Φωτογραφία AP/ Darko Vojinovic
Saša Savanović
Οι διαδηλώσεις στη Σερβία είναι ιστορικές, ο κόσμος δεν πρέπει να τις αγνοήσει
Εδώ και τέσσερις μήνες, η Σερβία έχει κατακλυστεί από πρωτοφανείς κινητοποιήσεις. Η αναταραχή προκλήθηκε από την κατάρρευση της οροφής ενός πρόσφατα ανακαινισμένου σιδηροδρομικού σταθμού στη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Σερβίας, το Νόβι Σαντ, όπου σκοτώθηκαν 15 άνθρωποι και τραυματίστηκαν σοβαρά δύο την 1η Νοεμβρίου[1].
Παρά τις διάφορες κυβερνητικές στρατηγικές για την καταστολή των διαδηλώσεων, οι διαδηλώσεις αυτές έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη δυναμική. Έχουν καταληφθεί πανεπιστήμια και έχουν πραγματοποιηθεί μεγάλες διαδηλώσεις και απεργίες σε όλη τη χώρα.
Οι ξένοι παρατηρητές και τα διεθνή μέσα ενημέρωσης είτε αγνόησαν αυτή τη μαζική κινητοποίηση είτε την υποβάθμισαν σε διαδηλώσεις «κατά της διαφθοράς». Η Ρωσία και η Κίνα έχουν σταθεί στο πλευρό του προέδρου Αλεξάνταρ Βούτσιτς και του κυβερνώντος Σερβικού Προοδευτικού Κόμματος (ΣΝΣ / Σπρσκα Ναπρέντνα Στράνκα), ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρωπαϊκή Ένωση, που συνήθως διατυμπανίζουν ότι υποστηρίζουν τη δημοκρατία, δεν εξέφρασαν καμία υποστήριξη στις διαδηλώσεις.
Ωστόσο, αυτό που συμβαίνει στη Σερβία είναι κάτι πολύ περισσότερο από την εκτόνωση της απογοήτευσης των πολιτών για την κυβέρνησή τους ή την απαίτηση παραίτησης. Τους τελευταίους τρεις μήνες διαμορφώνεται ένα νέο μοντέλο διοίκησης των θεσμών και της κοινωνίας.
Πρόκειται για μια ιστορική εξέλιξη που αξίζει να προσέξουμε, δεδομένου ότι έρχεται στο πλαίσιο της πανευρωπαϊκής οπισθοδρόμησης της δημοκρατίας και της κρίσης του πολιτικού κατεστημένου.
Αποκλεισμοί και καταλήψεις
Οι διαμαρτυρίες στο Νόβι Σαντ ξεκίνησαν αμέσως μετά την καταστροφή, με κατοίκους και φοιτητές της περιοχής να πραγματοποιούν 15λεπτους αποκλεισμούς δρόμων για να τιμήσουν με σιωπή τις 15 ζωές που χάθηκαν. Αυτή η μορφή διαμαρτυρίας εξαπλώθηκε σε όλη τη χώρα με ιδιαίτερα αποκεντρωμένο τρόπο, με περισσότερες από 200 πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά να πραγματοποιούν τέτοιες ολονυκτίες.
Στις 22 Νοεμβρίου, μια ομάδα φοιτητών από τη Σχολή Θεατρικών Τεχνών του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου προσπάθησε να πραγματοποιήσει μια μικρή 15λεπτη ολονυκτία όταν δέχθηκαν φυσική επίθεση από μια ομάδα ατόμων.
Ως απάντηση σε αυτή και σε άλλες παρόμοιες επιθέσεις και ελλείψει οποιασδήποτε αντίδρασης από τις αρχές, οι φοιτητές αποφάσισαν να καταλάβουν τους χώρους τους τρεις ημέρες αργότερα. Αυτό ενέπνευσε και άλλους φοιτητές να προβούν σε παρόμοιες ενέργειες.
Τις επόμενες εβδομάδες πραγματοποιήθηκαν καταλήψεις σε έξι μεγάλα δημόσια πανεπιστήμια, γεγονός που έχει ουσιαστικά παραλύσει την τριτοβάθμια εκπαίδευση σε ολόκληρη τη χώρα, καθώς κάθε ακαδημαϊκή δραστηριότητα στα ιδρύματα αυτά έχει ανασταλεί.
Στις 13 Φεβρουαρίου, οι φοιτητές προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα, καταλαμβάνοντας το Φοιτητικό Πολιτιστικό Κέντρο στο Βελιγράδι, που κάποτε ήταν ένας ακμάζων κόμβος πολιτιστικής και φοιτητικής ζωής, ο οποίος υπό τη διοίκηση του Υπουργείου Παιδείας κατέληξε να είναι υποβαθμισμένος και χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό για εμπορικούς σκοπούς.
Με τα πανεπιστήμια υπό κατάληψη, οι φοιτητές αποφάσισαν να μεταφέρουν την κινητοποίησή τους στους δρόμους. Στις 28 Ιανουαρίου οργάνωσαν 24ωρη κατάληψη ενός κεντρικού οδικού κόμβου στο Βελιγράδι. Ακολούθησε παρόμοια κατάληψη στο Νόβι Σαντ την 1η Φεβρουαρίου και στην πόλη Κραγκούγιεβατς[2] στις 15 Φεβρουαρίου.
Ομάδες φοιτητών περπάτησαν 100 χιλιόμετρα (60 μίλια) για να υποστηρίξουν τους συναδέλφους τους στο Νόβι Σαντ και στο Κραγκούγεβατς. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, τους υποδέχτηκε πλήθος ανθρώπων οι οποίοι τους πρόσφεραν γεύματα, αναψυκτικά, ιατρική βοήθεια και διαμονή.
Στο τέλος της μαζικής συγκέντρωσης στο Νόβι Σαντ, εκατοντάδες οδηγοί ταξί εμφανίστηκαν για να οδηγήσουν τους φοιτητές πίσω στο Βελιγράδι. Οι κάτοικοι του Κραγκούγιεβατς φιλοξένησαν στα σπίτια τους περίπου 700 διαδηλωτές από την πόλη. Η αλληλεγγύη των πολιτών προς τους φοιτητές ήταν θεαματική.
Κατά τη διάρκεια αυτών των καταλήψεων και πορειών, τα αιτήματα των φοιτητών παρέμειναν τα ίδια: η δημοσιοποίηση όλων των εγγράφων που αφορούν την ανακατασκευή του σιδηροδρομικού σταθμού, η δίωξη όσων επιτέθηκαν στους διαδηλωτές, η απόσυρση των κατηγοριών κατά των διαδηλωτών και η αύξηση του προϋπολογισμού για την τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Δεν έχουν ζητήσει την παραίτηση της κυβέρνησης, πρόωρες εκλογές ή την ανάληψη της εξουσίας από την αντιπολίτευση.
Ανυπάκουα πανεπιστήμια
Οι καταλήψεις έχουν αμφισβητήσει το status quo όχι μόνο μέσα στα σερβικά πανεπιστήμια, αλλά και έξω από αυτά.
Οι φοιτητές ανέπτυξαν αποτελεσματική αυτοδιοίκηση μέσω των φοιτητικών ολομελειών ή συνελεύσεων, όπου κάθε φοιτητής έχει δικαίωμα λόγου και όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται με ψηφοφορία. Δημιουργούνται ειδικές ομάδες εργασίας για την αντιμετώπιση διαφόρων θεμάτων, από την ασφάλεια και την υλικοτεχνική υποδομή μέχρι τις δημόσιες σχέσεις και τα νομικά ζητήματα.
Οι πανεπιστημιακές καταλήψεις λειτουργούν χωρίς διακριτή ηγεσία, εναλλάσσοντας τους εκπροσώπους που μιλούν στο κοινό. Είναι ανυποχώρητες ως προς την αυτονομία τους, παίρνοντας ρητά αποστάσεις από όλα τα πολιτικά κόμματα και την κομματική πολιτική, καθώς και από τις καθιερωμένες οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, ακόμη και από άτυπες ομάδες.
Με τον τρόπο αυτό, δημιουργούν έναν νέο πολιτικό χώρο και νέα μέσα για την άσκηση πολιτικής, ξεπερνώντας τα όρια της απολιθωμένης θεσμοποιημένης πολιτικής και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
Οι φοιτητές έχουν ουσιαστικά δημιουργήσει αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί «ανυπάκουος θεσμός», εν μέρει εντός του συστήματος και εν μέρει εκτός αυτού, ο οποίος διακηρύσσει τη δική του πολιτική κυριαρχία, αναγνωρίζει και διατυπώνει τις δικές του ανάγκες, ορίζει τους δικούς του κανόνες και επιδιώκει τα δικά του προγράμματα.
Σε αντίθεση με τους φοιτητές που διαδήλωσαν πρόσφατα για την υποστήριξη της Γάζας στη Δύση, οι φοιτητές στη Σερβία ελέγχουν πλήρως τα ιδρύματα που έχουν καταλάβει, ενώ απολαμβάνουν τη συντριπτική υποστήριξη της κοινής γνώμης: περίπου το 80% των Σέρβων πολιτών υποστηρίζει τα αιτήματά τους[3]. Επιπλέον, τα πανεπιστήμια χρηματοδοτούνται από το δημόσιο και δεν έχουν ακόμη μετατραπεί σε εργοστάσια παραγωγής χρήματος, όπως συμβαίνει στις ΗΠΑ, γεγονός που δίνει πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα στα αιτήματα των φοιτητών.
Καθοδηγώντας με το παράδειγμά τους
Ενώ τα κόμματα της αντιπολίτευσης και οι ομάδες της κοινωνίας των πολιτών που πρόσκεινται σε αυτά έχουν προτείνει την επίλυση της κρίσης με το σχηματισμό μιας «προσωρινής κυβέρνησης» αποτελούμενης από τεχνοκράτες ή εκπροσώπους κομμάτων, οι φοιτητές ζητούν «συστημική αλλαγή» και θεμελιώδη, από τα κάτω προς τα πάνω εκδημοκρατισμό.
Οι ιδέες αυτές έχουν μεταφερθεί στους δρόμους. Κατά τη διάρκεια της μαζικής συγκέντρωσης στο Νόβι Σαντ, στην οποία συμμετείχα, οι φοιτητές οργάνωσαν την πρώτη ολομέλεια των πολιτών. Ζητήθηκε από τον κόσμο να ψηφίσει σηκώνοντας το χέρι του αν ήθελε να παραταθεί ο αποκλεισμός για άλλες τρεις ώρες. Το να σηκώσω το χέρι μου ανάμεσα σε χιλιάδες άλλους ήταν συναρπαστικό.
Οι φοιτητές έχουν επανειλημμένα τονίσει την ανάγκη να οργανωθούν και να δράσουν και άλλες ομάδες μέσα στα δικά τους ιδρύματα, προβάλλοντας τα δικά τους αιτήματα. Κάποιοι άκουσαν την έκκλησή τους.
Στις 24 Ιανουαρίου, η Σερβία έφτασε όσο πιο κοντά μπορούσε σε μια γενική απεργία, δεδομένου ότι το καθεστώς του ΣΝΣ ελέγχει πρακτικά όλους τους δημόσιους οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένων των συνδικάτων, και ήταν σε θέση να ασκήσει πίεση για να μην συμμετάσχουν.
Στην απεργία συμμετείχαν επίσης εργαζόμενοι από διάφορα ιδρύματα, επιχειρήσεις και ορισμένες επαγγελματικές ενώσεις. Ενώ τα εκπαιδευτικά συνδικάτα αποσύρθηκαν από τη γενική απεργία, μεμονωμένες σχολές και ακόμη και μεμονωμένοι εκπαιδευτικοί διέκοψαν τα μαθήματα.
Οι εκπαιδευτικοί, που έμειναν χωρίς την προστασία των επαγγελματικών τους ενώσεων, δημιούργησαν στη συνέχεια ένα νέο, άτυπο όργανο, την «Ένωση σχολών σε απεργία», η οποία, εκτός από την υποστήριξη των αιτημάτων των φοιτητών, πρόβαλε και τα δικά της αιτήματα. Συνεχίζουν να απεργούν παρά την απίστευτη πίεση που δέχονται, συμπεριλαμβανομένης της απειλής περικοπών μισθών.
Άλλοι τομείς έχουν επίσης αντιδράσει με διάφορες δράσεις διαμαρτυρίας. Ο σερβικός δικηγορικός σύλλογος ανέστειλε την εργασία των δικηγόρων του για ένα μήνα. Οι εργαζόμενοι στις δημόσιες συγκοινωνίες του Βελιγραδίου και το συνδικάτο των δημόσιων φαρμακείων διαμαρτυρήθηκαν κατά της ιδιωτικοποίησης των αντίστοιχων τομέων τους.
Οι εργαζόμενοι στον πολιτιστικό τομέα δημιούργησαν μια άτυπη πρωτοβουλία «Πολιτισμός σε αποκλεισμό». Αφού πραγματοποίησαν αρκετές δικές τους κινητοποιήσεις και ολομέλειες, στις 18 Φεβρουαρίου κατέλαβαν το Πολιτιστικό Κέντρο του Βελιγραδίου, ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά ιδρύματα της πόλης. Εν τω μεταξύ, πολλά θέατρα προχώρησαν επίσης σε απεργία.
Δημοκρατία από τα κάτω
Ζούμε σήμερα σε μια εποχή κατά την οποία η φιλελεύθερη πολιτική έχει εξαντληθεί πλήρως. Στη Σερβία, αυτό είναι πιο εμφανές επειδή υπάρχει πολύ μικρή εμπιστοσύνη του κοινού στο πολιτικό κατεστημένο, συμπεριλαμβανομένης της αντιπολίτευσης, ενώ οι φοιτητές απολαμβάνουν τη λαϊκή υποστήριξη επειδή δεν έχουν καμία σχέση με την πολιτική του κατεστημένου και δεν έχουν καμία φιλοδοξία να καταλάβουν οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό που ήδη έχουν – τα πανεπιστήμιά τους.
Καθώς η φιλελεύθερη δημοκρατία οπισθοχωρεί μπροστά στις δυνάμεις του αντιφιλελευθερισμού, του αυταρχισμού και του τεχνοφασισμού, διευκολύνοντας παράλληλα την άνοδό τους, υπάρχει απελπιστική ανάγκη να διαμορφωθούν εναλλακτικά κοινωνικά και πολιτικά οράματα και οι φοιτητές της Σερβίας έδειξαν το δρόμο.
Σε αντίθεση με τη σοσιαλιστική «αυτοδιαχείριση», η οποία ακολουθήθηκε ως κρατική πολιτική από το κομμουνιστικό καθεστώς της Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας και εφαρμόστηκε από πάνω προς τα κάτω, η αυτοδιαχείριση των φοιτητών, και όλο και περισσότερο άλλων κοινωνικών φορέων, έρχεται από κάτω προς τα πάνω. Οι φοιτητές κατέλαβαν έναν θεσμό, τον αναδημιούργησαν και τον εκδημοκρατίζουν, επαναπροσδιορίζοντας έτσι την ίδια την έννοια της δημοκρατίας.
Με αυτόν τον τρόπο, οι φοιτητές έχουν ανοίξει έναν ορίζοντα προς ένα άλλο είδος δημοκρατίας, ένα άλλο είδος μέλλοντος πέρα από τον «καπιταλιστικό ρεαλισμό» και την ετοιμοθάνατη φιλελεύθερη τάξη.
Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ Μπρανισλάβ Γιακόβλιεβιτς περιέγραψε την τρέχουσα πολιτική στιγμή στη Σερβία ως μια σύγκρουση μεταξύ της κοινωνίας και του κράτους. Ο λαός της Σερβίας έχει την ευκαιρία να (ξανα)διεκδικήσει τους θεσμούς του κράτους και να τους εκδημοκρατίσει. Οι άνθρωποι θα χρειαστούν μεγάλο θάρρος και ζωηρή φαντασία για να συμμετάσχουν σε αυτή την άκρως πειραματική επαναδιαπραγμάτευση του τρόπου διακυβέρνησης της κοινωνίας τους.
Υπάρχει η ελπίδα ότι, στην προσπάθειά τους αυτή, θα καθοδηγούνται από την ηθική που οι φοιτητές έχουν επιδείξει με συνέπεια: τη δικαιοσύνη, την ελευθερία και την αλληλεγγύη.
Μετάφραση: elaliberta.gr
Saša Savanović, “The protests in Serbia are historic, the world shouldn’t ignore them”, Al Jazeera, 23 Φεβρουαρίου 2025, https://www.aljazeera.com/opinions/2025/2/23/the-protests-in-serbia-are-historic-the-world-shouldnt-ignore-them.
Η Saša Savanović είναι μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και συγγραφέας μη μυθοπλαστικών έργων. Δημοσίευσε δύο μυθιστορήματα που έτυχαν μεγάλης αποδοχής από τους κριτικούς, καθώς και ένα ευρύ φάσμα άρθρων, δοκιμίων και ερευνητικών μελετών με έμφαση στα μετακαπιταλιστικά οικονομικά παραδείγματα και στους σύγχρονους μετασχηματισμούς της εργασίας, του κράτους και της ιδιότητας του πολίτη.
Σημειώσεις
[1] “Serbia arrests 11 as anger surges over roof collapse at train station”, Al Jazeera, 21 Νοεμβρίου 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/11/21/serbia-arrests-11-as-anger-surges-over-roof-collapse-at-train-station.
[2] “Thousands mark Statehood Day of Serbia with anticorruption protest”, Al Jazeera, 16 Φεβρουαρίου 2025, https://www.aljazeera.com/gallery/2025/2/16/thousands-mark-statehood-day-of-serbia-with-anticorruption-protest.
[3] “CRTA: Serbian citizens’ massive support for students’ demands and protests”, N1, 19 Φεβρουαρίου 2025, https://n1info.rs/english/news/crta-serbian-citizens-massive-support-for-students-demands-and-protests/.
