Pablo Stefanoni

Βολιβία: Βασικά ζητήματα σχετικά με το αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα και τα επακόλουθά του

Εικόνες από τη βίαιη είσοδο του στρατού στο κυβερνητικό μέγαρο (Palacio Quemado) μεταδόθηκαν σε όλο τον κόσμο, σπέρνοντας σύγχυση στη Βολιβία. Το αποτυχημένο πραξικόπημα από μια φράξια εντός του στρατού, που καταδικάστηκε σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, έλαβε χώρα στο πλαίσιο της διάβρωσης της κυβέρνησης του Λουίς Άρσε, η οποία ήταν σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα εσωτερικής διχόνοιας εντός του κόμματος Κίνημα προς το Σοσιαλισμό (MAS / Movimiento al Socialismo). Παρά την ταχεία αποτυχία της, η στρατιωτική ανταρσία θα έχει πολιτικές επιπτώσεις.

Τα τανκς στην Plaza Murillo θα μπορούσαν κάλλιστα να έχουν οδηγήσει σε τραγωδία, δεδομένου του ολοένα και πιο ταραγμένου πολιτικού κλίματος. Με το MAS να έχει διασπαστεί σε δύο πτέρυγες –τους Evistas, που υποστηρίζουν τον πρώην πρόεδρο Έβο Μοράλες, και τους Arcistas, που συντάσσονται με τον Λουίς Άρσε– η σταθερότητα δεν είναι πλέον εγγυημένη. Το απόγευμα της Τετάρτης 26 Ιουνίου, ο γενικός διοικητής του στρατού, Χουάν Χοσέ Ζούνιγα –ο οποίος αρνήθηκε να αναγνωρίσει την απόλυσή του από τον πρόεδρο την προηγούμενη νύχτα– κατέλαβε την εμβληματική πλατεία με τανκς. Χρησιμοποίησε μάλιστα ένα τανκ για να ανοίξει με τη βία την πόρτα του Palacio Quemado, της παλιάς έδρας της κυβέρνησης που σήμερα τη μοιράζεται με την παρακείμενη Casa Grande del Pueblo. Η σύγχυση σχετικά με τις προθέσεις και τις στρατηγικές που ακολουθήθηκαν επικράτησε καθ’ όλη τη διάρκεια του συμβάντος, καθώς πολλοί κυβερνητικοί αξιωματούχοι οχύρωσαν τα γραφεία τους με έπιπλα για να αποτρέψουν οποιαδήποτε παραβίαση από τους ένστολους.

Οι εντάσεις είχαν αρχίσει να εντείνονται από τότε που ο στρατηγός Ζούνιγα υπαινίχθηκε ότι δεν θα έπρεπε να διεκδικήσει εκ νέου το προεδρικό αξίωμα ο πρώην πρόεδρος Έβο Μοράλες, με αποκορύφωμα να αποκαλέσει τον Μοράλες «μυθομανή». Σε συνέντευξή του στην τοπική εκπομπή No Mentirás στις 24 Ιουνίου, ο αρχηγός του στρατού δήλωσε ότι «νομικά, ο Έβο Μοράλες έχει αποκλειστεί. Το CPE (Πολιτικό Σύνταγμα του Κράτους) λέει ότι δεν μπορεί να υπηρετήσει περισσότερες από δύο θητείες, και όμως αυτός ο άνθρωπος επανεξελέγη. Ο στρατός και οι ένοπλες δυνάμεις έχουν αποστολή να επιβάλλουν το Σύνταγμα. Αυτός ο άνθρωπος δεν μπορεί να γίνει ξανά πρόεδρος αυτής της χώρας»^[1].

Ο Ζούνιγα αναφερόταν σε μια αμφιλεγόμενη απόφαση του Πολυεθνικού Συνταγματικού Δικαστηρίου (TCP), το οποίο, σε μια απόφαση για ένα άλλο θέμα, συμπεριέλαβε μια ερμηνεία του Συντάγματος του 2009 που θα απέκλειε τον τρεις φορές πρόεδρο από το να είναι υποψήφιος στην προεδρική κούρσα.^[2] Ενώ το Σύνταγμα ορίζει ότι ένα άτομο μπορεί να υπηρετήσει μόνο δύο συνεχόμενες θητείες, η ερμηνεία του δικαστηρίου ορίζει ότι ένα άτομο μπορεί να υπηρετήσει συνολικά δύο θητείες – είτε είναι συνεχόμενες ή είτε όχι. Ο Μοράλες παρουσίασε την απόφαση ως πολιτική απαγόρευση από την «ενδογενή δεξιά», μέρος μιας ευρύτερης στρατηγικής που αποκάλεσε «μαύρο σχέδιο» για την απομάκρυνσή του από την πολιτική, το οποίο ενορχηστρώθηκε, σύμφωνα με τον ίδιο, από τους υπουργούς Δικαιοσύνης και Διακυβέρνησης, Ιβάν Λίμα και Εντουάρντο ντελ Καστίγιο.

Οι απειλητικές δηλώσεις του Ζούνιγα, ο οποίος διορίστηκε διοικητής του στρατού στα τέλη του 2022 από τον πρόεδρο Λουίς Άρσε Κατακόρα, εξόργισαν τον πρώην πρόεδρο και τους Evistas, οι οποίοι άρχισαν να μιλούν για «αυτοπραξικόπημα» που ετοιμάζεται. Στον λογαριασμό του στο X ο Μοράλες κατήγγειλε «τις απειλές του Χουάν Χοσέ Ζούνιγα, του γενικού διοικητή του στρατού», λέγοντας ότι «ποτέ δεν αφορούσαν τη δημοκρατία. Πρέπει να αποδοκιμαστούν από τον αρχιστράτηγο των Ενόπλων Δυνάμεων [Λουίς Άρσε], διαφορετικά αποδεικνύουν ότι αυτό που πραγματικά οργανώνουν είναι ένα αυτοπραξικόπημα.»^[3] Ο Μοράλες επικρίνει καθημερινά την κυβέρνηση Άρσε, την οποία θεωρεί ότι πρόδωσε τη λεγόμενη «διαδικασία αλλαγής».

Αλλά δεν ήταν μόνο ο πρώην πρόεδρος. Οι απειλές του Ζούνιγα παραβίαζαν τους στρατιωτικούς κανονισμούς καθώς και το Σύνταγμα, με αποτέλεσμα ο Άρσε να αποφασίσει να τον απολύσει. Η απόλυση αυτή ερμηνεύτηκε από τον αρχηγό του στρατού ως έκφραση «περιφρόνησης» απέναντι στην πίστη του προς τον πρόεδρο. Την Τετάρτη 26 Ιουνίου, την ημέρα που είχε κληθεί να απαλλαγεί επισήμως, σύμφωνα με την εφημερίδα El Deber, ο Ζούνιγα έφτασε στην Plaza Murillo με τεθωρακισμένα οχήματα και κουκουλοφόρους στρατιώτες.^[4] Έτσι η χώρα έγινε μάρτυρας ενός στρατηγού που συμπεριφερόταν σαν να ήταν «κοινωνικό κίνημα», που οργάνωσε απόπειρα πραξικοπήματος και αντιμετώπισε τον πρόεδρο Άρσε πρόσωπο με πρόσωπο κατά τη βίαιη είσοδό του στο Palacio Quemado.^[5] Οι συνεργάτες του προέδρου, φωνάζοντας στον Ζούνιγα ότι ήταν πράγματι golpista (πραξικοπηματίας) και απαίτησαν να αποσύρει τους ένστολους άνδρες του.

Η απομόνωση του Ζούνιγα και η έλλειψη πολιτικής ή κοινωνικής υποστήριξης εξηγεί ενδεχομένως την προσπάθειά του να παρουσιάσει την εξέγερσή του ως πολιτική. Είπε ότι επρόκειτο να απελευθερώσει τους «πολιτικούς κρατούμενους» –μεταξύ των οποίων ο πρώην πρόεδρος, Ζανίν Άνιες, και ο πρώην κυβερνήτης της Σάντα Κρουζ, Φερνάντο Καμάτσο– και να αποκαταστήσει τη δημοκρατία. «Η ελίτ έχει καταλάβει τη χώρα, βάνδαλοι που κατέστρεψαν τη χώρα», κατήγγειλε στις πόρτες του θωρακισμένου οχήματός του, μπροστά από το παλάτι και το Κοινοβούλιο. Το επιχείρημά του ότι «οι Ένοπλες Δυνάμεις σκοπεύουν να αποκαταστήσουν τη δημοκρατία, ώστε να είναι μια πραγματική δημοκρατία, όχι μόνο για τους κατέχοντες που βρίσκονται στην εξουσία εδώ και τριάντα και σαράντα χρόνια» έπεσε στο κενό.

Η εσωτερική και εξωτερική αντίδραση ήταν συντριπτική. Ακόμη και αντίπαλοι που βρίσκονται σήμερα στη φυλακή, όπως η Άνιες και ο Καμάτσο, καταδίκασαν τη στρατιωτική ενέργεια.^[6] Το ίδιο έκαναν και οι πρώην πρόεδροι Κάρλος Ντ. Μέσα και Χόρχε «Τούτο» Κιρόγα.^[7] Εκτός της χώρας, ηγέτες διαφόρων ιδεολογικών πεποιθήσεων – με εξαίρεση τον Αργεντινό Χαβιέρ Μιλέι, ο οποίος το άφησε στα χέρια του υπουργού Εξωτερικών του–  κάλεσαν σε υπεράσπιση των θεσμών και καταδίκασαν τους πραξικοπηματίες.

Εν τω μεταξύ, οι μεγάλες οργανώσεις όπως η Κεντρική Ένωση Αγροτών Εργαζομένων της Βολιβίας (CSUTCB / Confederación Sindical Única de Trabajadores Campesinos de Bolivia) και η Central Obrera Boliviana (COB / Βολιβιανό Εργατικό Κέντρο), καθώς και ο Έβο Μοράλες, ο οποίος εξακολουθεί να είναι ο ηγέτης των συνδικάτων των καλλιεργητών κόκας του Τσαπάρε στην Κοτσαμπάμπα (εκεί έχει τα γραφεία του και την επιχείρηση ιχθυοκαλλιέργειας), κάλεσαν σε γενική απεργία, σε οδοφράγματα και σε μεγάλη πορεία προς τη Λα Παζ.

Ο Άρσε, από την πλευρά του, πραγματοποίησε μια σύντομη ομιλία και ενόψει της πιθανότητας συγκρούσεων στην Plaza Murillo, κάλεσε επίσης σε κινητοποιήσεις. Ωστόσο, οι διαδηλωτές εκδιώχθηκαν με δακρυγόνα και ο ίδιος ετοιμάστηκε να ορίσει μια νέα στρατιωτική διοίκηση των ενόπλων δυνάμεων.

Χωρίς εξέγερση στους στρατώνες του στρατού ή της αστυνομίας, η ελπίδα του Ζούνιγα να συντηρήσει την ανταρσία και να καταφέρει να παραμείνει στη θέση του με τη βία εξαντλούνταν. Δεν τον βοηθούσε η εμπλοκή του σε τουλάχιστον μία υπόθεση υπεξαίρεσης (η καταβολή του μπόνους του Juancito Pinto κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης του Έβο Μοράλες), ούτε οι γενικά κακές επιδόσεις της καριέρας του. Ο στρατιωτικός που θεωρούνταν πολύ κοντά στον Άρσε φαίνεται ότι ενήργησε με δική του παρόρμηση. Η αποχώρησή του από την Plaza Murillo έμοιαζε με ποδοπάτημα, με τους διαδηλωτές να κυνηγούν τους στρατιώτες που απομακρύνονταν.

Κατά τη σύλληψή του, μαζί με τον αντιναύαρχο Χουάν Άρνεζ, τον πρώην διοικητή του Πολεμικού Ναυτικού, ο Ζούνιγα ισχυρίστηκε ότι ενεργούσε κατόπιν εντολής του προέδρου: «Ο πρόεδρος [Άρσε] μου είπε «η κατάσταση είναι πολύ στριμωγμένη, πρέπει να ετοιμαστεί κάτι για να αυξηθεί η δημοτικότητά μου».^[8] Είχε ενεργοποιηθεί μια χειροβομβίδα που θα άντεχε για τις επόμενες ημέρες. Η ιδέα του αυτοπραξικοπήματος με τη στενή έννοια φαίνεται να διαψεύδεται από το ίδιο το νήμα των γεγονότων –  ποιο ακριβώς ήταν το σχέδιο; Στην πραγματικότητα, τα γεγονότα έμοιαζαν περισσότερο με μια σειρά από άναρχες πράξεις, που εξηγούνται μόνο στο πλαίσιο της διάβρωσης των θεσμών και της κακής διαχείρισης του MAS.

Πώς έγινε η κατάσταση τόσο ασταθής; Με την επιστροφή του Μοράλες στην εξουσία τον Δεκέμβριο του 2020, οι σχέσεις μεταξύ του ίδιου και του Λουίς Άρσε, του υποψηφίου του που επιλέχθηκε από την εξορία στην Αργεντινή, ο οποίος διετέλεσε υπουργός Οικονομίας για περισσότερο από μια δεκαετία, γρήγορα επιδεινώθηκαν και κατέληξαν σε μια ανοιχτή διαμάχη για την εξουσία. Ο Άρσε, ο οποίος είχε προφανώς υποσχεθεί να μην θέσει υποψηφιότητα για επανεκλογή το 2025, αποφάσισε αργότερα ότι θα επιδιώξει μια δεύτερη θητεία. Ο Έβο Μοράλες, ο οποίος επιχείρησε τη μία επανεκλογή μετά την άλλη, αγνοώντας το γράμμα και το πνεύμα της νέας Magna Carta, υποστηρίζει ότι απομακρύνθηκε με πραξικόπημα το 2019 και ότι έχει το δικαίωμα να διεκδικήσει εκ νέου την προεδρία. Η διαμάχη αυτή έχει παραλύσει τη Νομοθετική Συνέλευση σε μια οικονομική συγκυρία όπου η οικονομική άνθηση που είχε προηγηθεί του 2019 ανήκει πλέον χρόνια στο μακρινό παρελθόν.

Η έλλειψη δολαρίων και καυσίμων αποκαλύπτει την εξάντληση του οικονομικού μοντέλου που εφαρμόζεται από το 2006. Τότε εξελέγη ο Έβο Μοράλες ως ο πρώτος ιθαγενής πρόεδρος της Βολιβίας και ο οποίος, εν μέσω ενός θεαματικού πολιτικού έπους, ξεκίνησε τη «δημοκρατική και πολιτιστική επανάσταση», η οποία σε οικονομικό επίπεδο ανέπτυξε έναν «συνετό λαϊκισμό» που ήταν πολύ προσεκτικός στο να μην αυξήσει το δημοσιονομικό έλλειμμα και να συσσωρεύσει αποθεματικά.

Ο ίδιος ο Άρσε αναγνώρισε πρόσφατα ότι η κατάσταση με το ντίζελ έχει γίνει «θλιβερή» και διέταξε τη στρατιωτικοποίηση του συστήματος εφοδιασμού καυσίμων. Αυτή η στρατιωτικοποίηση είχε ως στόχο να αποφευχθεί η λαθραία μεταφορά του επιδοτούμενου από το κράτος ντίζελ στις γειτονικές χώρες. Η οικονομική κρίση επηρέασε ιδιαίτερα τον Άρσε, ο οποίος, χωρίς ιδιαίτερο προσωπικό χάρισμα, έχτισε τη νομιμοποίησή του ως υπουργός του «οικονομικού θαύματος». Σε πολιτικό επίπεδο, οι συνεργασίες μεταξύ της εκτελεστικής και της δικαστικής εξουσίας έχουν αποδυναμώσει τη νομοθετική εξουσία, η οποία στην πλειοψηφία της είναι διχασμένη κατά μήκος των πολιτικών γραμμών μεταξύ των Arcistas και των Evistas, με την κάθε πλευρά να κατηγορεί την άλλη ότι «εξυπηρετεί τα παιχνίδια της δεξιάς».^[9] Η δικαστική εξουσία έχει επίσης επεκταθεί, γεγονός που καταγγέλλεται καθημερινά από τους Evistas.

Ο πρόεδρος της Γερουσίας, Ανδρόνικο Ροντρίγκεζ, ένας συνδικαλιστής καλλιεργητής κόκας που εκπαιδεύτηκε από τον Έβο Μοράλες ως ένα είδος διαδόχου, έγραψε στο Twitter μετά την υποχώρηση του στρατού: «Από τους αυτοεπεκτεινόμενους δικαστές σε ένα υποτιθέμενο πραξικόπημα ή αυτοπραξικόπημα, ο βολιβιανός λαός βυθίζεται στην αβεβαιότητα. Αυτή η θεσμική αταξία, όπου οι αρχές επεκτείνουν παράνομα τις εντολές τους και οι δημοκρατικές αρχές υπονομεύονται, οδηγεί τη χώρα σε μια κατάσταση χάους και δυσπιστίας, επιδεινώνοντας την κρίση και απειλώντας τη σταθερότητα και την ευημερία της χώρας.»^[10] Ο Ροντρίγκεζ δεν είναι ο μόνος που έχει αυτά τα αισθήματα. Οι μετασεισμοί της εξέγερσης θα συνεχιστούν. Κάθε άλλο παρά θα επέλθει ανακωχή στο χώρο του MAS και η εσωτερική διαμάχη θα ενταθεί.

Μέρος της διαμάχης αφορά τις αρχές του Κινήματος προς το Σοσιαλισμό (MAS), ενός κόμματος κοινωνικών κινημάτων που έδειξε την ικανότητά του για εκλογική κινητοποίηση το 2020. Η ικανότητα αυτή επεκτείνεται ακόμη και σε δύσκολες συνθήκες, όπως αυτή που βιώθηκε επί κυβέρνησης Άνιες και του κυβερνητικού υπουργού Αρτούρο Μουρίγιο (ο οποίος αργότερα συνελήφθη στις Ηνωμένες Πολιτείες για διαφθορά). Τα συνέδρια κάθε πτέρυγας έχουν προσφύγει στο δικαστήριο, με το βλέμμα στραμμένο στο 2025, το έτος της διακοσιοστής επετείου της Βολιβίας.

Μια αδύναμη αντιπολίτευση, η οποία συνδέεται με την αυταρχική, αναποτελεσματική και διεφθαρμένη κυβέρνηση της Ζανίν Άνιες, δυσκολεύτηκε απίστευτα να βρει νέα πρόσωπα. Έχουν στραφεί στην τροφοδότηση του «πολέμου ch’ampa» (στμ: εμφύλιος πόλεμος) μεταξύ των Evistas και των Arcistas που θεωρούν τη σύγκρουση ως «εσωτερική» διαμάχη.^[11] Αλλά εν μέσω περιφερειακής και παγκόσμιας εκλογικής αστάθειας, αυτή η προσέγγιση της δεξιάς ενέχει κινδύνους, παρόλο που η εκλογική βάση γύρω από το MAS παραμένει ισχυρή και η εμπειρία της Άνιες λειτουργεί ως υπενθύμιση για τα κοινωνικά και ιθαγενικά κινήματα.

Είναι ακόμη πολύ νωρίς για να γνωρίζουμε πώς θα επηρεάσει η αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος τις σχέσεις εξουσίας στο εσωτερικό του MAS, το οποίο σήμερα δεν υπάρχει πλέον ως ενιαίο κόμμα. Αφού ξεπέρασε την πρόκληση της στρατιωτικής εξέγερσης, ο Άρσε αντιμετωπίζει τώρα τα πολιτικά διασταυρούμενα πυρά των Evistas και των ομάδων της αντιπολίτευσης, οι οποίες έχουν ήδη αρχίσει να μιλούν για «πολιτικό σόου». Αυτή η ανοιχτή παραδοχή της πολιτικής ως παράστασης απαξιώνει το πολιτικό κεφάλαιο που θα μπορούσε να έχει αποκομίσει ο Άρσε από την εθνική και διεθνή υποστήριξη για τη θεσμικότητά του, την υπεράσπιση της δημοκρατίας και την απόφασή του να αντιμετωπίσει κατά μέτωπο το «στρατηγικό πραξικόπημα».

Μετάφραση: elaliberta.gr

Pablo Stefanoni, «Bolivia: claves de la asonada militar y sus coletazos», Nueva Sociedad, Ιούνιος 2024, https://nuso.org/articulo/bolivia-claves-de-la-asonada-militar-y-sus-coletazos/.

Pablo Stefanoni, “Bolivia: Key Points About the Failed Military Coup and its Aftermath”, Spectre, 30 Ιουλίου 2024, https://spectrejournal.com/bolivia-keys-points-about-the-failed-military-coup-and-its-aftermath/. Η μετάφραση στα αγγλικά για το Spectre έγινε από τη Maga Miranda.

Σημειώσεις

^[1] Juan Carlos Véliz «“Mentiroso”, “mitómano”: El general Zúñiga confronta a Evo y habla de deternlo si fuera necesario», eju!, 25 Ιουνίου 2024, https://eju.tv/2024/06/mentiroso-mitomano-el-general-zuniga-confronta-a-evo-y-habla-de-detenerlo-si-fuera-necesario/.

^[2] Fernando Molina, «El Tribunal Constitucional de Bolivia anula la reelección indefinida e inhabilita a Evo Morales para 2025», El País, 29 Δεκεμβρίου 2023, https://elpais.com/america/2023-12-30/el-tribunal-constitucional-de-bolivia-anula-la-reeleccion-indefinida-e-inhabilita-a-evo-morales-para-2025.html#.

^[3] Evo Morales Ayma, «El tipo de amenazas hechas por el Comandante General del Ejército, Juan José Zúñiga, nunca se dieron en democracia. Si no son desautorizadas por el Comandante en Jefe de las Fuerzas Armadas, M…», X, 25 Ιουνίου 2024, https://x.com/evoespueblo/status/

^[4] «Toma del Palacio Quemado: Zúñiga, el militar más cercano al Presidente, sacó a la tropa militar, fue aprehendido y dijo que actuó por orden de Arce», El Deber, 25 Ιουνίου 2024, https://eldeber.com.bo/pais/suman-tres-las-ciudades-con-bloqueos-por-falta-de-diesel-anh-pide-a-choferes-de-oruro-permitir-la-sa_378873.

^[5] Correo Del Sur, «Circula un nuevo video sobre el encuentro del presidente Luis Arce y jefes militares en el Palacio Quemado. Se observa cómo el Mandatario los increpa y muestra el bastón de mando y el retiro de Jua…», X, 26 Ιουνίου 2024, https://x.com/correodelsurcom/status/1806150180107956380.

^[6] Jeanine Añez Chávez, «Repudio total a movilización de Militares en plaza Murillo pretendiendo destruir el orden constitucional, el MAS con Arce y Evo deben irse a través del voto el año 2025. Los bolivianos defend…», X, 26 Ιουνίου 2024, https://x.com/jeanineanez/status/1806056057136959714?s=52. Fernando Camacho, «Ante el inusual movimiento de tropas en Plaza Murillo, manifestamos nuestro respaldo a las instituciones y a la democracia en nuestro país. Se debe respetar el mandato del voto popular, cual…», X, 26 Ιουνίου 2025, https://x.com/LuisFerCamachoV/status/1806063159666421894.

^[7] Erbol, «El expresidente Carlos Mesa expresa su repudio por el intento de golpe de Estado propiciado por un grupo de militares», X, 26 Ιουνίου 2024, 5;01 p.m., https://x.com/ErbolDigital/status/1806070180360896568. Jorge Tuto Quiroga, «A tilín Arce #Bolivia se le va de las manos, con militares movilizados en Plaza Murillo. Repudiamos vehementemente estos aprestos anti-democráticos, los insurrectos deben ser procesados…», X, 26 Ιουνίου 2024, 3:28 p.m., https://x.com/tutoquiroga/status/1806046901743280532.

^[8] Erbol, «Estas son las declaraciones del general Juan José Zúñiga, donde acusa al presidente Luis Arce de un “autogolpe”. Eso al momento de ser aprehendido», X, 26 Ιουνίου 2024, https://x.com/ErbolDigital/status/1806104265066189111.

^[9] Cecilia Chacón Rendón, «El “costo” de paralizar a la Asamblea Legislativa», Opinión, 19 Απριλίου 2024, https://www.opinion.com.bo/opinion/cecilia-chacon-r/costo-paralizar-asamblea-legislativa/20240419000001943173.html.

^[10] Andrónico Rodríguez, «El daño que se está ocasionando a la democracia con magistrados autoprorrogados, anulando funciones y atribuciones de la Asamblea Legislativa, y, de militares insubordinados; consolida…», X, 26 Ιουνίου 2024, https://x.com/AndronicoRod/status/1806104506775613465.

^[11] Pablo Stefanoni, «La “ch’ampa guerra” del MAS boliviano», Nueva Sociedad, Δεκέμβριος 2023, https://www.nuso.org/articulo/la-champa-guerra-del-mas-boliviano/.