion of Surplus-Value into Profit and of the Rate of Surplus-Value into the Rate of Profit”, Chapter 6: “The Effect of Price Fluctuation”. Διαθέσιμο στο: Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1894-c3/ch06.htm Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τμήμα Πρώτο: «Η μετατροπή της υπεραξίας σε κέρδος και του ποσοστού υπεραξίας σε ποσοστό κέρδους», Κεφάλαιο έκτο. «Η επίδραση της αλλαγής των τιμών», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2002, σσ. 137 κ.ε.]

^[38] Η γερμανική εταιρεία διαθέτει επίσης τέσσερα μικρότερα εργοστάσια στη Σλοβακία.

^[39] «Автомобільна промисловість», UkraineInvest, https://ukraineinvest.gov.ua/industries/automotive/.

^[40] David Gow, “Mittal buys Ukraine steel mill in reality TV auction”, The Guardian, 25 Οκτωβρίου 2005, https://www.theguardian.com/business/2005/oct/25/ukraine.internationalnews.

^[41] “INTERVIEW: Natalia Marynyuk”, industriall, 9 Αυγούστου 2019 , https://www.industriall-union.org/interview-natalia-marynyuk.

^[42] “ArcelorMittal Kryvyi Rih”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/ArcelorMittal_Kryvyi_Rih#2005,_Second_privatisation_and_ArcelorMittal_company.

^[43] “Ukraine Growth”, https://documents1.worldbank.org/curated/en/543041554211825812/pdf/Ukraine-Growth-Study-Final-Document-Faster-Lasting-and-Kinder.pdf.

^[44] Για λεπτομέρειες σχετικά με τις άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) στην Ουκρανία, βλ. την ανάλυση του Ινστιτούτου Οικονομικών Ερευνών και Συμβουλών Πολιτικής με έδρα το Κίεβο (David Saha, Vitaliy Kravchuk, Robert Kirchner, “The economic impact of FDI on Ukraine”, German Advisory Group / Institute for Economic Research and Policy Consulting, Βερολίνο/Κίεβο, Απρίλιος 2018, http://www.ier.com.ua/files/publications/Policy_papers/German_advisory_group/2018/Full_PS_01_2018_en.pdf.). Οι επιχειρήσεις που αποτέλεσαν στόχο ΑΞΕ είναι σημαντικά πιο παραγωγικές και πληρώνουν υψηλότερους μισθούς από ό,τι οι επιχειρήσεις με εθνικό κεφάλαιο. Από την άλλη πλευρά, οι τομείς της ουκρανικής οικονομίας που έχουν λάβει το μεγαλύτερο μερίδιο των επενδύσεων είναι το εμπόριο και τα χρηματοοικονομικά. Η ανάλυση των επιπτώσεων στη χώρα περιπλέκεται από το γεγονός ότι οι περισσότερες επενδύσεις προέρχονται από εταιρείες-βιτρίνες σε φορολογικούς παραδείσους, ιδίως στην Κύπρο. Ένα σημαντικό ποσοστό αυτών μπορεί να είναι επενδύσεις που είναι ουκρανικές (π.χ. για να επιτύχουν ευνοϊκότερη φορολογική μεταχείριση) ή ρωσικές. Εκτιμάται ότι ο πραγματικός όγκος των ρωσικών επενδύσεων είναι (ή ήταν) έως και τέσσερις φορές μεγαλύτερος ως αποτέλεσμα ( Ростислав Аверчук, «Прямі іноземні інвестиції в Україні: війна і мир», Вокс Україна, 12 Ιανουαρίου 2017, https://voxukraine.org/investments-in-ukraine-ua).

^[45] “Cost of fixed assets in 2000-2018”, Державна служба статистики України, https://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2007/ibd/voz/voz_e/voz06_e.htm.

^[46] “Ukraine”, OEC, https://oec.world/en/profile/country/ukr?yearSelector1=exportGrowthYear14&depthSelector1=HS2Depth.

^[47] “Domestic credit to private sector (% of GDP) – Ukraine, Slovak Republic”, The World Bank, https://data.worldbank.org/indicator/FS.AST.PRVT.GD.ZS?locations=UA-SK.

^[48] “Ukraine’s November industrial output falls 28.6%”, УНІАН, 12 Δεκεμβρίου 2008, https://www.unian.info/society/171383-ukraines-november-industrial-output-falls-286.html.

^[49] Αυτό ήταν μέρος μιας πιο σύνθετης ιστορίας εμπορικών συγκρούσεων με την οποία δεν θα ασχοληθούμε εδώ (“Russia–Ukraine gas disputes”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Russia%E2%80%93Ukraine_gas_disputes). Το 2010, η Ουκρανία διαπραγματεύτηκε μια ελαφρώς ευνοϊκότερη τιμή φυσικού αερίου (με αντάλλαγμα την παράταση της μίσθωσης της στρατιωτικής βάσης στη Σεβαστούπολη στη Μαύρη Θάλασσα μέχρι το 2042), αλλά η νέα τιμή ήταν ακόμη υψηλότερη από ό,τι ήταν πριν από την κρίση του 2008.

^[50] Η σύγκριση με το 1991 είναι ακόμη πιο συγκλονιστική: σχεδόν τριάντα χρόνια μετά, το πραγματικό ΑΕΠ της Ουκρανίας βρίσκεται στο 70% του επιπέδου από το οποίο είχε ξεκινήσει. Φυσικά, δεδομένου του ρόλου που διαδραματίζει η παραοικονομία στην Ουκρανία, τα στοιχεία του ΑΕΠ ενδέχεται να είναι παραμορφωμένα. Για εκτιμήσεις σχετικά με το μέγεθος της παραοικονομίας τη δεκαετία του 1990, βλ. το άρθρο του Ulrich Thießen, “The informal economy in eastern Europe: The example of the Ukraine”, Economic Bulletin, τόμος 34, τεύχος 6 (1997). Ωστόσο, η αντίθεση με τις γειτονικές χώρες, καθώς και με πολλές χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, είναι παρ’ όλα αυτά αβυσσαλέα. Βλέπε επίσης την πτώση του μεριδίου της προστιθέμενης αξίας της μεταποίησης στο ΑΕΠ μετά το 2008: “Manufacturing, value added (% of GDP) – Ukraine, Poland, Slovak Republic, Czechia”, The World Bank, https://data.worldbank.org/indicator/NV.IND.MANF.ZS?locations=UA-PL-SK-CZ.

^[51] Για τα δεδομένα, βλέπε “International Organization of Motor Vehicle Manufacturers. OICA is the voice speaking on automotive issues in world forums. 2019 Production Statistics”, OICA, https://www.oica.net/category/production-statistics/2019-statistics/. Συγκριτικά, η Σλοβακία παρήγαγε περίπου 575.000 αυτοκίνητα το 2008 και σχεδόν τα διπλάσια το 2019. Η αποσύνθεση της ουκρανικής αυτοκινητοβιομηχανίας σχετίζεται με διάφορους παράγοντες: την απώλεια των αγορών στην Ανατολή, τη μείωση των δασμών στις εισαγωγές αυτοκινήτων σύμφωνα με τους κανόνες του ΠΟΕ, καθώς και την έλλειψη επενδύσεων και την αδυναμία ανταγωνισμού με τους ξένους κατασκευαστές (Олександр Голубов, «Український автопром зникає», DW, 29 Ιουνίου 2018, https://www.dw.com/uk/%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BC-%D1%85%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D1%96%D1%8F-%D0%B7%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F/a-44446290).

^[52] Oleksandr Kravchuk, “The origins of Ukraine’s debt dependence”, Commons/Спільне, 30 Απριλίου 2015, https://commons.com.ua/en/formuvannya-zalezhnosti/.

^[53] “Press Release: IMF Approves US$16.4 Billion Stand-By Arrangement for Ukraine”, International Monetary Fund, 5 Νοεμβρίου 2008, https://www.imf.org/en/News/Articles/2015/09/14/01/49/pr08271.

^[54] “Ukraine agrees budget with IMF”, Reuters, 2 Απριλίου 2010, https://www.reuters.com/article/uk-ukraine-imf-idUKTRE6311O820100402/.

^[55] «Мінімальна зарплата в Україні», Мінфін, https://index.minfin.com.ua/ua/labour/salary/min/.

^[56] Luke Baker and Justyna Pawlak, “Exclusive: EU, IMF coordinate on Ukraine as Russia threat looms”, Reuters, 31 Οκτωβρίου 2013, https://www.reuters.com/article/us-ukraine-eu-idINBRE99U0W120131031/.

^[57] “Ukrainian State-Owned Enterprises Weekly – Issue 63”, The Kyiv Independent, 5 Φεβρουαρίου 2022, https://kyivindependent.com/ukrainian-state-owned-enterprises-weekly-issue-63/.

^[58] Μόλις το 2020 λειτουργούσαν 1.600 από αυτές και αντιπροσώπευαν το 10% της ουκρανικής οικονομίας (“2020 Investment Climate Statements: Ukraine”, U.S. Department of State, https://www.state.gov/reports/2020-investment-climate-statements/ukraine/).

^[59] “Public Opinion Survey of Residents of Ukraine 6 - 15 November 2021”, Center for Insights in Survey Research.

^[60] “Prehĺbená a komplexná dohoda o zóne voľného obchodu medzi EÚ a Ukrajinou (DCFTA)”, Ministerstvo hospodárstva Slovenskej republiky, https://www.mhsr.sk/obchod/obchodne-vztahy-s-tretimi-krajinami/dohody-eu-s-tretimi-krajinami/rozsiahla-a-komplexna-zona-volneho-obchodu-dcfta-medzi-eu-a-ukrajinou-1.

^[61] Ακόμη και η συμφωνία που υπέγραψε η Ουκρανία αργότερα (μετά το Ευρωμαϊντάν, βλ. παρακάτω) δεν αναφέρει την ένταξη στην ΕΕ (Marek Dabrowski, “EU Association Agreement could help Ukraine to reform”, Bruegel, 16 Μαρτίου 2016, https://www.bruegel.org/blog-post/eu-association-agreement-could-help-ukraine-reform). Της χορηγήθηκε το καθεστώς υποψήφιας χώρας μόλις τον Ιούνιο του 2022, εν μέσω πολέμου.

^[62] “European debt crisis”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/European_debt_crisis.

^[63] Immanuel Wallerstein, “The Geopolitics of Ukraine’s Schism”, Immanuel Wallerstein, 15 Φεβρουαρίου 2014, https://iwallerstein.com/geopolitics-ukraines-schism/.

^[64] Shaun Walker, “Ukraine’s EU trade deal will be catastrophic, says Russia”, The Guardian, 22 Σεπτεμβρίου 2013, https://www.theguardian.com/world/2013/sep/22/ukraine-european-union-trade-russia.

^[65] “Russia-Ukraine trade dispute”, DW, 15 Αυγούστου 2013, https://www.dw.com/en/russias-trade-war-against-ukraine-on-threatening-scale/a-17023224.

^[66] “17 December 2013 Russian–Ukrainian action plan”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/17_December_2013_Russian%E2%80%93Ukrainian_action_plan.

^[67] Evgeny Troitskiy, “The Eurasian Economic Union at Five: Great Expectations and Hard Times”, Woodrow Wilson Center, 14 Ιανουαρίου 2020, https://www.wilsoncenter.org/blog-post/eurasian-economic-union-five-great-expectations-and-hard-times. Sam Bhutia, “Can Uzbekistan gain from EAEU membership?”, eurasianet, 10 Ιανουαρίου 2020, https://eurasianet.org/can-uzbekistan-gain-from-eaeu-membership.

^[68] Βέβαια, το θέμα είναι πολύ βαθύτερο από ό,τι υποδεικνύουμε εδώ. Ωστόσο, δεν μπορούμε να ασχοληθούμε εδώ με τους Κοζάκους της Ζαπορίζιας, τον Τάρας Σεβτσένκο ή το διάταγμα του τσάρου Αλέξανδρου Β’ που απαγόρευσε ουσιαστικά τη χρήση της ουκρανικής γλώσσας στη γραφή και την εκπαίδευση. Στη συνέχεια, θα ασχοληθούμε μόνο με την περίοδο μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας το 1991. Ωστόσο, μερικές σημειώσεις σχετικά με αυτή τη μεγαλύτερη ιστορία: Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η Ουκρανία γνώρισε –εκτός από έναν αιματηρό και περίπλοκο εμφύλιο πόλεμο– μια σύντομη περίοδο έντονης ανάπτυξης του τοπικού πολιτισμού και της γλώσσας, καθώς και έναν ταχύ εκσυγχρονισμό. Η ανάπτυξη αυτή έφθασε στο αποκορύφωμά της το 1927-1929 (“Mykola Skrypnyk”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Mykola_Skrypnyk.). Η στροφή προς τον εκρωσισμό ήρθε με την αναγκαστική κολεκτιβοποίηση (και την πείνα που προκάλεσε), καθώς και με την οριστική εξάλειψη της ανεξάρτητης αριστεράς και κάθε αντιπολίτευσης στον σταλινισμό. Η τρομοκρατία του Στάλιν απαξίωσε τον μαρξισμό στη Σοβιετική Ουκρανία και υπονόμευσε τη δημοτικότητα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Δυτικής Ουκρανίας, το οποίο δρούσε στο τότε πολωνικό έδαφος. Αυτό ενίσχυσε τη θέση των δεξιών εθνικιστών, οι οποίοι αργότερα ηγήθηκαν της ένοπλης αντίστασης κατά του σοβιετικού καθεστώτος και συνεργάστηκαν με τη χιτλερική Γερμανία. Αυτό παρείχε τη βάση για περαιτέρω καταστολή και εκρωσισμό. Αυτό συνεχίστηκε, σε ασθενέστερα και ισχυρότερα κύματα, μέχρι την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Υπό τη σημαία της καταστολής του «ουκρανικού αστικού εθνικισμού», περιελάμβανε τον εκτοπισμό των ανθρώπων ουκρανικής (ή άλλης μη ρωσικής) εθνικότητας, την εγκατάσταση εθνοτικών Ρώσων ή άλλων ρωσόφωνων πληθυσμών, καθώς και την καταστολή της διδασκαλίας και των εκδόσεων στην ουκρανική γλώσσα. Για το θέμα αυτό, βλ. το βιβλίο του Σέρχιι Πλόκι, Χαμένο Βασίλειο: Μια ιστορία του ρωσικού εθνικισμού από τον Ιβάν τον Μέγα έως τον Βλαντιμίρ Πούτιν (Serhiy Plokhy, Lost Kingdom: A History of Russian Nationalism from Ivan the Great to Vladimir Putin, Allen Lane 2017, προσωρινά διαθέσιμο στο https://filesdownloader.com/o.php?b=5&_senable_sig=&pv=3&mobile=&u=MmEwMjo1ODc6NWY5Mjo1ZDAwOjE5YzQ6OGMyYzo2ZGMyOjgwMWN8Oi8vbGlicmFyeS5sb2wvbWFpbi8zMkIyNjk5MzlGRDU1MTFDMDI5QjE5MzUyNzdFQTY0N3xNb3ppbGxhLzUuMCAoV2luZG93cyBOVCAxMC4wOyBXaW42NDsgeDY0OyBydjoxMDcuMCkgR2Vja28vMjAxMDAxMDEgRmlyZWZveC8xMDcuMHw5MjczMDg%3D). Από πολλές απόψεις, η θέση της Ουκρανίας (καθώς και άλλων μη ρωσικών δημοκρατιών) στη Σοβιετική Ένωση έμοιαζε με εκείνη των αποικιών στις δυτικές αυτοκρατορίες ή των «εσωτερικών αποικιών» στην τσαρική Ρωσία. Από την άλλη πλευρά, η σοβιετική εποχή χαρακτηρίστηκε επίσης από εντατική βιομηχανική ανάπτυξη.

^[69] “Chronology for Crimean Russians in Ukraine”, UNHCR Web Archive, 2004, https://webarchive.archive.unhcr.org/20230521204858/https://www.refworld.org/docid/469f38ec2.html.

^[70] Για το θέμα αυτό, βλέπε Stephen Crowley, “Between Class and Nation: Worker Politics in New Ukraine”, Communist and Post-Communist Studies, τόμος 28, τεύχος 1 (1995).

^[71] «Опитування на Донеччині та Луганщині (1994)», Вікіпедія, https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8F_%D0%BD%D0%B0_%D0%94%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D1%87%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%96_%D1%82%D0%B0_%D0%9B%D1%83%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%89%D0%B8%D0%BD%D1%96_(1994).

^[72] David Crouch, “East Ukraine threatens autonomy”, The Guardian, 29 Νοεμβρίου 2004, https://www.theguardian.com/world/2004/nov/29/ukraine.

^[73] Сергій Гармаш, «Сепаратизм в Донецьку», Радіо Свобода, 3 Δεκεμβρίου 2004, https://www.radiosvoboda.org/a/923618.html.

^[74] “Slovak People’s Party”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Slovak_People%27s_Party.

^[75] “Park Andreja Hlinku”, Wikipédia, https://sk.wikipedia.org/wiki/Park_Andreja_Hlinku.

^[76] Anja Vladisavljevic, “Croatian Street Names Still Bear Names of WWII Fascists”, Balkan Insight, 9 Απριλίου 2021, https://balkaninsight.com/2021/04/09/croatian-street-names-still-bear-names-of-wwii-fascists/ [“Ustaše', Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Usta%C5%A1e].

^[77] “Ukrainian Auxiliary Police', Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ukrainian_Auxiliary_Police.

^[78] Αυτή δεν ήταν η μόνη πιθανή ιστορική πηγή της ουκρανικής ταυτότητας και της εθνικιστικής πολιτικής. Οι απαρχές του ουκρανικού εθνικισμού τον 19ο αιώνα ήταν αριστερές (Ιβάν Φράνκο, Μιχαήλο Ντραχομάνοφ, Λέσια Ουκραΐνκα, βλ.: “Ivan Franko”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ivan_Franko, “Mykhailo Drahomanov”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Mykhailo_Drahomanov και “Lesya Ukrainka”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Lesya_Ukrainka). Το πρώτο ουκρανικό κράτος, το οποίο κατήργησε τη μεγάλη ιδιοκτησία γης, ιδρύθηκε από σοσιαλδημοκράτες και Εσέρους (βλ. “Ukrainian People’s Republic”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ukrainian_People%27s_Republic και «Третій Універсал Української Центральної Ради», Вікіджерела, https://uk.wikisource.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%96%D0%B9_%D0%A3%D0%BD%D1%96%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B0%D0%BB_%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D1%97_%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%97_%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8). Η άνοδος της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920 ήταν, εν μέρει, προϊόν του ουκρανικού μπολσεβικισμού. Τέλος, η ουκρανική αντισταλινική μετανάστευση είχε επίσης την αριστερή της πτέρυγα, όργανο της οποίας ήταν το περιοδικό Βπεριόντ (Βλ. τεύχη του Вперед στο Diasporiana.org.ua, https://diasporiana.org.ua/?s=%D0%B2%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B4.). Το πολιτικό περιεχόμενο αυτών των παραδόσεων, ωστόσο, απαξιώθηκε υπερβολικά από τον σταλινισμό.

^[79] “Lviv pogroms (1941)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Lviv_pogroms_(1941).

^[80] “Massacres of Poles in Volhynia and Eastern Galicia”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Massacres_of_Poles_in_Volhynia_and_Eastern_Galicia#Responsibility.

^[81] Ο Γιούριι Σούκεβιτς, γιος ενός από τους διοικητές του UPA, εξελέγη το 1990 επικεφαλής της ακροδεξιάς Ουκρανικής Εθνοσυνέλευσης (αργότερα γνωστή ως UNA-UNSO). Ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Κογκρέσου των Ουκρανών Εθνικιστών (1993) ήταν η Γιαροσλάβα Στέτσκο, πρώην μέλος της ριζοσπαστικής πτέρυγας του OUN. Μετά τον πόλεμο, δραστηριοποιήθηκε στο Αντι-Μπολσεβικικό Μπλοκ των Εθνών, το οποίο ένωσε, μεταξύ άλλων, τη σλοβακική Ľudák, την κροατική Ustaše και τους Ουκρανούς Μπατεριστές στο εξωτερικό. Μεταξύ των Σλοβάκων, ο Φερντινάντ Ντζιουρσάνσκι, για παράδειγμα, συμμετείχε σε αυτή την ομαδοποίηση (“Ferdinand Ďurčanský”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ferdinand_%C4%8Eur%C4%8Dansk%C3%BD).

^[82] Anders Rudling, “The Cult of Roman Shukhevych in Ukraine: Myth Making with Complications”, Fascism. Journal of Comparative Fascist Studies, 26 Μαΐου 2016, https://brill.com/view/journals/fasc/5/1/article-p26_3.xml?language=en.

^[83] “Russian Bloc (party)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_Bloc_(party).

^[84] Μια παρόμοια οργάνωση με την ονομασία Δημοκρατία του Ντονέτσκ λειτουργούσε στο Ντονμπάς από το 2005 (“Social Movement Donetsk Republic”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Social_Movement_Donetsk_Republic).

^[85] «Промова президента України Віктора Ющенка на Майдані», Українська правда, 23 Ιανουαρίου 2005, https://www.pravda.com.ua/articles/2005/01/23/3006391/.

^[86] «Янукович хоче об’єднати позаблокову Україну», Радіо Свобода, 26 Σεπτεμβρίου 2009, https://www.radiosvoboda.org/a/1837206.html.

^[87] «Переголосування другог», Вікіпедія, https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8F_%D0%B4%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%BE%D0%B3.

^[88] Επίσης, ο διαχωρισμός της πολιτικής σκηνής σε «φιλορωσικό» και «φιλοδυτικό» τμήμα δεν μπορεί να ταυτιστεί απλώς με το φάσμα αριστερά-δεξιά. Αναφέραμε ήδη ότι και τα δύο στρατόπεδα αποδέχθηκαν, θέλοντας και μη, τις επιταγές του ΔΝΤ και προσπάθησαν να ελιχθούν μέσω των διαπραγματεύσεων. Ήταν επίσης η διορισμένη από τον Γιανουκόβιτς κυβέρνηση που ενέκρινε την αντιλαϊκή μεταρρύθμιση του συνταξιοδοτικού συστήματος (Nazar Kholod, “Reforming the Ukrainian Economy under Yanukovych: The First Two Years”, Carnegie Endowment for International Peace, 2 Απριλίου 2012, https://carnegieendowment.org/2012/04/02/reforming-ukrainian-economy-under-yanukovych-first-two-years-pub-47702) ή έκοψε τα επιδόματα για αυτούς που ήταν θύματα του Τσέρνομπιλ («Голодування біля Пенсійного фонду», Вікіпедія, https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D1%83%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8F_%D0%B1%D1%96%D0%BB%D1%8F_%D0%9F%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%96%D0%B9%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%83). Υπό τον υπουργό Παιδείας Ταμπάτσνικ, γνωστό για τις «αντιουκρανικές» δηλώσεις του, υπήρξαν διαμαρτυρίες από αριστερές φοιτητικές οργανώσεις κατά της εμπορευματοποίησης των πανεπιστημίων («Пряма дія (організація)», Вікіпедія, https://uk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%8F%D0%BC%D0%B0_%D0%B4%D1%96%D1%8F_%28%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%96%D1%8F%29).

^[89] [Σ.τ.Μ.:] Βλ. “Integral nationalism”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Integral_nationalism.

^[90] Τα πιο πρόσφατα στοιχεία προέρχονται από την απογραφή του 2001 (“About number and composition population of UKRAINE by data All-Ukrainian population census’2001 data”, State Statistics Committee of Ukraine, http://2001.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/). Σύμφωνα με αυτές, οι Ρώσοι αποτελούσαν περίπου το 17% του πληθυσμού της Ουκρανίας, αλλά 39% και 38% στις περιοχές Ντονέτσκ και Λουχάνσκ, αντίστοιχα (Κριμαία: 58%). Εν τω μεταξύ, μεγάλο μέρος της ρωσικής εγκατάστασης στο Ντονμπάς είναι σχετικά νέο, χρονολογείται από την περίοδο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θα πρέπει να προστεθεί ότι τα στοιχεία για την εθνικότητα δεν πρέπει να συγχέονται με τα στοιχεία για την μητρική γλώσσα. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, ο πληθυσμός του οποίου η μητρική γλώσσα ήταν η ρωσική αντιπροσώπευε περίπου το 30% του πληθυσμού∙ στην περιφέρεια του Ντονέτσκ το ποσοστό αυτό ήταν 75%. Σημαντικό μέρος αυτού του πληθυσμού δήλωσε ουκρανική υπηκοότητα.

^[91] Για παράδειγμα, το 2001 ο μέσος μηνιαίος μισθός στην Ουκρανία ήταν 311 χρίβνια, στην περιφέρεια του Ντόνετσκ 383 χρίβνια και στην περιφέρεια της Υπερκαρπαθίας (στα δυτικά) μόνο 238 χρίβνια. Αυτές οι διαφορές παρέμειναν, λίγο πολύ, μέχρι την έναρξη του πολέμου το 2014 (“Avarage monthly wages of regular employees by region (1995-2019)”, Державна служба статистики України, https://ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2006/gdn/prc_rik/prc_rik_e/dszpR_e.htm).

^[92] “Russian world”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_world.

^[93] Volodymyr Ishchenko, “Towards the Abyss”, New Left Review, τεύχος 133/134, Ιανουάριος / Απρίλιος 2022, https://newleftreview.org/issues/ii133/articles/volodymyr-ishchenko-towards-the-abyss.

^[94] Denys Gorbach, “Middle class populism in Ukraine: looking for the “real people””, openDemocracy, 9 Ιουλίου 2020, https://www.opendemocracy.net/en/odr/middle-class-populism-in-ukraine-looking-for-the-real-people/.

^[95] Δείτε, για παράδειγμα, την περίπτωση του δημάρχου της Οδησσού, Τρουχάνοφ, ο οποίος ήταν γνωστός για τις «φιλορωσικές» του στάσεις, αλλά τάχθηκε στο πλευρό της Ουκρανίας μετά την εισβολή του Φεβρουαρίου του 2022 (Oleksiy Sorokin and Anna Myroniuk, “As Russia bombards Odesa, Soviet-friendly mayor rebrands as patriot”, The Kyiv Independent, 17 Μαΐου 2022, https://kyivindependent.com/uncategorized/as-russia-bombards-odesa-soviet-friendly-mayor-rebrands-as-patriot).

^[96] Anton Pannekoek, “Class Struggle and Nation” [»Klassenkampf und Nation«, 1912]. Διαθέσιμο στο: Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/archive/pannekoe/1912/nation.htm.

^[97] Οι διαφωνίες σχετικά με την ουκρανική γλωσσική πολιτική κλιμακώθηκαν το 2010. Ένας νόμος που ξεκίνησε από το Κόμμα των Περιφερειών του Γιανουκόβιτς (2010, 2012) ήταν μια προσπάθεια να εκτοπιστούν τα ουκρανικά ως επίσημη γλώσσα από τις περιοχές με τουλάχιστον 10% ρωσόφωνους. Ο πιο πρόσφατος νόμος χρονολογείται από τη θητεία του προέδρου Ποροσένκο (2019) και ακολουθεί παρόμοιο μοτίβο σε σχέση με τα ρωσικά (αλλά όχι άλλες μειονοτικές γλώσσες). Για παράδειγμα, απαιτεί οι εκδόσεις στη ρωσική γλώσσα να δημοσιεύονται ταυτόχρονα και στα ουκρανικά. Και οι δύο νόμοι έχουν επικριθεί από την Επιτροπή Βενετίας του Συμβουλίου της Ευρώπης (“Opinion on the draft law on principles of the state language policy of Ukraine adopted by the Venice Commission at its 89th Plenary Session (Venice, 16-17 December 2011)”, Council of Europe. Venice Commission, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-AD(2011)047-e και “Ukraine – Opinion on the Law on Supporting the Functioning of the Ukrainian Language as the State Language, adopted by the Venice Commission at its 121st Plenary Session (Venice, 6-7 December 2019)”, Council of Europe. Venice Commission, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-AD(2019)032-e). Ωστόσο, οι ισχυρισμοί της ρωσικής προπαγάνδας ότι η χρήση της ρωσικής γλώσσας δημοσίως διώκεται τώρα στερείται πραγματικής βάσης. Σύμφωνα με έρευνες μακράς διάρκειας, μόνο ένα μικρό μέρος του πληθυσμού θεωρεί το καθεστώς της ρωσικής γλώσσας ως σημαντικό ζήτημα (Center for Insights and Survey Research, “Public Opinion Survey of Residents of Ukraine 6-15 November, 2021”, International Republican Institute, https://www.iri.org/wp-content/uploads/2022/02/FOR-RELEASE-2021-November-Survey-of-Residents-of-Ukraine_ENG.pdf).

^[98] «Русский марш», Википедия, https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BC%D0%B0%D1%80%D1%88.

^[99] Mariya Petkova, “The death of the Russian far right”, Al Jazeera, 16 Δεκεμβρίου 2017, https://www.aljazeera.com/features/2017/12/16/the-death-of-the-russian-far-right.

^[100] «“Российский консерватизм” стал официальной идеологией “Единой России”», РИА Новости, https://ria.ru/20091121/194856090.html.

^[101] «Интервью Первому каналу и агентству Ассошиэйтед Пресс», Президент России, 4 Σεπτεμβρίου 2013, http://kremlin.ru/events/president/news/19143.

^[102] “Russia passes anti-gay-law”, The Guardian, 30 Ιουνίου 2013, https://www.theguardian.com/world/2013/jun/30/russia-passes-anti-gay-law. “New Poll Suggests Xenophobia On The Rise Among Russians”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 28 Αυγούστου 2018, https://www.rferl.org/a/russia-xenophobia-poll-on-the-rise/29457742.html. Fred Weir, “Czarist echo? Russian Orthodox Church drives to restore its political clout”, Christian Science Monitor, 4 Ιανουαρίου 2016, https://www.csmonitor.com/World/Europe/2016/0104/Czarist-echo-Russian-Orthodox-Church-drives-to-restore-its-political-clout.

Η ετικέτα των «ξένων πρακτόρων», η οποία άρχισε να χρησιμοποιείται για τη δίωξη ΜΚΟ μετά το 2012, εφαρμόστηκε επίσης για το ανεξάρτητο συνδικάτο MPRA στο εργοστάσιο της Kaluga Volkswagen (Юлия Вишневецкая, «Как профсоюз, признанный “иноагентом”, борется за свои права», DW, 1 Μαΐου 2018, https://www.dw.com/ru/%D0%BA%D0%B0%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%84%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D0%B2-%D1%80%D1%84-%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F-%D0%B7%D0%B0-%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8-%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B0/a-43596579.). Σε αυτή την περίπτωση, οι μυστηριώδεις ξένοι χρηματοδότες είναι τα γερμανικά αριστερά ιδρύματα (Friedrich Ebert Stiftung, Rosa Luxemburg Stiftung) και η συνδικαλιστική ομοσπονδία IndustriALL.

^[103] “Svoboda (political party)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Svoboda_(political_party)./

^[104] “Patriot of Ukraine”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Patriot_of_Ukraine.

^[105] “Eastern Partnership”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Eastern_Partnership.

^[106] “Right Sector”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Right_Sector.

^[107] Volodymyr Ishchenko, “Far right participation in the Ukrainian Maidan protests: an attempt of systematic estimation”, European Politics and Society, τόμος 17, τεύχος 4, 2016. Διαθέσιμο στο: https://sci-hub.se/10.1080/23745118.2016.1154646.

^[108] Volodymyr Ishchenko, “Insufficiently diverse: The problem of nonviolent leverage and radicalization of Ukraine’s Maidan uprising, 2013–2014”, Journal of Eurasian Studies, τόμος 11, τεύχος 2, Ιούλιος 2020. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/1879366520928363.

^[109] Olga Onuch, “The Maidan and Beyond: Who Were the Protesters?”, Journal of Democracy, τόμος 25, τεύχος 3, Ιούλιος 2014. https://sci-hub.se/10.1353/jod.2014.0045.

^[110] Το ντοκιμαντέρ Φωνές διαμαρτυρίας προσφέρει μια αριστερή και συνδικαλιστική ακτιβιστική οπτική για το Ευρωμαϊντάν και τα γεγονότα μετά από αυτό (Voices of the Protest / Голоси протесту, διαθέσιμο στο YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=mBBwVB4ZQvM).

^[111] “People’s Front (Ukraine)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/People%27s_Front_(Ukraine).

^[112] “European Solidarity”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/European_Solidarity.

^[113] Για μια επισκόπηση της κατάστασης των φατριών μετά την εκλογή της κυβέρνησης Ποροσένκο, βλ. τον «χάρτη των ολιγαρχών» του BBC το 2015 (Віталій Червоненко, «Карта олігархів України та їхній вплив на владу», ВВС, 27 Μαρτίου 2015, https://www.bbc.com/ukrainian/politics/2015/03/150326_oligarch_ukraine_map_vc).

^[114] Wojciech Konończuk, “Oligarchs after the Maidan: the old system in a ‘new’ Ukraine”, OSW Ośrodek Studiów Wschodnich, 16 Φεβρουαρίου 2015, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2015-02-16/oligarchs-after-maidan-old-system-a-new-ukraine.

^[115] Wojciech Konończuk, “The Failed Promise of Deoligarchization in Ukraine Governance”, Vox Ukraine, 18 Ιανουαρίου 2017, https://voxukraine.org/en/deoligarchization-of-ukraine-en/.

^[116] Ο Σέρχιι Στερνένκο, γνωστός μπλόγκερ της Οδησσού και ακτιβιστής του Δεξιού Τομέα, καταδικάστηκε το 2021 για παράνομη οπλοκατοχή, ληστεία και παράνομο περιορισμό. Πρόκειται για την υπόθεση της επίθεσης του Στερνένκο σε τοπικό βουλευτή του φιλορωσικού κόμματος Ροντίνα («Πατρίδα»), η οποία έγινε το 2015. Όχι μόνο οι υποστηρικτές της ακροδεξιάς, αλλά και η ευρύτερη κοινωνία των πολιτών βγήκαν στους δρόμους για να υπερασπιστούν τον καταδικασμένο ακροδεξιό μαχητή (βίντεο: “Protesters support Sternenko, demand judicial reform”, στο YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=wQQno9qQJhA).

^[117] “Public Opinion Survey Residents of Ukraine March 14 – 26, 2014”, International Republican Institute. https://www.iri.org/wp-content/uploads/legacy/iri.org/2014%20April%205%20IRI%20Public%20Opinion%20Survey%20of%20Ukraine,%20March%2014-26,%202014.pdf.

^[118] Λέει πολλά για τη φύση αυτού του κόμματος το γεγονός ότι μία από τις βουλεύτριές του ήταν η πλουσιότερη γυναίκα στο κοινοβούλιο την περίοδο 2012-2014 (Volodymyr Ishchenko, “Kiev has a nasty case of anti-communist hysteria”, The Guardian, 18 Δεκεμβρίου 2015, https://www.theguardian.com/world/2015/dec/18/ukraine-communist-party-ban-hysteria [Volodymyr Ishchenko, «Στο Κίεβο υπάρχει μια αηδιαστική κατάσταση αντικομμουνιστικής υστερίας», περιλαμβάνεται στο «Για την απαγόρευση του ΚΚ Ουκρανίας και την επίθεση στις δημοκρατικές ελευθερίες στην Δυτική και Ανατολική Ουκρανία», e la libertà, https://www.elaliberta.gr/%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%85%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B7-%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1/845-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CF%80%CE%B1%CE%B3%CF%8C%CF%81%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CE%BA-%CE%BF%CF%85%CE%BA%CF%81%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CF%80%CE%AF%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%84%CE%B9%CF%82-%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B5%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B4%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BF%CF%85%CE%BA%CF%81%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1]).

^[119] «Митинг в Донецке: за референдум и против “кровавого пастора”. 16.03.2014», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=OAYrpabVth0.

^[120] Παρόμοια κίνητρα βρίσκονταν πίσω από την αυτονομιστική κινητοποίηση στην Καταλονία το 2017. («Iná „independencia“ je možná», Bufet / Karmína, 4 Οκτωβρίου 2017, https://bufet.karmina.red/posts/ina-independencia-je-mozna/ [Για μια διεθνιστική υπεράσπιση του δικαιώματος ανεξαρτησίας: Josep María Antentas, «Η Απόφαση της Καταλονίας», e la libertà, 9 Οκτωβρίου 2017, https://www.elaliberta.gr/%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE/%CE%B4%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%85%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B7/3571-%CE%B7-%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF%86%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1%CF%82. Εκτελεστικό Γραφείο της 4ης Διεθνούς, «Έκκληση για την Καταλονία: Να στηρίξουμε τον αγώνα του καταλανικού λαού», e la libertà, 6 Οκτωβρίου 2017, https://www.elaliberta.gr/%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE/%CE%B4%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%85%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B7/3564-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%AF%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-4%CE%B7%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CF%82-%C2%AB%CE%AD%CE%BA%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CE%BD%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7%CF%81%CE%AF%CE%BE%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%B1%CE%B3%CF%8E%CE%BD%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D-%CE%BB%CE%B1%CE%BF%CF%8D%C2%BB.]) Όσον αφορά το Ντονμπάς, στην πραγματικότητα λάμβανε περισσότερα από τον κρατικό προϋπολογισμό με τη μορφή επιχορηγήσεων και άλλων μορφών χρηματοδότησης απ’ ό,τι απέδιδε (Скумін Андрій, «Дотаційний Донбас. Чи справді регіон годує Україну?», Тиждень, 12 Μαρτίου 2013, https://tyzhden.ua/dotatsijnyj-donbas-chy-spravdi-rehion-hoduie-ukrainu/).

^[121] “Avarage monthly wages of regular employees by region (1995-2019)”, Державна служба статистики України, https://ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2006/gdn/prc_rik/prc_rik_e/dszpR_e.htm.

^[122] Σε ορισμένες περιοχές της Δυτικής Ουκρανίας παρατηρήθηκε η αντίθετη κίνηση κατά την ίδια περίοδο – η Υπερκαρπαθία βρισκόταν στην τελευταία θέση της κατάταξης το 1995 με 68% του μέσου μισθού, αλλά μέχρι το 2013 είχε μειώσει τη διαφορά στο 78%. Οι αλλαγές αυτές σχετίζονται με τις νέες συνθήκες μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Κατά τη σοβιετική εποχή, η Απώτερη Δύση ήταν μια αγροτική περιφέρεια που είχε περιθωριοποιηθεί, ενώ το Ντονμπάς ήταν ένα βασικό βιομηχανικό κέντρο. Μετά την ανάδυση της ανεξάρτητης Ουκρανίας, αντίθετα, οι δυτικές περιοχές επωφελήθηκαν από την εγγύτητά τους στις ευρωπαϊκές αγορές, με την εγκατάσταση, για παράδειγμα, εκεί εργοστασίων προμηθευτών αυτοκινήτων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, δεδομένου του φαινομένου της μαζικής μη καταβολής μισθών, τα στοιχεία για τους μισθούς θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με προσοχή.

^[123] «Проукраинский митинг в Донецке 28.04.2014», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=jA2hbrbp1hw.

Μια από τις δραστηριότητες αυτών των ομάδων ήταν η φύλαξη των πανταχού παρόντων μνημείων του Λένιν, τα οποία έγιναν στόχος επιθέσεων μετά την πτώση του Γιανουκόβιτς.

^[124] “2014 pro-Russian unrest in Ukraine”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/2014_pro-Russian_unrest_in_Ukraine.

^[125] Luke Harding, “Ukraine extends lease for Russia's Black Sea Fleet”, The Guardian, 21 Απριλίου 2010, https://www.theguardian.com/world/2010/apr/21/ukraine-black-sea-fleet-russia.

^[126] Ήταν εκπρόσωπος του κόμματος Ρωσική Ενότητα, το οποίο δεν είχε κερδίσει ούτε μία έδρα στις εκλογές του 2012 (“Russian Unity”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_Unity).

^[127] Halya Coynash, “Myth, ‘observers’ & victims of Russia’s fake Crimean referendum”, Human Rights in Ukraine, 16 Μαρτίου 2016, https://khpg.org/en/1458089893.

^[128] Leonid Bershidsky, “One Year Later, Crimeans Prefer Russia”, Bloomberg View, 6 Φεβρουαρίου 2015, https://web.archive.org/web/20151027034258/http:/www.bloombergview.com/articles/2015-02-06/one-year-later-crimeans-prefer-russia.

^[129] «Динаміка ставлення населення України до Росії та населення Росії до України, яких відносин з Росією хотіли б українці», kiis, 4 Μαρτίου 2014, https://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=236&page=1.

^[130] Για μια λεπτομερή μελέτη περίπτωσης αυτής της διαδικασίας στο Χάρκοβο και το Ντονέτσκ ως παραδείγματα, βλ. το βιβλίο της Daria Platonova, The Donbas Conflict in Ukraine: Elites, Protest, and Partition (Routledge, 2021) (προσωρινά διαθέσιμο: https://filesdownloader.com/o.php?b=5&_senable_sig=&pv=3&mobile=&u=MmEwMjo1ODc6NWY5Mjo1ZDAwOmJjMjA6OGJmMjo2YTU4OmZmNjR8Oi8vbGlicmFyeS5sb2wvbWFpbi84RERGQkY1RThERjBCMkIxMDM5OENFRjAwNzBDMTBFMnxNb3ppbGxhLzUuMCAoV2luZG93cyBOVCAxMC4wOyBXaW42NDsgeDY0OyBydjoxMDcuMCkgR2Vja28vMjAxMDAxMDEgRmlyZWZveC8xMDcuMHw5Mjc2NzA%3D).

^[131] «Одесса 16.03.2014», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=yNGBUHuqQ14.

^[132] Για τη λεγόμενη τραγωδία στην Οδησσό στις 2 Μαΐου 2014, η οποία στην πραγματικότητα ήταν μια σύγκρουση μεταξύ δύο στρατοπέδων ένοπλων διαδηλωτών, βλ. το ντοκιμαντέρ Odessa Without Myths («Независимое расследование. Одесса 2 мая без мифов», στο YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=Acpju6DqCOM).

^[133] Αρχικά, σε αυτούς περιλαμβανόταν πιθανότατα και ο Ρινάτ Αχμέτοφ, ο οποίος ίσως ήθελε να διασφαλίσει τη θέση του για κάθε ενδεχόμενο. Αργότερα τάχθηκε ανοιχτά κατά του αυτονομισμού (Daisy Sindelar, “Akhmetov Is Shocked, Shocked To Find That Separatism Is Going On In Donetsk!”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 20 Μαΐου 2014, https://www.rferl.org/a/ukraine-akhmetov-discovers-separatists-in-donetsk/25392066.html).

^[134] «Захват городского и областного отделов Луганской милиции и СБУ 29.04.2014», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=Ct7ELfZRq5s.

^[135] “Igor Girkin”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Igor_Girkin.

^[136] “Konstantin Malofeev”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Konstantin_Malofeev#Involvement_in_the_War_in_Donbass.

^[137] «АКТ Независимости. Донецкая Народная Республика. 07.04.2014», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=zn2zguTUhJU.

^[138] «17.05.14 Гиркин-Стрелков жалуется, что добровольцы не идут защищать Донецкую республику», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=OHNjj36elTg.

^[139] “Aidar Battalion”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Aidar_Battalion.

^[140] “Sich Battalion”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Sich_Battalion.

^[141] “Azov Brigade”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Azov_Brigade.

^[142] “Right Sector Ukrainian Volunteer Corps”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Right_Sector_Ukrainian_Volunteer_Corps.

^[143] “Ukrainian territorial defence battalions”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ukrainian_territorial_defence_battalions.

^[144] Λίγο πριν από την εισβολή του 2022, οι μονάδες αυτές μετατράπηκαν σε Δυνάμεις Εδαφικής Άμυνας (TDF: “Territorial Defense Forces (Ukraine)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Territorial_Defense_Forces_(Ukraine).

^[145] “Special Police Forces (Ukraine)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Special_Police_Forces_(Ukraine).

^[146] Μέχρι τον Οκτώβριο του 2014, είχαν συγκροτηθεί συνολικά 44 τάγματα εδαφικής άμυνας, 32 τάγματα που υπάγονταν στην αστυνομία, τρία εθελοντικά τάγματα της Εθνικής Φρουράς και τουλάχιστον τρία τάγματα εκτός κρατικών δομών (Michael Cohen, Matthew Green, “Ukraine’s Volunteer Battalions”, Infantry, Απρίλιος-Ιούλιος 2016, https://www.benning.army.mil/infantry/magazine/issues/2016/APR-JUL/pdf/16%29%20Cohen_UkraineVolunteers_TXT.pdf.). Σύμφωνα με μια εκτίμηση, μπορεί να αριθμούσαν συνολικά 15.000 άτομα, στην πλειονότητά τους άνδρες (Chris Dunnett, “Ukraine’s ‘Battalions’ Army, Explained”, Medium, 17 Σεπτεμβρίου 2014, //medium.com/@Hromadske/ukraines-shadow-army-b04d7a683493">https://medium.com/@Hromadske/ukraines-shadow-army-b04d7a683493.). Όσον αφορά τα εθνικά και γλωσσικά σύνορα, να σημειωθεί ότι τα ακροδεξιά τάγματα δεν είχαν την έδρα τους στην «πιο εθνικιστική» Δυτική Ουκρανία. Το Τάγμα Αζόφ αποτελούνταν από οπαδούς του ποδοσφαιρικού συλλόγου Μέταλιστ που εδρεύει στο κατά κύριο λόγο ρωσόφωνο Χάρκοβο, το οποίο ήταν και η γενέτειρα του ιδρυτή του τάγματος, Αντρίι Μπιλέτσκιι. Ο ηγέτης του Δεξιού Τομέα την περίοδο 2013-2015, ο Ντμίτρο Γιάρος, μεγάλωσε σε ρωσόφωνη οικογένεια στο Ντνιπροντζερζίνσκ.

^[147] Олексій Мацука, «“Приватні армії” олігархів стали базою для створення добровольчих батальйонів – експерт», Радіо Свобода, 17 Ιουλίου 2015, https://www.radiosvoboda.org/a/26962115.html. Ben Hall and Roman Olearchyk, “Ukraine’s ‘lost’ oligarchs: from political power to wartime crowdfunders”, Financial Times, 5 Ιουνίου 2022, https://archive.ph/enaFf.

^[148] “First Battle of Donetsk Airport”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/First_Battle_of_Donetsk_Airport.

^[149] Michael Kofman, Katya Migacheva, Brian Nichiporuk, Andrew Radin, Olesya Tkacheva, Jenny Oberholtzer, Lessons from Russia’s Operations in Crimea and Eastern Ukraine, RAND, 2017. https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_reports/RR1400/RR1498/RAND_RR1498.pdf.

^[150] “Serving Russian soldiers on leave fighting Ukrainian troops alongside rebels, pro-Russian separatist leader says”, The Telegraph, 28 Αυγούστου 2014, https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/angela-merkel/11060559/Serving-Russian-soldiers-on-leave-fighting-Ukrainian-troops-alongside-rebels-pro-Russian-separatist-leader-says.html.

^[151] “Battle of Ilovaisk”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Ilovaisk.

^[152] “Minsk agreements”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Minsk_agreements.

^[153] “Second Battle of Donetsk Airport”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Battle_of_Donetsk_Airport.

^[154] “Battle of Avdiivka (2017)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Avdiivka_(2017).

^[155] Η συντριπτική πλειονότητα των νεκρών ήταν στρατιώτες και άλλοι μαχητές (περίπου 4.500 από την ουκρανική πλευρά και περίπου 7.000 από την πλευρά των «δημοκρατιών» και της Ρωσίας) (“Casualties of the Russo-Ukrainian War”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Casualties_of_the_Russo-Ukrainian_War#Total_deaths). Οι περισσότεροι θάνατοι αμάχων σημειώθηκαν τα δύο πρώτα χρόνια της σύγκρουσης (περίπου 3.000 συνολικά) (“Number of civilian deaths related to the Russia-Ukraine conflict from 2014 to 2021”, Statista, https://www.statista.com/statistics/1293409/civilian-deaths-related-to-russia-ukraine-conflict/). Το 2021, στα εδάφη της ΛΔΝτ και της ΛΔΛ, συνολικά οκτώ άμαχοι έχασαν τη ζωή τους ως αποτέλεσμα των μαχών – σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσίευσαν οι ίδιες οι «δημοκρατίες» («В ЛНР обнародовали потери Народной милиции за уходящий год», EADaily, 29 Δεκεμβρίου 2021, https://eadaily.com/ru/news/2021/12/29/v-lnr-obnarodovali-poteri-narodnoy-milicii-za-uhodyashchiy-god. «В ДНР раскрыли число погибших и раненых за 2021 год», Regnum, 30 Δεκεμβρίου 2021, https://regnum.ru/news/polit/3467017.html). Αυτά για τα «οκτώ χρόνια γενοκτονίας στο Ντονμπάς».

^[156] Ο βαθμός ευθύνης της κάθε πλευράς είναι δύσκολο να εκτιμηθεί με ακρίβεια. Όσον αφορά το ουκρανικό κράτος, εκθέσεις της Διεθνούς Αμνηστίας και του Παρατηρητηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επισημαίνουν τη χρήση πυρομαχικών διασποράς, την παράνομη κράτηση δημοσιογράφων και αρκετές περιπτώσεις απαγωγών ή εκτελέσεων από τάγματα εθελοντών (“Ukraine: Summary killings during the conflict in eastern Ukraine”, Amnesty International, 20 Οκτωβρίου 2014, https://www.amnesty.org/en/documents/EUR50/042/2014/en/. “World Report 2015: Ukraine. Events of 2014”, Human Rights Watch, 2015, https://www.hrw.org/world-report/2015/country-chapters/ukraine). Τα τελευταία έχουν επίσης εμπλακεί στον αποκλεισμό της ανθρωπιστικής βοήθειας στις περιοχές που βρίσκονται υπό τον έλεγχο των «δημοκρατιών» (“Eastern Ukraine: Humanitarian disaster looms as food aid blocked”, Amnesty International, 24 Δεκεμβρίου 2014, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2014/12/eastern-ukraine-humanitarian-disaster-looms-food-aid-blocked/). Σε μια πολύ γνωστή περίπτωση, ο Λόχος Τορνάντο διαλύθηκε ως εγκληματική οργάνωση και τα μέλη του καταδικάστηκαν σε πολυτετή φυλάκιση (“What you need to know about the case of former Tornado battalion servicemen”, Ukraine crisis media center, 11 Απριλίου 2017, https://uacrisis.org/en/55087-need-know-case-former-tornado-battalion-servicemen). Από την άλλη πλευρά, οι κατάλογοι των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν από φιλορωσικές ή ρωσικές δυνάμεις είναι σημαντικά μεγαλύτεροι∙ δεν είναι γνωστό αν έχουν διεξαχθεί δίκες αυτού του είδους.

^[157] Nickolai Denisov and Dmytro Averin, Environmental Assessment and Recovery Priorities for Eastern Ukraine, Organization for Security and Co-operation in Europe, 13 Δεκεμβρίου 2017. https://www.osce.org/files/f/documents/4/3/362566_0.pdf.

^[158] Peter Havlik, Artem Kochnev and Olga Pindyuk, “Economic Challenges and Costs of Reintegrating the Donbas Region in Ukraine”, wiiw Research Report, τεύχος 447, Ιούνιος 2020, https://wiiw.ac.at/economic-challenges-and-costs-of-reintegrating-the-donbas-region-in-ukraine-p-5351.html.

^[159] Οι υπογράφοντες ήταν εκπρόσωποι της Ουκρανίας, της Ρωσικής Ομοσπονδίας και των δύο «δημοκρατιών», καθώς και ένας εκπρόσωπος του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ).

^[160] Ирина Чевтаева, «ДНР и ЛНР хотят войти в состав России», DW, 10 Ιουνίου 2015, https://www.dw.com/ru/%D0%B4%D0%BD%D1%80-%D0%B8-%D0%BB%D0%BD%D1%80-%D0%B7%D0%B0%D1%8F%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B8-%D0%BE-%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B8-%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%82%D0%B8-%D0%B2-%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8/a-18507058. «Кремль ответил на заявление о скором присоединении ДНР к России», РБК, 6 Ιουλίου 2020, https://www.rbc.ru/politics/06/07/2020/5f02ff0d9a7947758e9ab319. «“Одна задача”: ДНР хочет войти в состав России», Газета.Ru, 12 Σεπτεμβρίου 2019, https://www.gazeta.ru/politics/2019/09/12_a_12645733.shtml.

^[161] “OSCE Chairperson-in-Office Moavero Milanesi extremely concerned by announced ‘elections’ in certain areas of Donetsk and Lugansk, Ukraine”, OSCE, 8 Νοεμβρίου 2018, https://www.osce.org/chairmanship/402440.

^[162] «Гуменюк Ігор Володимирович», Вікіпедія, https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8E%D0%BA_%D0%86%D0%B3%D0%BE%D1%80_%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87.

^[163] Το 2019 δημιουργήθηκε το Κίνημα Αντίστασης κατά της Συνθηκολόγησης, στο οποίο συμμετέχουν πολλά εθνικιστικά κόμματα και οργανώσεις. Το κίνημα ήταν μια αντίδραση στη νέα πορεία του προέδρου Ζελένσκι, την οποία οι δεξιές δυνάμεις θεωρούσαν πολύ συμβιβαστική («Рух опору капітуляції», Вікіпедія, https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D1%83%D1%85_%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%83_%D0%BA%D0%B0%D0%BF%D1%96%D1%82%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D1%96%D1%97).

^[164] Centre for Social and Labor Research, “How did the protests change after a year since Maidan? Results of monitoring of protests, repressions and concessions in August-October, 2014”, https://www.cslr.org.ua/wp-content/uploads/2014/12/CSLR-Year-after-Maidan-25-Nov-2014-eng1.pdf.

^[165] “Cyborgs (film)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Cyborgs_(film).

^[166] Πιθανώς η πιο λεπτομερής μελέτη μέχρι σήμερα για την άνοδο του «κινήματος Αζόφ» είναι το From the Fires of War του δημοσιογράφου και ερευνητή του Bellingcat, Michael Colborne. Δημοσιεύθηκε μόλις τον Μάρτιο του 2022 (προσωρινά διαθέσιμο: https://filesdownloader.com/o.php?b=5&_senable_sig=&pv=3&mobile=&u=MmEwMjo1ODc6NWY5Mjo1ZDAwOmJjMjA6OGJmMjo2YTU4OmZmNjR8Oi8vbGlicmFyeS5sb2wvbWFpbi8zRUYzMzQzMjhFODJGNzIzNjAwNTFDQzczODBEODM1MHxNb3ppbGxhLzUuMCAoV2luZG93cyBOVCAxMC4wOyBXaW42NDsgeDY0OyBydjoxMDcuMCkgR2Vja28vMjAxMDAxMDEgRmlyZWZveC8xMDcuMHw5Mjc2NzI%3D).

^[167] «Цивільний Корпус “Азов”», Вікіпедія, https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D0%B2%D1%96%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%9A%D0%BE%D1%80%D0%BF%D1%83%D1%81_%C2%AB%D0%90%D0%B7%D0%BE%D0%B2%C2%BB.

^[168] “National Corps”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/National_Corps.

^[169] Rainshouse, https://rainshouse.com/.

^[170] Пломінь, https://plomin.club/.

^[171] “Young Flame Fest: націоналісти провели під Києвом масштабний фестиваль”, Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=fj0rlj_Gc0c.

^[172] Το Σβόμποντα ίδρυσε ακόμη και το δικό του συνδικάτο, την «Ελευθερία της Εργασίας», αλλά δεν είναι πολύ ενεργό («Профспілка “Свобода Праці”», Facebook, https://www.facebook.com/svobodapratsi/).

^[173] «Заприсяження Національних Дружин», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=_oK94y8d2cs.

^[174] Στην περίπτωση της Σλοβακίας, σκεφτείτε μόνο τα παλικάρια που παίζουν πόλεμο στην «Αντίσταση Κισούτσε» και τους «Σλοβάκους Νεοσύλλεκτους», τις προσπάθειες να ενώσουν τη «Λαϊκή Νεολαία» („Milan Mazurek, Ľudová mládež“, στο YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=kbOQ8RCWHTI) ή να δημιουργήσουν μια εθνικιστική κοινοτιστική οικογενειακή οργάνωση («Κεφάλια Ψηλά» [„Hlavu Hore“, Hlavu Hore, https://hlavuhore.wordpress.com/hlavu-hore/]), κ.λπ.

^[175] Η κύρια ιδεολογική πηγή είναι ο θεωρητικός του OUN Μικόλα Στσιμπόρσκι (“Mykola Stsiborskyi”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Mykola_Stsiborskyi), ο οποίος ανέπτυξε την έννοια της «Εθνοκρατίας» (1935) (Сціборський Микола, «Націократія», Мета проекту – Українська література, https://ukrlit.net/lib/stsiborskyi/1.html). Σε αυτό το αυταρχικό κρατικό σύστημα, το ίδιο το «έθνος» θα κυβερνούσε μέσω «κρατικών συνδικάτων», ένα είδος αναλόγου με τις ιταλικές φασιστικές εταιρείες. Το κίνημα Αζόφ προσυπογράφει ανοιχτά αυτή την κληρονομιά (Національний корпус, https://nationalcorps.org/do-richnici-mikoli-sciborskogo/ - ανενεργό), θεωρώντας την «κριτική του φασισμού από τα δεξιά» (Національний корпус, https://nationalcorps.org/mikola-sciborskij-vinahidnik-naciokratichnoi-teorii-pioner-naciokratichnoi-praktiki/ - ανενεργό) και αποκαλώντας την επικαιροποιημένη εκδοχή της «Εθνοκρατίας 2.0» (Національний корпус, https://nationalcorps.org/naciokratiya-2-0-yakoyu-mae-buti-politichna-sistema-u-hhi-st/ - ανενεργό). Σε αυτό το σύστημα, τα πολιτικά δικαιώματα θα χορηγούνται στους πολίτες σε ατομική βάση, σε διάφορους βαθμούς και με βάση την αξία. Οι απόψεις του Στσιμπόρσκι είναι δημοφιλείς και σε άλλα τμήματα του ουκρανικού ακροδεξιού φάσματος∙ το θεμελιώδες έργο του αναδημοσιεύτηκε όχι μόνο από το Όριεντιρ (Εθνικό Σώμα) αλλά και από το Κρίλα (Δεξιός Τομέας). Άλλες παραλλαγές του φασισμού, διαφορετικές από τον ναζισμό, αποτελούν επίσης σημαντική έμπνευση (Ερνστ Γιούνγκερ [βλ. Adrien Nonjon, “Olena Semenyaka, The ‘First Lady’ of Ukrainian Nationalism”, Illiberalism Studies Program, 20 Οκτωβρίου 2020, https://www.illiberalism.org/olena-semenyaka-the-first-lady-of-ukrainian-nationalism/], Τζούλιους Έβολα). Δείτε, για παράδειγμα, τον κατάλογο των βιβλίων που συγκέντρωσε το Πολιτικό Σώμα «Αζόφ» το 2016 για τους στρατιώτες πρώτης γραμμής του συντάγματος.

^[176] Michael Karadjis, “Vladimir Putin: Can the God of global fascists and Nazis ‘de-Nazify’ a country?”, Syrian Revolution Commentary and Analysis, 6 Απριλίου 2022, https://mkaradjis.com/2022/04/06/vladimir-putin-can-the-god-of-global-fascists-and-nazis-de-nazify-a-country/ [Michael Karadjis, «Βλαντιμίρ Πούτιν: Μπορεί ο Θεός του παγκόσμιου φασισμού και ναζισμού να “αποναζιστικοποιήσει” μια χώρα;», e la libertà, 11 Απριλίου 2022, https://www.elaliberta.gr/%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%85%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B7-%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1/8139-%CE%B2%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BC%CE%AF%CF%81-%CF%80%CE%BF%CF%8D%CF%84%CE%B9%CE%BD-%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%81%CE%B5%CE%AF-%CE%BF-%CE%B8%CE%B5%CF%8C%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%B1%CE%B3%CE%BA%CF%8C%CF%83%CE%BC%CE%B9%CE%BF%CF%85-%CF%86%CE%B1%CF%83%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BD%CE%B1%CE%B6%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D-%CE%BD%CE%B1-%C2%AB%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BD%CE%B1%CE%B6%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%AE%CF%83%CE%B5%CE%B9%C2%BB-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CF%87%CF%8E%CF%81%CE%B1].

^[177] Κάποια στιγμή, υπήρξε ιδεολογική σύγκρουση μεταξύ του «Λαϊκού Κόμματος – Η Σλοβακία μας» και της Σλοβακικής Κοινότητας (“SP na konferencii v Kyjeve (Intermarium)”, Blog SP 7 Ιουλίου 2016, https://pospolitost.wordpress.com/2016/07/07/sp-na-konferencii-v-kyjeve-intermarium/), καθώς η τελευταία συμπαθούσε το Αζόφ. Το 2016, το διαδικτυακό ραδιόφωνο του Αζόφ μετέδωσε μια συνέντευξη (“Azov FM - Azov W Family – Slovak Reconquista”, Mixcloud, https://www.mixcloud.com/a_radio/azov-fm-azov-w-family-slovak-reconquista/) με τον Πάτρικ Κούμπιτσκα, έναν «δεξιό ακτιβιστή από τη Σλοβακία» από το ψευτοδιανοούμενο κουρέλι Reconquista (https://www.reconquista.sk/).

^[178] “Oleh Tiahnybok withdraws Svoboda's membership within the Alliance of European National Movements”, Свобода Svoboda, 20 Mart;ioy 2014, https://web.archive.org/web/20140321013932/http:/en.svoboda.org.ua/news/events/00010596/.

^[179] Στην περίπτωση του Αζόφ, ο πρώην υπουργός Εσωτερικών Αρσέν Αβάκοφ ήταν ιδιαίτερα σημαντικός («Аваков Арсен Борисович», ПолітХаб, https://www.chesno.org/politician/2/). Ήδη ως κυβερνήτης της περιφέρειας Χάρκοβο (2005-2010) διατηρούσε επαφές με τον Πατριώτη της Ουκρανίας. Αργότερα, ως υπουργός, διόρισε έναν από τους αξιωματικούς του συντάγματος Αζόφ ως επικεφαλής της αστυνομίας του Κιέβου (“Vadym Troyan”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Vadym_Troyan), ο οποίος στη συνέχεια έγινε αντιπρόεδρος της εθνικής αστυνομίας. Ωστόσο, λίγο μετά την παραίτηση του Αβάκοφ (εν μέρει λόγω πιέσεων από ΜΚΟ κατά της διαφθοράς), ο εν λόγω αξιωματικός έχασε όλες τις θέσεις του. Αυτή η ιστορία απεικονίζει τη σχέση μεταξύ του Αβάκοφ και του ουκρανικού κράτους: οι προσωπικές διασυνδέσεις επιτρέπουν τη διείσδυση, αλλά όχι τον μόνιμο έλεγχο, τουλάχιστον προς το παρόν.

^[180] Βλ. π.χ. εκθέσεις ξένων παρατηρητών σχετικά με τα εγκλήματα μίσους το 2020 (“Ukraine”, OSCE Hate Crime, https://hatecrime.osce.org/ukraine. “Freedom House Annual Report on Hate Crimes in Ukraine”, 2020). Η ακροδεξιά έχει στοχεύσει συγκεκριμένα δημόσιες εκδηλώσεις φεμινιστριών («Напади 8 березня: наша точка зору», Феміністична Майстерня Львів, 13 Μαρτίου 2018, https://femwork.org/novini-fm/napadi-8-bereznya-nasha-tochka-zoru/) και της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ («У Харкові націоналісти зірвали лекцію, присвячену ЛГБТ», LB.ua, 14 Φεβρουαρίου 2018, https://lb.ua/society/2018/02/14/390048_harkove_natsionalisti_sorvali.html). Επιθέσεις σε φεμινίστριες ακτιβίστριες έχουν επίσης σημειωθεί από την έναρξη της εισβολής το 2022 (“Woman Human Rights Defender Olena Shevchenko Tear Gassed in Lviv”, Front Line Defenders, 15 Απριλίου 2022, https://www.frontlinedefenders.org/en/case/woman-human-rights-defender-olena-shevchenko-tear-gassed-lviv). Για λεπτομέρειες σχετικά με τις δραστηριότητες διαφόρων ακροδεξιών οργανώσεων, βλ. το άρθρο του Denys Gorbach το 2018 (Denys Gorbach, “Entrepreneurs of political violence: the varied interests and strategies of the far-right in Ukraine”, openDemocracy, 16 Οκτωβρίου 2018, https://www.opendemocracy.net/en/odr/entrepreneurs-of-political-violence-ukraine-far-right/). Για σύγκριση, βλ. την έκθεση του 2015 του Memorial Anti-Discrimination Center σχετικά με την κατάσταση των Ρομά στα εδάφη των αυτοανακηρυγμένων δημοκρατιών (Memorial Anti-Discrimination Center, “Roma and War in Eastern Ukraine – refugees, displaced persons, victims of violence”, Human Rights Report, 2015).

^[181] “Vyacheslav Ponomarev (public figure)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Vyacheslav_Ponomarev_(public_figure). “Valery Bolotov”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Valery_Bolotov. “Igor Plotnitsky”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Igor_Plotnitsky. «Захарченко, Александр Владимирович», Википедия, https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%BE,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87.

^[182] «Губарев, Павел Юрьевич», Википедия, https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%83%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B2,_%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BB_%D0%AE%D1%80%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87. “Dmitry Trapeznikov”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dmitry_Trapeznikov. “Nataliya Nikonorova”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Nataliya_Nikonorova.

^[183] “Denis Pushilin”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Denis_Pushilin.

^[184] «Ходаковский, Александр Сергеевич», Википедия, https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87. “Alexander Borodai”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Alexander_Borodai.

^[185] Λεπτομερέστερα στοιχεία δεν φαίνεται να υπάρχουν, αλλά το 2013 οι Περιφέρειες Ντόνετσκ και Λουχάνσκ είχαν συνολικό πληθυσμό περίπου 6,6 εκατομμυρίων (“Population as of June 1, 2013. Average annual populations January-May 2013”, Державна служба статистики України, https://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2013/ds/kn/kn_e/kn0613_e.html). Σύμφωνα με μελέτη του 2019, 3,2 εκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν στα εδάφη των «δημοκρατιών» (Юрій Вишневський, «Демографія ОРДЛО», ДС, https://www.dsnews.ua/static/longread/donbas-ukr/demographiya-ordlo.html). Κυρίως οι νεότερες γενιές έχουν φύγει.

^[186] Το μόνο μεγάλο έργο ήταν μια επένδυση ύψους 500 εκατ. ρουβλίων (περίπου 7 εκατ. ευρώ) στο εργοστάσιο DonFrost, το οποίο παράγει ψυγεία στο Ντόνετσκ. «Россия инвестировала в “ДонФрост” полмиллиарда рублейν», DNR LIVE, 13 Ιουνίου 2018, http://dnr-live.ru/rossiya-investirovala-v-donfrost-pol-milliarda-rubley/. NORDFROST, https://nordfrost.ru/.

^[187] Ярослав Кречко, «“Банківська система” бойовиків: як Росія інтегрує ОРДЛО через Південну Осетію», Радіо Свобода, 1 Οκτωβρίου 2019, https://www.radiosvoboda.org/a/donbas-realii/30191833.html.

^[188] «ДОНЕЦК СЕГОДНЯ! Как люди живут: поддельный Макдоналдс, цены в магазинах ДНР, брошеный ополченец», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=fd4MOMUjgwg&t=80s.

^[189] «“ДНР” назвала 43 підприємства, якими планує “управляти”», BBC, 3 Μαρτίου 2017, https://www.bbc.com/ukrainian/news-39151442.

^[190] «Блокада окупованих територій Донецької та Луганської областей», Википедия, https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BB%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0_%D0%BE%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%85_%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%96%D0%B9_%D0%94%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D1%86%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D1%97_%D1%82%D0%B0_%D0%9B%D1%83%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D1%97_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%B9.

^[191] Тетяна Якубович, «Новый хозяин оккупированного Донбасса: зачем Россия убирает Курченко», Радіо Свобода, 11 Ιουνίου 2021, https://www.radiosvoboda.org/a/31302484.html.

^[192] «Металлургия Донбасса сменила управление», Коммерсантъ, 11 Ιουνίου 2021, https://www.kommersant.ru/doc/4856055.

^[193] Олександр Лащенко, «“Черная территория”. Что происходит с шахтами в ОРДЛО?», Радіо Свобода, 12 Φεβρουαρίου 2020, https://www.radiosvoboda.org/a/donbass-realii/30430379.html.

^[194] Илья Барабанов, «“У нас нет другого выхода”. Почему в самопровозглашенных республиках Донбасса бастуют шахтеры», BBC, 17 Ιουνίου 2020, https://www.bbc.com/russian/features-53084931.

^[195] Για τις περιβαλλοντικές συνέπειες της παρακμής της εξορυκτικής βιομηχανίας στο Ντονμπάς, δείτε αυτό το άρθρο του 2019: Ганна Соколова, «“Последствия будут или плохие, или очень плохие”. К чему может привести затопление шахт на востоке Украины», openDemocracy, 5 Φεβρουαρίου 2019, https://www.opendemocracy.net/ru/k-chemu-mozhet-privesti-zatoplenie-schaht-na-vostoke-ukrainy/. Οι επικίνδυνες συνθήκες εργασίας στα ορυχεία της Ουκρανίας είναι διαβόητες από τη σοβιετική εποχή. Το ορυχείο A. F. Zasiadko στην περιφέρεια Ντόνετσκ είναι ίσως το χειρότερο από όλα – σε ένα μεταλλευτικό ατύχημα του 2007, πάνω από εκατό ανθρακωρύχοι σκοτώθηκαν εδώ («Шахта имени Засядько», Википедия, https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%85%D1%82%D0%B0_%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8_%D0%97%D0%B0%D1%81%D1%8F%D0%B4%D1%8C%D0%BA%D0%BE). Κατά τη διάρκεια του πολέμου, το ορυχείο τέθηκε υπό τον έλεγχο της ΛΔΝτ. Το 2015, μια έκρηξη αερίου στοίχισε τη ζωή σε 33 ανθρώπους («Родственники горняков приехали на шахту в Донецке, где произошел взрыв», РИА Новости, 4 Μαρτίου 2015, https://ria.ru/20150304/1050844906.html).

^[196] Андрій Діхтяренко, «“Для шахтаря це принизливо”. Як виживають гірники в окупованому Донецьку», Радіо Свобода, 16 Δεκεμβρίου 2019, https://www.radiosvoboda.org/a/donbas-realii-zarplata-shakhtariv-donetsk/30325753.html.

^[197] Марина Лишак, «День шахтаря: як працюють під землею і скільки заробляють за важку працю», Факти, 25 Αυγούστου 2019, https://fakty.com.ua/ua/ukraine/20190825-den-shahtarya-yak-pratsyuyut-pid-zemleyu-i-skilky-zaroblyayut-za-vazhku-pratsyu/.

^[198] «Донецк сегодня 2020. Невозможно в это поверить...», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=dbwDllz4Unk&t=812s.

^[199] Τον Φεβρουάριο του 2022, η ρωσική Κόμμερσαντ έγραψε για μέσο μισθό 15.000 ρούβλια στη ΛΔΝτ και 18.000 ρούβλια στη ΛΔΛ («Что из себя представляют Донецкая и Луганская народные республики», Коммерсантъ, 22, Φεβρουαρίου 2022, https://www.kommersant.ru/doc/5227039). Δεν έχουμε συναντήσει καμία μαρτυρία που να επιβεβαιώνει αυτό το ποσό. Παρόλα αυτά, θα ήταν μόνο περίπου το 60% του σημερινού μέσου μισθού στην Ουκρανία.

^[200] Βλέπε, π.χ., συνέντευξη ενός μέλους των ενόπλων δυνάμεων της ΛΔΛ που βρίσκεται σε ουκρανική αιχμαλωσία: «В УКРАИНЕ ЗП была $1200, стал НАЕМНИКОМ, ПОЛУЧАЮ $200 и еду / #Ищисвоих», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=BECRrm0ypEo&t=1910s. Μέχρι την έναρξη του πολέμου στο Ντονμπάς, εργαζόταν ως ανθρακωρύχος. Χάρη στη συναλλαγματική ισοτιμία της γρίβνας, η οποία ήταν πολύ πιο ευνοϊκή εκείνη την εποχή, κέρδιζε περίπου 1200 δολάρια το μήνα. Μετά την εγκαθίδρυση της «δημοκρατίας» και το κλείσιμο του ορυχείου, κατατάχθηκε στο στρατό, κερδίζοντας 200-300 δολάρια το μήνα (με δωρεάν φαγητό). Αρκετές άλλες συνεντεύξεις με αιχμαλώτους πολέμου από την ΛΔΛ περιέχουν ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για την καθημερινή ζωή στη «δημοκρατία»: «СЛУЖИМ РОССИИ / #Ищисвоих», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=gdW4pnGVppY· «ЧТО ДЕЛАЮТ С ПЛЕННЫМИ из ЛДНР / ИХ СУДЬБА НЕ ИЗВЕСТНА», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=YZO44Iylvo0.

^[201] Радіо Свобода, «Как выглядит жизнь за пределами Донецка в “ДНР” / Донбасc Реалии», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=cnPgKb6PyvI.

^[202] «Срочные вакансии в ДНР», Работа в ДНР, https://rabotadnr.com/.

^[203] Радіо Свобода, «Донецк 2021: жители “ДНР” показали как и зачем ездят в Россию / Донбасс Реалии», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=8ZrhF87CzCg&t=500s.

^[204] Το Αντβέγκο, ένα ανταλλακτήριο εργασίας για ελεύθερους επαγγελματίες, είναι πολύ δημοφιλές μεταξύ των εργαζομένων του Ντόνετσκ («Биржа копирайтинга Адвего», Адвего, https://advego.com/). Υπήρξαν επίσης κάποιοι πειραματισμοί με κρυπτονομίσματα (και τα συναφή δόλια συστήματα): Ильи Жегулева, «Блокчейн как инструмент развития ДНР Как в непризнанных республиках вокруг России пытаются зарабатывать на криптовалютах», Meduza, 17 Οκτωβρίου 2017, https://meduza.io/feature/2017/10/17/blokcheyn-kak-instrument-razvitiya-dnr· Андрей Захаров, «“Морячок” из ДНР купил биржу криптовалют и начал охоту на “сокровища Винника”», BBC, 5 Δεκεμβρίου 2018, https://www.bbc.com/russian/features-46444479. Αυτή η τάση για «χρηματοοικονομική καινοτομία» δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς η διοίκηση της ΛΔΝτ διοικείται από τον Ντένις Πουσίλιν, ο οποίος είχε κάποτε εμπλακεί στο εξαιρετικά δημοφιλές σύστημα Ponzi «MMM»: “MMM (Ponzi scheme company)”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/MMM_(Ponzi_scheme_company).

^[205] «Если требуешь зарплату, значит ты саботажник и предатель: террористы “ДНР” начали репрессии против бастующих шахтеров», Диалог.UA, 17 Ιανουαρίου 2016, https://www.dialog.ua/news/76544_1452982506.

^[206] “Mining Protest Crackdown in Occupied Donbas, Explained”, hromadske, 26 Ιουνίου 2020, https://hromadske.ua/en/posts/mining-protest-crackdown-in-occupied-donbas-explained.

^[207] “Mining Protest Crackdown in Occupied Donbas, Explained”, ό.π.

^[208] Για περισσότερες απεργίες και εκδηλώσεις δυσαρέσκειας των εργαζομένων στη ΛΔΝτ και την ΛΔΛ το 2020, δείτε, για παράδειγμα, το ρεπορτάζ του Novosti Donbassa («Жизнь шахтеров Донбасса при “ДНР”: Зарплаты не дают, шахты закрывают, протесты подавляют», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=1RGOeVTPT9g) ή αυτό το άρθρο με λεπτομερές χρονολόγιο της απεργίας στο εργοστάσιο μεταλλουργίας του Alchevsk (ΛΔΛ): Сергій Горбатенко, «В Алчевске бастуют металлурги, «МГБ» ищет самых активных», Радіо Свобода, 21 Μαΐου 2021, https://www.radiosvoboda.org/a/ordlo-alchevsk-amk-zabastovka/31267023.html.

^[209] Ольга Волинська, «“Повернись лицем до стіни, будемо розстрілювати”. Рік, 8 місяців і 26 днів у полоні “ДНР”», ВВС News, 29 Δεκεμβρίου 2020, https://www.bbc.com/ukrainian/news-55431500.

^[210] «Окупаційні війська РФ на Донбасі», Вікіпедія, https://uk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%96%D0%B9%D0%BD%D1%96_%D0%B2%D1%96%D0%B9%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%A0%D0%A4_%D0%BD%D0%B0_%D0%94%D0%BE%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D1%81%D1%96.

^[211] Μεταξύ αυτών ήταν και ο Αλεξέι Μοζγκοβόι (“Aleksey Mozgovoy”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Aleksey_Mozgovoy), διοικητής της ταξιαρχίας Πρίζρακ και, σύμφωνα με τα δικά του λόγια, «μοναρχικός». Η ταξιαρχία σχηματίστηκε από τις μονάδες αυτοάμυνας του Αντι-Μαϊντάν στην περιφέρεια Λουχάνσκ. Η λαϊκιστική ρητορική του Μοζγκοβόι προσέλκυσε αρκετούς ξένους «ιντερμπριγαδτιστές» και παραπλάνησε επίσης ορισμένους Σλοβάκους αριστερούς (https://www.facebook.com/144236145934519/photos/a.166326457058821/230488763975923/). Η μονάδα του αρχικά αντιστάθηκε στην ενσωμάτωση στις επίσημες δομές της ΛΔΛ, αλλά μετά τη δολοφονία του, η αντίσταση ξεπεράστηκε γρήγορα. Για μια πιο λεπτομερή περιγραφή της ταξιαρχίας Πρίζρακ, βλ. τη μελέτη του Βολοντιμίρ Ιστσένκο (Volodymyr Ishchenko, The Ukrainian Left during and after the Maidan Protests, GUE/NGL, 2016, σελ. 79 κ.ε. Διαθέσιμο στο https://www.researchgate.net/publication/312084138_The_Ukrainian_Left_during_and_after_the_Maidan_Protests).

^[212] Бригада Призрак, «Первый народный суд Новороссии», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=T2Ymaq4m1zY.

^[213] Patrick Evans, “‘Slave labour’ in the prisons of eastern Ukraine”, BBC, 3 Οκτωβρίου 2016, https://www.bbc.com/news/magazine-37512356.

^[214] Βλ., για παράδειγμα, τις απόψεις των ερωτηθέντων στο βίντεο του Ρώσου μπλόγκερ Βαρλάμοφ, το οποίο διατίθεται με αγγλικούς υπότιτλους: «Донбасс: война, изоляция, безысходность / Новости никому не нужного региона», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=Yk7ilJMdo14.

^[215] Τα ταξίδια από τις «δημοκρατίες» ήταν περίπλοκα αλλά όχι αδύνατα. Οι άνθρωποι με διαβατήρια που τους επιτρέπονταν τα ταξίδια στο εξωτερικό (σε αντίθεση με τα «εσωτερικά διαβατήρια», δηλαδή τις εθνικές ταυτότητες) μπορούσαν να φτάσουν στην Ευρώπη μέσω της Ρωσίας. Η διέλευση από και προς το ουκρανικό έδαφος ήταν εξαρχής δύσκολη. Περιελάμβανε αναμονή σε ουρές και πέρασμα από χρονοβόρους ελέγχους ασφαλείας. Οι συνταξιούχοι έπρεπε τακτικά να υπομένουν αυτές τις δυσκολίες για να λάβουν τις συντάξεις τους, καθώς η ουκρανική πλευρά τις κατέβαλε μόνο αυτοπροσώπως. Ωστόσο, οι φοιτητές από τη ΛΔΝτ και την ΛΔΛ μπορούσαν να εισέλθουν στα ουκρανικά πανεπιστήμια («Не випускають з окупації. Як абітурієнтам з “ДНР/ЛНР” вступити в український ВНЗ», Вільне радіо, 23 Ιουλίου 2020, https://freeradio.com.ua/ne-vypuskaiut-z-okupatsii-iak-abituriientam-z-dnr-lnr-vstupyty-v-ukrainskyi-vnz/). Το 2020, τα ταξίδια προς την Ουκρανία περιορίστηκαν με το πρόσχημα της πανδημίας («Зачем пророссийские силы закрыли единственный пункт пропуска в Донецкой области?», Радіо Свобода, 1 Ιουλίου 2020, https://www.radiosvoboda.org/a/donbass-realii/30699240.html), αν και τα σημεία ελέγχου προς τη Ρωσία παρέμειναν ανοιχτά.

^[216] «НОСТАЛЬГИЯ ПЛЕННЫХ ПО УКРАИНЕ», Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=1vf0Mryab6U&t=780s.

^[217] Gwendolyn Sasse and Alice Lackne, “Attitudes and identities across the Donbas front line: What has changed from 2016 to 2019?”, ZOiS REPORT, τεύχος. 3 / 2019 · Αύγουστος 2019, https://www.zois-berlin.de/fileadmin/media/Dateien/3-Publikationen/ZoiS_Reports/2019/ZoiS_Report_3_2019.pdf.

^[218] Виктор Ядуха, «Донбасс меняет Курченко на Юрченко», КО, 18 Ιουνίου 2021, https://ko.ru/articles/donbass-menyaet-kurchenko-na-yurchenko/.

^[219] «Железный “Геркулес”», УкрРудПром, https://ukrrudprom.ua/digest/djelez210207.html, από Деловая столица, τεύχος 8, 19 Φεβρουαρίου 2007.

^[220] «200 самых богатых людей Украины 2012 года. Рейтинг Фокуса», Фокус, 30 Μσαρτίου 2012, https://focus.ua/rating/archive/2012/225154.

^[221] «Долги по зарплатам в ДНР сократились на 490 млн рублей», ДНР LIVE, 20 Ιανουαρίου 2022, https://dnr-live.ru/dolgi-po-zarplatam-v-dnr-sokratilis-na-490-mln-rubley/.

^[222] «Без повышения зарплат и с дефицитом кадров: Ситуация на Алчевском меткомбинате при “ЛНР”», Новости Донбасса, 25 Ιανουαρίου 2022, https://novosti.dn.ua/ru/news/319647-bez-povysheniya-zarplat-i-s-defitsitom-kadrov-situatsiya-na-alchevskom-metkombinate-pri-lnr.

^[223] «Путин подписал указ о допуске товаров из ДНР и ЛНР к госзакупкам в России. Зачем это нужно?», RTVI, 15 Νοεμβρίου 2021, https://rtvi.com/news/putin-podpisal-ukaz-o-dopuske-tovarov-iz-dnr-i-lnr-k-goszakupkam-v-rossii-zachem-eto-nuzhno/.

^[224] “Real GDP at Constant National Prices for Ukraine”, FRED, https://fred.stlouisfed.org/series/RGDPNAUAA666NRUG.

^[225] “Gross fixed capital formation (% of GDP) – Ukraine”, The World Bank Group, https://data.worldbank.org/indicator/NE.GDI.FTOT.ZS?locations=UA.

^[226] Michał Kozak, “Bank failures in Ukraine ruin citizens and hit the economy”, Obserwator Finansowy, 5 Οκτωβρίου 2016, https://www.obserwatorfinansowy.pl/in-english/financial-markets/bank-failures-in-ukraine-ruin-citizens-and-hit-the-economy/.

^[227] Η PrivatBank, η οποία ανήκε στους Ιχόρ Κολομόισκι και Γκενάντι Μπογκολιούμποφ, αντιμετώπισε επίσης σοβαρά προβλήματα. Μια από τις πρώτες εμπορικές τράπεζες που ιδρύθηκαν μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας, ήλεγχε το μεγαλύτερο μερίδιο της εγχώριας αγοράς. Χρησιμοποιούσε τις καταθέσεις των καταναλωτών για να δανείζει σε μεγάλο βαθμό τις εταιρείες των μετόχων της. Η κρίση του 2014-2015 την βρήκε υποκεφαλαιοποιημένη και χρειάστηκε να κρατικοποιηθεί το 2016. Οι έρευνες για τις σκοτεινές πρακτικές της συνεχίζονται ακόμη. Το ουκρανικό υποκατάστημα του παγκόσμιου ελεγκτικού κολοσσού PwC, το οποίο ενέκρινε τις οικονομικές καταστάσεις της, έχασε αργότερα την άδειά του να διενεργεί τραπεζικούς ελέγχους (“Ukraine pulls PwC bank audit license over PrivatBank balance-sheet hole”, Financial Times, 20 Ιουλίου 2017, https://www.ft.com/content/87956392-ce6a-3687-a0c2-ab368c2091cc.).

^[228] “Rate of growth/decrease nominal and real wage (2010-2021)”, Державна служба статистики України, https://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2005/gdn/tznr/tznr_e/tznr_e_bez.htm.

^[229] «Сума заборгованості із виплати заробітної плати в цілому по країні у 2010-2022 роках», Державна служба статистики України, https://ukrstat.gov.ua/operativ/menu/menu_u/zp.htm.

^[230] “Differentiation of household living standards (1999-2021)”, Державна служба статистики України, https://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2020/gdvdg/duf/arh_duf_e.htm.

^[231] Οι αλλαγές σχετίζονται επίσης με το γεγονός ότι μετά το 2015, οι ουκρανικές στατιστικές δεν περιλαμβάνουν τα κατεχόμενα εδάφη των περιφερειών Ντόνετσκ και Λουχάνσκ.

^[232] Ενώ το 2013 η Ουκρανία δαπάνησε περίπου το 1,6% του ΑΕΠ για όπλα, το 2015 το ποσοστό αυτό αυξήθηκε σε πάνω από 3,2% (“Military expenditure (% of GDP) – Ukraine”, The World Bank, https://data.worldbank.org/indicator/MS.MIL.XPND.GD.ZS?locations=UA).

^[233] “Ukraine Receives IMF Support But Must Accelerate Reforms”, International Monetary Fund (IMF), 4 Απριλίου 2017, https://www.imf.org/en/News/Articles/2017/04/03/na040417-ukraine-receives-imf-support-but-must-accelerate-reforms.

^[234] “After a year’s delay, Dutch approve Ukraine treaty”, Reuters, 30 Μαΐου 2017, https://www.reuters.com/article/uk-eu-ukraine-netherlands-idUKKBN18Q1J5/.

^[235] “EU-Ukraine Deep and Comprehensive Free Trade Area”, European Union, https://trade.ec.europa.eu/access-to-markets/en/content/eu-ukraine-deep-and-comprehensive-free-trade-area.

^[236] “EU-Ukraine trade and investment relations and the impact of Russia’s war”, European Parliament, 1 Απριλίου 2022, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/639321/EXPO_BRI(2022)639321_EN.pdf.

^[237] Karmína, “Zahraniční pracujúci na Slovensku v roku 2018”, στο “Cudzinci, odbory a trieda pracujúcich”, Karmína, 19 Μαρτίου 2019, https://karmina.red/posts/cudzinci/#zahranicni-pracujuci-na-slovensku-v-roku-2018.

^[238] “Remittance Inflows to GDP for Ukraine”, FRED, https://fred.stlouisfed.org/series/DDOI11UAA156NWDB.

^[239] Одеський Припортовий Завод, https://opz.odesa.ua/.

^[240] Oksana Bedratenko, “Ukraine Is Serious about Privatization This Time”, Atlantic Council, 23 Μαρτίου 2018, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/ukraine-is-serious-about-privatization-this-time/.

^[241] Privatization in Ukraine, https://privatization.gov.ua/en/product-category/velyka-pryvatyzatsiya-en/.

^[242] «Ставлення українців до політиків, оцінка діяльності органів влади та актуальних подій», kiis, https://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=898&page=1.

^[243] «Суспільно-політичні настрої населення України: результати опитування, проведеного 9-17 грудня 2021 року методом особистих (“face-to-face”) інтерв’ю», kiis, https://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=1080&page=1.

^[244] Αυτή η επιλογή είναι πιο δημοφιλής (σχεδόν 15%) στη δυτική Ουκρανία και λιγότερο δημοφιλής στην ανατολική (4,3%)∙ στο Ντονμπάς είναι 7%. Ομοίως, μόνο το 8,5% των Ουκρανών πιστεύει ότι ο ρόλος του κράτους στην οικονομία πρέπει να μειωθεί.

^[245] Ωστόσο, το 2020, μια διαδήλωση βοήθησε να αποτραπεί η προγραμματισμένη ιδιωτικοποίηση του εργοστασίου Artemsil στο Σολεντάρ (Περιφέρεια Ντόνετσκ), μιας από τις μεγαλύτερες αλυκές στην Ευρώπη («Протести в Соледарі: чому місцеві жителі проти приватизації ДП “Артемсіль” (фото)», Громадське радіо, 6 Μαρτίου 2020, https://hromadske.radio/publications/protesty-v-soledari-chomu-mistsevi-zhyteli-proty-pryvatyzatsii-dp-artemsil-foto. Анастасія Дашко, «“Артемсіль” залишається в державній власності. ДП виключили з переліку для приватизації», Вільне радіо, 30 Οκτωβρίου 2020, https://freeradio.com.ua/artemsil-zalyshaietsia-v-derzhavnii-vlasnosti-dp-vykliuchyly-z-pereliku-dlia-pryvatyzatsii/). Μετά την εισβολή του 2022, αναγκάστηκε να σταματήσει την παραγωγή.

^[246] «Витрати родини на сплату комунальних послуг: динаміка зростання цін за останні 16 років», Слово і Діло, 13 Ιανουαρίου 2021, https://www.slovoidilo.ua/2021/01/13/infografika/suspilstvo/vytraty-rodyny-splatu-komunalnyx-posluh-dynamika-zrostannya-czin-ostanni-16-rokiv.

^[247] “Ukraine: 50,000 rally against utility tariffs increase”, IndustriALL Global Union, 8 Ιουλίου 2016, https://www.industriall-union.org/ukraine-50000-rally-against-utility-tariffs-increase-0.

^[248] Сергій Нужненко, «За створення робочих місць і проти підвищення тарифів – фоторепортаж з акції протесту профспілок», Радіо Свобода, 17 Οκτωβρίου 2018, https://www.radiosvoboda.org/a/photo-aktsiya-protestu-profspilok/29548990.html.

^[249] «Тарифні протести: У Запоріжжі вимагали відставки уряду Шмигаля», Економічна правда, 25 Ιανουαρίου 2021, https://www.epravda.com.ua/news/2021/01/25/670330/.

^[250] “Ukrainian miners protest to get paid”, IndustriALL Global Union, 9 Ιουλίου 2018, https://www.industriall-union.org/ukrainian-miners-protest-to-get-paid.

^[251] “Ukrainian miners return above ground after pay promise”, IndustriALL Global Union, 26 Ιουλίου 2017, https://www.industriall-union.org/ukrainian-miners-return-above-ground-after-pay-promise.

^[252] «В будівлі Міненерго один з мітингуючих шахтарів спробував спалити себе», NV, 9 Αυγούστου 2016, https://nv.ua/ukr/ukraine/events/v-budivli-minenergo-odin-z-mitinguvalnikiv-shahtariv-sprobuvav-spaliti-sebe-191912.html.

^[253] “Desperate mine workers resort to hunger strike in Ukraine”, IndustriALL Global Union, 10 Ιανουαρίου 2019, https://www.industriall-union.org/desperate-mine-workers-resort-to-hunger-strike-in-ukraine.

^[254] “Ukraine: new wave of protests against unpaid wages”, IndustriALL Global Union, 10 Οκτωβρίου 2017, https://www.industriall-union.org/ukraine-new-wave-of-protests-against-unpaid-wages. «Важливе шосе на Польщу перекрили шахтарі, яких залишили без зарплат», ТСН, 16 Νοεμβρίου 2018, https://tsn.ua/auto/news/vazhlive-shose-na-polschu-perekrili-shahtari-yakih-zalishili-bez-zarplat-1250463.html.

^[255] “Support Ukrainian miners protesting underground”, IndustriALL Global Union, 21 Σεπτεμβρίου 2020, https://www.industriall-union.org/support-ukrainian-miners-protesting-underground.

^[256] Алена Ткалич, «Уровень уважения: почему шахтеры Кривбасса протестуют под землей», Commons/Спільне, 18 Σεπτεμβρίου 2020, https://commons.com.ua/en/uroven-uvazheniya-pochemu-shahtery-krivbassa-protestuyut-pod-zemlej/.

^[257] Για μια λεπτομερή περιγραφή της κατάστασης των ανθρακωρύχων, δείτε την αγγλική μετάφραση του άρθρου του Βιτάλι Ατανάσοφ από το 2016: Vitalii Atanasov, “Undermined: how the state is selling out Ukraine’s coal workers”, openDemocracy, 19 Δεκεμβρίου 2016, https://www.opendemocracy.net/en/odr/faded-glory-ukraines-miners/.

^[258] «Через італійський страйк залізничників уже затрималися кілька поїздів», Rail.insider, 13 Οκτωβρίου 2021, https://www.railinsider.com.ua/cherez-italijskyj-strajk-zaliznychnykiv-uzhe-zatrymalysya-kilka-pasazhyrskyh-i-vantazhnyh-potyagiv/.

^[259] Αυτή η τακτική έχει μια συγκεκριμένη λογική στην Ουκρανία. Οι απεργίες στις μεταφορές που θα μπορούσαν να παρεμποδίσουν τις μεταφορές επιβατών ή να απειλήσουν επιχειρήσεις που λειτουργούν 24 ώρες το 24ωρο απαγορεύονται από το άρθρο 18 του νόμου «Περί μεταφορών» («ЗАКОН УКРАЇНИ. Про транспорт», Верховна Рада України, https://zakon.rada.gov.ua/laws/show/232/94-%D0%B2%D1%80#n199). Η εν λόγω απεργία προκηρύχθηκε από το μικρότερο και πιο μαχητικό Ελεύθερο Συνδικάτο Εργαζομένων Σιδηροδρόμων (VZPU), ενώ το μεγάλο Συνδικάτο Εργαζομένων Σιδηροδρόμων και Κατασκευαστών Μεταφορών κράτησε αποστάσεις από τη δράση (Ігор Бурдига, «Криворіжстрайк: чому зупинився найбільший металургійний комбінат України», hromadske, 18 Μαΐου 2018, https://hromadske.ua/posts/straik-arselormittal).

^[260] Павло Вуєць, «Медики знову страйкують. Цього разу “запалала” Біла Церква», Главком, 22 Μαΐου 2020, https://glavcom.ua/country/health/mediki-znovu-straykuyut-cogo-razu-zapalala-bila-cerkva-681802.html. Валентин Владіміров, «У Кагарлику мітингували медпрацівники: вимагали своєчасної виплати зарплати та “ковідних” надбавок», Кагарлик.City, 19 Οκτωβρίου 2021, https://kagarlyk.city/articles/170493/u-kagarliku-mitinguvali-medpracivniki-vimagali-svoechasnoi-viplati-zarplati-ta-kovidnih. Маргарита Пашкова, «Страйк львівських лікарів: за що борються медики “швидкої”», 032.ua, 8 Μαΐου 2020, https://www.032.ua/news/2754923/strajk-lvivskih-likariv-za-so-borutsa-mediki-svidkoi-foto.

^[261] Για μια λεπτομερή περιγραφή της κατάστασης στα ουκρανικά νοσοκομεία μέσα από τα μάτια της νοσοκόμας Νίνα Κοζλόφσκαγια, δείτε το άρθρο του 2020: Ганна Соколова, «“Открыла Facebook и написала все, что на душе”. Как украинская медсестра организовала протестное движение», openDemocracy, 15 Δεκεμβρίου 2020, https://www.opendemocracy.net/ru/kak-ukrainskaya-medsestra-organizovala-protestnoye-dvizheniye/.

^[262] «На Прикарпатті страйкують учителі 20 шкіл, бо з червня сидять без зарплат», Укрінформ, 2 Σεπτεμβρίου 2021, https://www.ukrinform.ua/rubric-regions/3309049-na-prikarpatti-strajkuut-uciteli-20-skil-bo-z-cervna-sidat-bez-zarplat.html.

^[263] «ГО “Трудові Ініціативи”», Facebook, 2 Σεπτεμβρίου 2021, https://www.facebook.com/100064678840945/posts/2024086014416544/.

^[264] Δείτε επίσης το άρθρο σχετικά με τους αγώνες των κούριερ της Glovo: Ганна Соколова, «“Страйк – это не самоцель”. Георгий Сандул о защите трудовых прав в Украине», openDemocracy, 17 Σεπτεμβρίου 2019, https://www.opendemocracy.net/ru/trudovie-prava-ukraina-interview-sandul/.

^[265] “Ukraine: ArcelorMittal workers fight for their rights”, IndustriALL Global Union, 9 Μαΐου 2018, https://www.industriall-union.org/ukraine-arcelormittal-workers-fight-for-their-rights.

^[266] «У Кривому Розі працівники паралізували роботу металургійного гіганта», Depo.Дніпро, 16 Μαΐου 2018, https://dnipro.depo.ua/ukr/dnipro/u-krivomu-rozi-pracivniki-paralizuvali-robotu-zavodu-diyami-zgidno-do-instrukciyi-20180516774945.

^[267] «У Кривому Розі працівники паралізували роботу металургійного гіганта», ό.π.

^[268] «Після страйку деяким працівникам "АрселорМіттал Кривий Ріг" на чверть піднімуть зарплати», Depo.Дніпро, 6 Ιουνίου 2018, https://dnipro.depo.ua/ukr/dnipro/pislya-strayku-deyakim-pracivnikam-arselormittal-kriviy-rig-na-chvert-pidnimut-zarplati-20180606785956.

^[269] “Union fights for fair collective bargaining at ArcelorMittal in Ukraine”, IndustriALL Global Union, 7 Απριλίου 2021, https://www.industriall-union.org/union-fights-for-fair-collective-bargaining-at-arcelormittal-in-ukraine. “Fatalities explode at ArcelorMittal – unions demand urgent action”, IndustriALL Global Union, 30 Μαρτίου 2021, https://www.industriall-union.org/fatalities-explode-at-arcelormittal-unions-demand-urgent-action.

^[270] “Foreign direct investment, net inflows (% of GDP) – Ukraine”, The World Bank, https://data.worldbank.org/indicator/BX.KLT.DINV.WD.GD.ZS?locations=UA.

^[271] “National Strategy to Increase Foreign Direct Investment in Ukraine. Section 1: The View from Above”, USAID. Στο UkraineInvest, https://ukraineinvest.gov.ua/en/fdi-strategy/.

^[272] “President: Ukraine must become the investment mecca of Eastern and Central Europe”, President of Ukraine, 22 Ιανουαρίου 2020, https://www.president.gov.ua/en/news/prezident-ukrayina-povinna-stati-investicijnoyu-mekkoyu-shid-59377.

^[273] The World Bank, “Ukraine Special Focus Note Tapping Ukraine’s growth potential May 23, 2019”.

^[274] «Рух ЧЕСНО», Facebook, 5 Φεβρουαρίου 2019, https://www.facebook.com/chesno.movement/photos/a.281241881915527/2219974958042200/.

^[275] «Порошенко: АТО має тривати години, а не місяці», Радио Свобода, 26 Μαΐου 2014, https://www.radiosvoboda.org/a/25398652.html.

^[276] «Порошенко: АТО на Донбасі - це народження української армії», LBua, 8 Ιουλίου 2014, https://lb.ua/news/2014/07/08/272277_poroshenko_ato_donbasse_.html.

^[277] «Про правовий статус та вшанування пам’яті борців за незалежність України у XX столітті», Верховна Рада України, 2015 https://zakon.rada.gov.ua/laws/show/314-19#Text.

^[278] [Σ.τ.Μ.:] “Anti-Bolshevik Bloc of Nations”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Anti-Bolshevik_Bloc_of_Nations.

^[279] “Language policy in Ukraine”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Language_policy_in_Ukraine.

^[280] Mikhail Minakov, “Reconstructing the power vertical: the authoritarian threat in Ukraine”, openDemocracy, 29 Ιουνίου 2017, https://www.opendemocracy.net/en/odr/reconstructing-power-vertical-authoritarian-threat-in-ukraine/. Josh Cohen, “Something Is Very Wrong in Kyiv”, Atlantic Council, 18 Μαΐου 2017, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/something-is-very-wrong-in-kyiv/. “Freedom of Association in Freefall: Draft Laws Undermine Ukraine’s NGOs”, Freedom House, 14 Φεβρουαρίου 2018, https://freedomhouse.org/article/freedom-association-freefall-draft-laws-undermine-ukraines-ngos.

^[281] «“П’ята колона”, армія та церква: подробиці послання Порошенка до Ради», BBCNews, 20 Σεπτεμβρίου 2018, https://www.bbc.com/ukrainian/news-45584812.

^[282] «СБУ: акції шахтарів були організовані для тиску на владу», BBCNews, 24 Απριλίου 2015, https://www.bbc.com/ukrainian/politics/2015/04/150424_miners_sbu_hk. Ярослав Вінокуров, «Шахтарі страйкують. Які бізнес-інтереси Ахметова це вирішує?», hromadske, 7 Ιουλίου 2020, https://hromadske.ua/posts/shahtari-strajkuyut-yaki-biznes-interesi-ahmetova-ce-virishuye.

^[283] «СБУ закрила справу про мітинги ахметовських шахтарів», LBua, 25 Σεπτεμβρίου 2015, https://lb.ua/economics/2015/09/25/316903_sbu_zakrila_delo_mitingam.html. “Ukraine – international solidarity puts the break on interrogations”, IndustriALL Global Union, 23 Ιουνίου 2015, https://www.industriall-union.org/ukraine-international-solidarity-puts-the-break-on-interrogations.

^[284] Кирило Кірєєв, «Представники СБУ спустилися у шахти “Кривбасзалізрудкому” для допиту протестувальників», Суспільне Дніпро, 16 Σεπτεμβρίου 2020, https://suspilne.media/dnipro/63491-predstavniki-sbu-spustilisa-u-sahti-krivbaszalizrudkomu-dla-dopitu-protestuvalnikiv/.

^[285] Μετά από προσφυγή, οι ανθρακωρύχοι κερδίζουν – προς το παρόν (Кирило Кірєєв, «Гірники Криворізького залізорудного комбінату виграли апеляцію у справі з підприємством», Суспільне Дніпро, 14 Σεπτεμβρίου 2021, https://suspilne.media/dnipro/163725-girniki-krivorizkogo-zalizorudnogo-kombinatu-vigrali-apelaciu-u-spravi-z-pidpriemstvom/).

^[286] «Порошенко прокоментував торговельну блокаду ОРДЛО: “Це не торгівля, а співпраця з нашими”», Новинарня, 16 Φεβρουαρίου 2017, https://novynarnia.com/2017/02/16/poroshenko-prokomentuvav-torgovelnu-blokadu-ordlo-tse-ne-torgivlya-a-spivpratsya-z-nashimi/.

^[287] «Порошенко об идее снять блокаду с ОРДЛО: Украинская сторона становится на колени», Українська правда, 5 Ιουνίου 2019, https://www.pravda.com.ua/rus/news/2019/06/5/7217259/.

^[288] Vitalii Atanasov, “Ukraine’s displaced people: status unknown”, openDemocracy, 3 Μαΐου 2016, https://www.opendemocracy.net/en/odr/ukraine-s-displaced-people-status-unknown/.

^[289] Krzysztof Nieczypor, “In the shadow of war. Ukraine’s policy towards internally displaced persons”, OSW Ośrodek Studiów Wschodnich, 16 Ιανουαρίου 2019, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2019-01-16/shadow-war-ukraines-policy-towards-internally-displaced.

^[290] “Ukraine: trade unionists and communities oppose Donbass rail blockade”, People and Nature, 13 Μαρτίου 2017, https://peopleandnature.wordpress.com/2017/03/13/ukraine-trade-unionists-and-communities-oppose-donbass-rail-blockade/.

^[291] Michael Colborne, “Petro Poroshenko’s Last-Minute Nationalist Makeover”, FP, 5 Απριλίου 2019, https://foreignpolicy.com/2019/04/05/petro-poroshenkos-last-minute-nationalist-makeover/.

^[292] Війна на Донбасі: реалії та перспективи врегулювання, Κίεβο 2019.

^[293] “2019 Ukrainian presidential election”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/2019_Ukrainian_presidential_election.

^[294] “2019 Ukrainian parliamentary election”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/2019_Ukrainian_parliamentary_election.

^[295] Το Σβομπόντα κατέβηκε ως μέρος ενός ευρέος συνασπισμού με το Εθνικό Σώμα, τον Δεξιό Τομέα και άλλα, μικρότερα ακροδεξιά κόμματα. Κέρδισαν μόλις το 2,15% των ψήφων που μεταφράζεται σε μία έδρα.

^[296] «Громадська думка про ситуацію на Донбасі та шляхи відновлення суверенітету України над окупованими територіями (лютий 2020р.)», Разумков Центр, 26 Φεβρουαρίου 2020, https://razumkov.org.ua/napriamky/sotsiologichni-doslidzhennia/gromadska-dumka-pro-sytuatsiiu-na-donbasi-ta-shliakhy-vidnovlennia-suverenitetu-ukrainy-nad-okupovanymy-terytoriiamy-liutyi-2020r.

^[297] Любомира Ремажевська, «Між двох вогнів: що обіцяють учасники другого туру виборів президента», hromadske, 3 Απριλίου 2019, https://hromadske.ua/posts/sho-obicyayut-uchasniki-drugogo-turu-viboriv-prezidenta.

^[298] Elena Loginova, “Pandora Papers Reveal Offshore Holdings of Ukrainian President and his Inner Circle”, OCCRP, Οκτώβριο του 2021, https://www.occrp.org/en/the-pandora-papers/pandora-papers-reveal-offshore-holdings-of-ukrainian-president-and-his-inner-circle.

^[299] Євген Солонина, «Зеленський і Коломойський: “розлучення” чи імітація?», Радіо Свобода, 5 Απριλίου 2021, https://www.radiosvoboda.org/a/zelenskyi-i-kolomoiskyi-facty/31187278.html.

^[300] “Far-right groups protest Ukrainian president’s peace plan”, Los Angeles Times, 14 Οκτωβρίου 2019, https://www.latimes.com/world-nation/story/2019-10-14/ukraine-protest-zelensky-peace-plan.

^[301] “Ukraine: Security Agency Reform Bill Risks Undermining Human Rights”, Human Rights Watch, 8 Οκτωβρίου 2021, https://www.hrw.org/news/2021/10/08/ukraine-security-agency-reform-bill-risks-undermining-human-rights. “Ivan Bakanov”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ivan_Bakanov.

^[302] Віталій Дудін, «Профспілкова гільйотина. Ринок праці звільнять від профспілок», Commons/Спільне, 9 Ιουνίου 2020, https://commons.com.ua/uk/profspilkova-giljotina/.

^[303] Світлана Юхимович, «“Жодних урізань трудових прав”: що і кого збираються “спростити” і “дерегулювати” українські законотворці», Політична критика, 8 Οκτωβρίου 2021, https://politkrytyka.org/2021/10/08/zhodnyh-urizan-trudovyh-prav-shho-i-kogo-zbyrayutsya-sprostyty-i-deregulyuvaty-ukrayinski-zakonotvortsi/.

^[304] Anders Åslund, “IMF puts Ukraine on pause over corruption concerns”, Atlantic Council, 16 Φεβρουαρίου 2021, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/imf-puts-ukraine-on-pause-over-corruption-concerns/.

^[305] “Ukrainian President Volodymyr Zelenskyy shares a message from Kyiv , USA TODAY”, Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=tLv9IqcoNe8.

^[306] «Самогубства в Україні: чи можна уникнути?», ZN,UA, 6 Μαρτίου 2020, https://zn.ua/ukr/SOCIUM/samogubstva-v-ukrayini-chi-mozhna-uniknuti-340786_.html.

^[307] “Protests, concessions and repressions in Ukraine: monitoring results of 2013”, Centre for Society Research, https://www.google.gr/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://cedos.org.ua/system/attachments/files/000/000/043/original/CSR_-_Protests_in_2013_-_29_Apr_2014_-_Eng.pdf%3F1400090323&ved=2ahUKEwjV4dG4xeqGAxUUSfEDHQFCBocQFnoECA8QAQ&usg=AOvVaw1EwZxyYYYtsI1IlTmwVnzj.

^[308] “Normandy Format”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Normandy_Format.

^[309] Το 2019, το μέσο ουκρανικό νοικοκυριό ξόδεψε σχεδόν το ήμισυ του εισοδήματός του σε τρόφιμα και μη αλκοολούχα ποτά (“Structure of total expenditure”, Державна служба статистики України, https://ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2020/gdvdg/ssv/arh_ssv_e.htm). Ξόδεψε λιγότερο από 2% για αναψυχή και πολιτισμό ή για ξενοδοχεία και εστιατόρια. Αντίθετα, τα αντίστοιχα ποσοστά για τη Σλοβακία είναι περίπου 17%, 5% και πάνω από 4%, αντίστοιχα («Základná štruktúra hrubých peňažných výdavkov súkromných domácností podľa účelu použitia v členení podľa ekonomického postavenia prednostu domácnosti v zamestnaní – ročné údaje», DATAcube, https://datacube.statistics.sk/#!/view/sk/VBD_SLOVSTAT/ps2017rs/v_ps2017rs_00_00_00_sk). Δεν χρειάζεται να υπενθυμίσουμε στους δυτικούς αναγνώστες μας ότι η Σλοβακία δεν είναι παράδεισος.

^[310] “Rust Belt”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Rust_Belt.