Συνέντευξη στον Joseph Confavreux

Μεταξύ των χωρών που ξέσπασαν εξεγέρσεις¹ το φθινόπωρο του 2019, το Ιράκ είναι εκείνο όπου η καταστολή ήταν η πιο αιματηρή και ταυτόχρονα η διαμαρτυρία ήταν η πιο εντυπωσιακή: Σιίτες διαδηλωτές που συγκρούονται με μία κατά πλειοψηφία σιιτική εξουσία, εξέγερση εφήβων που εμπνέεται από τακτικές βιντεοπαιχνιδιών, ο κεντρικός ρόλος των οδηγών τρικύκλων, υπονόμευση των θρησκευτικών και εθνικών οπτικών οι οποίες συνήθως υιοθετούνται όταν πρόκειται για τη χώρα αυτή... Για την ερευνήτρια Loulouwa al-Rachid, ειδική στα ζητήματα του Ιράκ και πρόσφατα συνεργαζόμενης με το Carnegie Middle East Center (Βηρυτός), η πρωτοφανής, σχεδόν επαναστατική κατάσταση αντανακλά τις πολλαπλές και εμφανείς αποτυχίες του καθεστώτος που δημιουργήθηκε το 2003 μετά την πτώση του Σαντάμ Χουσεΐν και απειλούν το status quo τόσο εντός της χώρας όσο και στα σύνορά της, ακόμα περισσότερο επειδή αυτό ωφελεί μόνο ορισμένους.

Loulouwa al-Rachid

Ιράκ: ο επαναστατικός άνεμος

Joseph Confavreux: Η σημερινή κινητοποίηση είναι πρωτόγνωρη;

Loulouwa al-Rachid: Ναι και όχι. Το Ιράκ βιώνει συνεχείς κύκλους διαμαρτυριών περισσότερο ή λιγότερο μεγάλης κλίμακας, περισσότερο ή λιγότερο ανθεκτικών, και θεωρείται ως χώρα των εξεγέρσεων. Στη συλλογική φαντασία, είναι μια χώρα που βρίσκεται συνεχώς σε αναβρασμό, ατίθασο και ακυβέρνητο. Στο Ιράκ υπήρξαν διαμαρτυρίες το 2011, άλλες εστίες το 2015, το 2017 και το καλοκαίρι του 2018 στη Βασόρα. Το μόνο στο οποίο συμφωνούν οι Ιρακινοί είναι ότι ζουν σε μια χώρα της Ιντιφάντα [της Εξέγερσης] τουλάχιστον από το 1920 και την εθνική εξέγερση εναντίον της βρετανικής εντολής, της οποίας η καταστολή, με τους πρώτους αεροπορικούς βομβαρδισμούς στην ιστορία της χώρας, είχε προκαλέσει χιλιάδες θανάτους.

Έκτοτε, κάθε εξέγερση αποτελεί μέρος μιας επαναστατικής συνέχειας. Η οργή, η ταχύτητα διάδοσής της, η αποφασιστικότητα των διαδηλωτών, το θάρρος να αγωνιστούν ακόμα και με τίμημα τη ζωή τους, η καταγγελία της διαφθοράς: όλα αυτά ήταν ήδη παρόντα στα προηγούμενα κινήματα, αλλά πιθανόν όχι με την ένταση που βλέπουμε από τις αρχές Οκτωβρίου.

Αυτή η εξέγερση εντούτοις δεν έχει προηγούμενο, πρώτα επειδή ξέσπασε εκεί που ήταν το λιγότερο αναμενόμενο. Συνήθως, ξεσπάνε στο Νότο, στη Βασόρα, μια πόλη που έχει πληγεί από υγειονομική και κοινωνικο-οικονομική άποψη. Αλλά, μετά τις εξεγέρσεις του καλοκαιριού του 2018, η κυβέρνηση βελτίωσε την παροχή ηλεκτρικού ρεύματος στη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της χώρας, για να «εξαγοράσει» την κοινωνική ειρήνη. Αυτή τη φορά, η εξέγερση ξεσπά στη Βαγδάτη, πιο συγκεκριμένα στη φτωχή ζώνη που περιβάλλει την πρωτεύουσα, συμπεριλαμβανομένου του Sadr City. Αυτό το προάστιο, που χτίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 για να φιλοξενήσει τους κατοίκους της υπαίθρου που έρχονταν στην πόλη, σήμερα φιλοξενεί σχεδόν το ένα τέταρτο των κατοίκων της πρωτεύουσας. Από εκεί, η εξέγερση εξαπλώθηκε στις μεγάλες πόλεις του κέντρου (Νατζάφ, Καρμπάλα κ.λπ.) και στο νότο της χώρας (Νασιρίγια και Βασόρα).

Αυτή η εξέγερση είναι επίσης πρωτοφανής επειδή μας υποχρεώνει να εγκαταλείψουμε τις θρησκευτικές ή εθνικές οπτικές που επικαλούμαστε πάντα όταν μιλάμε για το Ιράκ. Η σύγκρουση σήμερα βασίζεται σε καθαρά κοινωνικοοικονομικές βάσεις. Η διάσταση των Σουνιτών που αρνούνταν την πολιτική τάξη πραγμάτων μετά το 2003 απουσιάζει. Τώρα, έχουμε Σιίτες διαδηλωτές που έρχονται αντιμέτωποι με την εξουσία, η οποία βρίσκεται στα χέρια της σιιτικής πλειοψηφίας. Οι Κούρδοι και οι Σουνίτες παραμένουν θεατές, όχι χωρίς κάποια ικανοποίηση που βλέπουν τους Σιίτες να συγκρούονται μεταξύ τους, έστω και αν έχουν επίσης παράπονα εναντίον της κεντρικής εξουσίας.

Επί πλέον, αυτή είναι η πρώτη φορά που οι γυναίκες γίνονται τόσο ορατές στην πλατεία Ταχρίρ. Αυτό δείχνει ότι, από το 2003, η ιρακινή κοινωνία βρίσκεται σε κίνηση, παρά τις αλυσίδες συντηρητισμού που επέβαλε ο σιιτικός ισλαμισμός στην εξουσία ή ο σαλαφισμός στις σουνιτικές περιοχές. Βλέπουμε νεαρές γυναίκες, χωρίς πέπλο και με τζιν, να συμμετέχουν στις διαδηλώσεις χωρίς φόβο σεξουαλικής παρενόχλησης. Αυτό δείχνει ταυτόχρονα υπόγειες εξελίξεις σχετικά με τον ρόλο των γυναικών, αλλά και ότι ζούμε μια στιγμή αλλαγών όπου τα καθιερωμένα κοινωνικά πλαίσια κλονίζονται.

Τέλος, ένα άλλο στοιχείο είναι η επανεμφάνιση υπαρκτών οργανώσεων, όπως συνδικάτων, τα οποία όμως βρίσκονταν σε κώμα. Οι γιατροί, οι εργάτες πετρελαίου, οι δάσκαλοι κάλεσαν σε γενική απεργία, το οποίο είναι κάτι το καινούριο. Οι εργάτες του λιμανιού της Βασόρας καλούν σε αποκλεισμό του λιμανιού που αποτελεί τον οικονομικό πνεύμονα της χώρας, καθοριστικής σημασίας σε μια χώρα όπου τα περισσότερα αγαθά πρώτης ανάγκης εισάγονται. Είναι σαν ολόκληρη η ιρακινή κοινωνία τελικά να συμπαρασύρεται από έναν επαναστατικό άνεμο.

Joseph Confavreux: Είναι και η κλίμακα της καταστολής πρωτόγνωρη;

Loulouwa al-Rachid: Ναι, ειδικά σε σύγκριση με την Αλγερία που είναι σε εξέγερση για μήνες, χωρίς να υπάρχουν θάνατοι. Στο Ιράκ, ο απολογισμός είναι εξαιρετικά βαρύς, με περισσότερους από 250 νεκρούς και 8.000 τραυματίες σε ένα μήνα. Εκτός από την άμεση καταστολή των διαδηλώσεων με πραγματικά πυρά και δακρυγόνα, υπάρχουν επίσης εκστρατείες συλλήψεων, εξαφανίσεων διανοουμένων και ακτιβιστών.

Ωστόσο, βρισκόμαστε σε μια χώρα η οποία θεωρητικά είναι δημοκρατική. Πολλές εκλογές έχουν διεξαχθεί από το 2005, με ορισμένο βαθμό πολυφωνίας και πολιτικής εναλλαγής, καθώς και με ελευθερία του τύπου. Στο Ιράκ, όπως και στον Λίβανο, δεν αντιμετωπίζουμε έναν δικτάτορα, όπως στην Αίγυπτο, ή έναν παντοδύναμο θεσμό, τον στρατό, όπως στην Αλγερία. Ωστόσο, οι Ιρακινοί και οι Λιβανέζοι διαδηλωτές θέλουν επίσης να «πέσει το καθεστώς».

Ο λόγος είναι ότι, παρά αυτή τη δημοκρατική πρόσοψη, το σύστημα βρίσκεται σε αδιέξοδο και αποδεικνύεται ανίκανο να εξασφαλίσει μια ελάχιστη κοινωνικοοικονομική κανονικότητα. Η εξήγηση είναι βεβαίως η έντονη διαφθορά των κυβερνουσών ελίτ και της δημόσιας διοίκησης, αλλά πρέπει να γίνει κατανοητό ότι αυτή η διαφθορά αποτελεί ένα καθιερωμένο σύστημα αρπαγής των δημόσιων πόρων σε μεγάλη κλίμακα. Τα χρήματα της πετρελαϊκής προσόδου εκτρέπονται έτσι υπέρ μιας ολιγαρχίας έτοιμης να υπερασπιστεί τα προνόμιά της με τίμημα μια βίαιη και αιματηρή καταστολή. Εάν θέλει να διατηρήσει το status quo, το καθεστώς δεν έχει άλλη επιλογή παρά να μετατραπεί σε αυταρχικό και κατασταλτικό καθεστώς, όπως τα αραβικά ομολόγά του.

Η ιδιαιτερότητα του Ιράκ είναι ότι βρισκόμαστε σε ένα κράτος που καταστέλλει αλλά ισχυρίζεται ότι δεν γνωρίζει τα όργανα της καταστολής! Οι ένοπλες δυνάμεις –η αστυνομία, ο στρατός, οι δυνάμεις κατά των ταραχών και η αντιτρομοκρατική– λένε ότι δεν προέρχονται απ’ αυτούς οι ελεύθεροι σκοπευτές που πυροβολούν τους διαδηλωτές. Η διεξαγωγή έρευνας σχετικά με τη βία κατά των διαδηλωτών δεν μπόρεσε να εντοπίσει τους ενόχους. Και ακόμα δεν ξέρουμε σε ποιον υπακούν οι άνδρες με στολές, μαύρες μερικές φορές και μερικές φορές πράσινες, που τους είδαμε εν δράση.

Joseph Confavreux: Τονίζετε ότι αυτή είναι μια εσωτερική σύγκρουση στον κόσμο των Σιιτών. Τι σημαίνει αυτό;

Loulouwa al-Rachid: Αυτή η εξέγερση έχει αναμφισβήτητα σιιτική χροιά. Μετά τη μεγάλη διαδήλωση της 1ης Οκτωβρίου, που πνίγηκε στο αίμα, οι διαδηλώσεις συνεχίστηκαν, αλλά έκαναν και διάλλειμμα από σεβασμό για την πορεία του Αρμπά’ϊν. Αυτή η σημαντική σιιτική θρησκευτική γιορτή σηματοδοτεί το τέλος του πένθους για το μαρτύριο του Ιμάμ Χουσεΐν, κατά την οποία οι πιστοί συγκλίνουν περπατώντας προς την ιερή πόλη της Καρμπάλα, όπου αυτός σκοτώθηκε. Κατά μήκος των δρόμων που οδηγούν στην Καρμπάλα, οι ντόπιοι, ιδιαίτερα οι πλούσιες οικογένειες, ανοίγουν τις πόρτες τους και προσφέρουν τρόφιμα στους προσκυνητές, όπως έκαναν, αυτή τη φορά, φέρνοντας τεράστιες κατσαρόλες με τρόφιμα στους διαδηλωτές της Πλατείας Ταχρίρ.

Φυσικά, σε αυτή τη νεανική εξέγερση υπάρχουν στοιχεία που συναντάμε σε άλλες αραβικές χώρες: μαζική εξαθλίωση του πληθυσμού, αξιοθρήνητες δημόσιες υποδομές, αστρονομικά ποσοστά ανεργίας... Θα μπορούσαμε να εφαρμόσουμε αυτό το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο αναφοράς στον Λίβανο, το Σουδάν, την Αίγυπτο, το Ριφ του Μαρόκου, την Αλγερία. Αλλά σε κάθε χώρα, η εξέγερση είναι μέρος μιας διαφορετικής ιστορίας, σε ένα συγκεκριμένο εθνικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, στην Αλγερία², η διαδήλωση της 1ης Νοεμβρίου εγγράφει τη λαϊκή εξέγερση στη συνέχεια του πολέμου της ανεξαρτησίας από τη Γαλλία ως επιθυμία απελευθέρωσης από ένα στρατιωτικό καθεστώς που θεωρείται ξένο προς την κοινωνία.

Στο Ιράκ, υπάρχει αυτή η ιδιαιτερότητα του Σιιτισμού, ο οποίος ήρθε στην εξουσία μετά το 2003 χάρη στην ανατροπή του Σαντάμ Χουσεΐν από τους Αμερικάνους. Τι την έκανε αυτή την εξουσία; Είναι μια απόλυτη αποτυχία σε κάθε επίπεδο. Η κυρίαρχη σιιτική πολιτική ελίτ δεν κατάφερε να εξασφαλίσει την κοινωνικο-οικονομική λειτουργία της χώρας ούτε του νέου πολιτικού καθεστώτος ούτε και να επεξεργασστεί ένα συναινετικό εθνικό σχέδιο. Φοβάμαι, ότι, αν κάναμε μια έρευνα σήμερα, η συντριπτική πλειοψηφία των Ιρακινών, όλων των θρησκευμάτων, θα έλεγε ότι προτιμούν την επιστροφή στο παλιό καθεστώς από αυτό ζουν σήμερα...

Αλλά πίσω από τη σημερινή λαϊκή κινητοποίηση, κοιτάζοντας στα παρασκήνια, βλέπουμε τις έντονες αντιπαλότητες του σιιτικού πολιτικού κόσμου, ο οποίος είναι ένας πλουραλιστικός κόσμος, ιδεολογικά, πολιτιστικά και οικονομικά: διαπερνάται από έναν βίαιο ταξικό αγώνα, τον οποίο τον αρνείται στο όνομα της ενότητα και της υπεράσπιση του Σιιτισμού.

Joseph Confavreux: Ποιες είναι οι αντίπαλες δυνάμεις στον ιρακινό σιιτικό κόσμο;

Loulouwa al-Rachid: Πρώτον, οι Ισλαμιστές στην εξουσία, οι οποίοι επέστρεψαν από την εξορία το 2003 και οι οποίοι από τότε έχουν μονοπωλήσει όλους τους πολιτικούς μηχανισμούς. Αυτοί προέρχονται κυρίως από τα μεγάλα πολιτικά κόμματα όπως το κόμμα Αλ-Ντάουα («Ισλαμική Πρόσκληση») και θεωρούν ότι έχουν την ιστορική νομιμοποίηση από το φόρο αίματος που πληρώσανε εναντίον της δικτατορίας του Σαντάμ Χουσεΐν. Το Αλ-Ντάουα έχει δώσει στη χώρα αρκετούς πρωθυπουργούς (Νουρί αλ-Μαλίκι και Χαϊντέρ αλ-Αμπάντι). Είναι «μετριοπαθείς» ισλαμιστές που διαπρέπουν στον πραγματισμό και τον πολιτικό πολιτικαντισμό. Δεν μπορούν να διεκδικήσουν σήμερα ηθική ηγεσία, τόσο πολύ έχουν διαφθαρεί από την εξουσία και από την πρόσοδο του πετρελαίου. Σήμερα σχηματίζουν μια ελίτ που ασχολείται μόνο με τη διανομή της εξουσίας και τις απολαβές της.

Ύστερα, ένας άλλος σιιτικός ισλαμισμός εμφανίστηκε από τα μέσα μετά το 2003. Είναι ένας λαϊκιστικός σιιτισμός με πολιτοφυλακές. Η ισχυρότερη συνιστώσα του είναι ο Μοκτάντα ασ-Σαντρ, ο οποίος ρέπει έντονα στη δημαγωγία, έχει λίγη εμπειρία εξουσίας και διεθνών σχέσεων, αλλά μπορεί να καυχηθεί ότι εκπροσωπεί τους απόκληρους.

Υπάρχουν επίσης όλες οι άλλες ένοπλες πολιτοφυλακές που έχουν πολλαπλασιαστεί στη χώρα στο όνομα της μάχης κατά του Ντά’ις, μέχρι το σημείο να θεσμοποιηθούν. Είναι αυτό που ονομάζεται «Λαϊκή Κινητοποίηση»³. Αυτές οι πολιτοφυλακές έχουν θρησκευτική νομιμοποίηση, διότι λένε ότι γεννήθηκαν από μια θρησκευτική φάτουα του Αγιατολάχ Σιστάνι, ο οποίος αντιπροσωπεύει την υψηλότερη θρησκευτική εξουσία του ιρακινού Σιιτισμού. Σήμερα, διεκδικούν το μερίδιό τους από την πίτα, πολύ περισσότερο που έχουν το φωτοστέφανο της νίκης εναντίον του Ισλαμικού Κράτους. Είναι κοντά στο Ιράν ιδεολογικά και αναφέρονται ειδικότερα στο μοντέλο των Ιρανών Φρουρών της Επανάστασης.

Οι τελευταίες βουλευτικές εκλογές, το 2018, ξαναμοίρασαν την τράπουλα, αφού το ρεύμα του Σαντρ και η Λαϊκή Κινητοποίηση εισέβαλαν δυναμικά στο Κοινοβούλιο, ώστε να αποτελέσουν το πρώτο και το δεύτερο μπλοκ. Αυτός ο οπλισμένος Σιιτισμός έχει ως εκ τούτου το ένα πόδι στην εξουσία και ένα πόδι απ’ έξω. Ελέγχει υπουργεία και ορισμένες επικερδείς διοικητικές θέσεις, αλλά ισχυρίζεται ότι δεν έχει μπλεχτεί στη διαφθορά της εξουσίας και απειλεί να αναποδογυρίσει το τραπέζι ανά πάσα στιγμή, αν δεν πάρει μεγαλύτερο μέρος της πίτας.

Το κεντρικό ερώτημα στο Ιράκ είναι σήμερα το αποτέλεσμα αυτής της ισορροπίας δυνάμεων μεταξύ δύο πολιτικών κομμάτων, μερικές φορές συμμάχων, μερικές φορές ανταγωνιστών.

Joseph Confavreux: Το εντυπωσιακό, όταν εξετάζουμε τις διαδηλώσεις στο Ιράκ, είναι η νεότητα των διαδηλωτών και το γεγονός ότι, μεταξύ των νεκρών και των τραυματιών, μπορούμε να δούμε σχεδόν μόνο πρόσωπα των εφήβων...

Loulouwa al-Rachid: Αυτή η επανάσταση είναι μια επανάσταση των νέων και μάλιστα των πολύ νέων, που προέρχονται από το απόκληρο περιθώριο της κοινωνίας. Τα άτομα ηλικίας 15-25 ετών, συχνά έφηβοι, είναι πράγματι οι κύριοι παράγοντες της εξέγερσης. Πολλοί από αυτούς αναγκάστηκαν να τεθούν επικεφαλής οικογενειών, με πατέρες νεκρούς, αγνοούμενους ή που έφυγαν λόγω της βίας και των διαδοχικών πολέμων. Εργάζονται στην άτυπη οικονομία για να συντηρούν ολόκληρες οικογένειες. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, το 60% των Ιρακινών είναι κάτω των 25 ετών και το ποσοστό ανεργίας τους υπερβαίνει το 40%.

Αλλά αυτή η κινητοποίηση είναι εντυπωσιακή πέρα από τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στις οποίες βρίσκονται οι νέοι. Έτσι, οι ήρωες αυτής της εξέγερσης είναι οι οδηγοί των «touk-touk" [τρικύκλων] που μεταφέρουν καθημερινά μικροεμπορεύματα και οι εργάτες του μεροκάματου, στις οικοδομές ή το εμπόριο, που προέρχονται από τα προάστια. Ενώ είναι αυτοί που αντιπροσωπεύουν, στα μάτια πολλών Ιρακινών, τις φτωχοειτονιές και τις επικίνδυνες τάξεις, που κατηγορούνται ότι παρενοχλούν τα κορίτσια, που συμπεριφέρονται σαν κακοποιοί μπλοκάροντας τους δρόμους στις πόλεις, είναι όμως ακριβώς η ραχοκοκαλιά της κινητοποίησης, αυτοί που τροφοδότησαν με νερό τους διαδηλωτές και που μετέφεραν τους τραυματίες.

Μια άλλη εντυπωσιακή πτυχή είναι ο τρόπος με τον οποίο οι νέοι αυτοί βλέπουν την είσοδό τους στην πολιτική σκηνή ως βιντεοπαιχνίδι. Είναι παρατσούκλι είναι «η γενιά των PUBG», ένα όνομα που προέρχεται από ένα online video game που έχει εκατομμύρια οπαδούς στο Ιράκ, τους Players Unknown’s Battlegrounds. Ο παίκτης έχει πέσει με αλεξίπτωτο σε ένα άγνωστο πεδίο μάχης και πρέπει να βρει τρόφιμα και όπλα. Με τον τρόπο που κινούνται, με τον τρόπο που κατασκευάζουν οδοφράγματα, οι νέοι διαδηλωτές εμπνέονται από αυτό το παιγνίδι που παίζουν καθημερινά. Τον Απρίλιο του 2019, το ιρακινό κοινοβούλιο, που δε διστάζει να νομοθετεί για ό,τι του κατέβει, πέρασε επίσης έναν νόμο που απαγορεύει αυτά τα βιντεοπαιχνίδια επειδή υποκινούν τη βία. Όμως, καθώς η ιρακινή κυβέρνηση δεν έχει καμία ικανότητα δράσης, η απαγόρευση έχει παραμείνει ένα νεκρό γράμμα, ακόμη και αν είχε υποστηριχτεί από τους Σιίτες κληρικούς.

Joseph Confavreux: Τι μπορούμε να πούμε για το «πεδίο μάχης» των νέων επαναστατών;

Loulouwa al-Rachid: Όπως και στο παιχνίδι PUBG, υπάρχει ένα φρούριο που πρέπει να καταληφθεί, δηλαδή η «Πράσινη Ζώνη». Αυτή είναι απέναντι από την πλατεία Ταχρίρ που αποτελεί το επίκεντρο της εξέγερσης, στην άλλη πλευρά του Τίγρη, μετά τη γέφυρα της Δημοκρατίας. Σ’ αυτή την αυστηρά φρουρούμενη Πράσινη Ζώνη συγκεντρώνονται οι θέσεις εξουσίας: το Κοινοβούλιο, τα υπουργεία, η έδρα του Υπουργικού Συμβουλίου και σχεδόν όλες οι ξένες πρεσβείες, εκτός του Ιράν και της Γαλλίας. Έχει γίνει μια πόλη μέσα στην πόλη, με ξενοδοχεία πολυτελείας, αθλητικούς συλλόγους, ανοσοποιημένη από την υπόλοιπη ιρακινή κοινωνία.

Το ενδιαφέρον είναι ότι στην είσοδο της γέφυρας υπάρχει ένα κτίριο που ονομάζεται «Τουρκικό Εστιατόριο», του οποίου η ιστορία και ο τρόπος με τον οποίο έγινε κατάλληλο σήμερα, λένε πολλά γι’ αυτό που είναι το Ιράκ. Αυτό το κτίριο 14 ορόφων, που χτίστηκε το 1983, θα στέγαζε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, παρόλο που στον τελευταίο όροφο εγκαταστάθηκε ένα τουρκικό εστιατόριο με θέα στον Τίγρη και στην πλατεία Ταχρίρ. Είχε δεχτεί σφοδρό βομβαρδισμό το 1991, κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κόλπου, και ξαναχτίστηκε, πριν βομβαρδισθεί και πάλι από τους Αμερικανούς το 2003.

Αυτή τη φορά, το κτίριο εγκαταλείφθηκε τελείως, μεταξύ άλλων και επειδή κυκλοφορούσαν φήμες ότι είχε μολυνθεί από ραδιενεργές ουσίες. Όμως, κατά την εποχή της Αραβικής Άνοιξης του 2011, οι δυνάμεις ασφαλείας της κυβέρνησης Μαλίκι κατέλαβαν το κτίριο και οι ελεύθερους σκοπευτές πυροβολούσαν από τους άδειους ορόφους τους διαδηλωτές, συμβάλλοντας στη συντριβή της εξέγερση απ’ την αρχή της.

Για να μην επαναληφθεί η ιστορία, στις αρχές Οκτωβρίου, ο πρώτος στόχος των διαδηλωτών ήταν να καταλάβουν αυτό το κτίριο. Οι νέοι έσπευσαν εκεί, ανέβηκαν στις προσόψεις και το έκαναν την έδρα της επανάστασης, ξεδιπλώνοντας πανό και ιρακινές σημαίες. Ο τρόπος με τον οποίο οι επαναστάτες αναφέρονται σήμερα σ’ αυτό το κτίριο είναι εξαιρετικά σημαδιακός. Κάποιοι από αυτούς αναφέρουν ότι είναι οι «Κρεμαστοί Κήποι της Βαβυλώνας», μια αναφορά στα ανθρώπινα σμήνη που κάθονται στους ορόφους χωρίς προστατευτικά κιγκλιδώματα, με τα πόδια τους να κρέμονται στον αέρα. Αυτή η αναφορά επιτρέπει την προσέγγιση με την ιστορία της Μεσοποταμίας, αυτού του λίκνου των πολιτισμών του Ιράκ.

Άλλοι το αποκαλούν «Τζάμπαλ Ουχούντ», ένα όνομα που το δανείστηκαν από την ισλαμική θρησκευτική παράδοση, δεδομένου ότι το όρος Ουχούντ, που βρίσκεται βόρεια της Μεδίνα, ήταν ένας τόπος όπου πολέμησαν εναντίον των άπιστων οι πρώτοι Μουσουλμάνοι με τους οποίους οι εξεγερμένοι νέοι ταυτίζονται.

Joseph Confavreux: Το Ιράκ ταλαντευόταν πάντα μεταξύ αυτών των δύο πόλων εθνικής ταυτότητας: υπάρχει άραγε έμφαση στη Μεσοποταμία, για να ξεπεραστούν οι εθνικές και θρησκευτικές διασπάσεις, ή μήπως στη θρησκεία, έστω και με κίνδυνο να τροφοδοτηθούν οι εντάσεις μεταξύ των Σουνιτών και των Σιιτών;

Loulouwa al-Rachid: Προστίθεται σε αυτό μια μειοψηφία που εκδηλώνεται μέσω της φράσης «Ιντιφαντάτ Οκτόμπερ» [«Οκτωβριανή Εξέγερση»]. Η λέξη Οκτόμπερ, ωστόσο, δεν υπάρχει στα ιρακινά αραβικά, στα οποία ο Οκτώβριος δεν αποκαλείται ποτέ έτσι⁴. Επομένως, η αναφορά γίνεται άμεσα στην επανάσταση του Οκτώβρη του 1917, μια απόδειξη του γεγονότος ότι το Ιράκ είναι η χώρα που είχε το ισχυρότερο Κομμουνιστικό Κόμμα στον αραβικό κόσμο.

Όσον αφορά τα συνθήματα, δύο είναι τα κυρίαρχα: «Βγαίνω για να πάρω τα δικαιώματά μου» και «Θέλω μια πατρίδα». Πέρα από την καταγγελία της διαφθοράς και των κοινωνικών αδικιών, επιστρέφουμε στην ταυτότητα του Ιράκ και των συνιστωσών του: το Μεσοποτάμιο παρελθόν, το Ισλάμ, ο Ισλαμισμός, το παλιό επαναστατικό μαρξιστικό υπόβαθρο, οι σχέσεις με το περιφερειακό περιβάλλον, ξεκινώντας από το Ιράν...

Joseph Confavreux: Υπό ποιους όρους είναι δυνατή η έξοδος από την κρίση; Ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος του Μοκτάντα ασ-Σαντρ, επικεφαλής τόσο μιας δύναμης πολιτοφυλακής όσο και του μεγαλύτερου κοινοβουλευτικού μπλοκ;

Loulouwa al-Rachid: Σήμερα στο Ιράκ υπάρχει άρνηση της έκτασης της κρίσης, γιατί αυτή είναι είναι τέτοια που είναι δύσκολο να ειδωθεί κατάματα. Τα πράγματα δεν μπορούν να ηρεμήσουν με απλή ανακοίνωση ότι ξεμπλοκάρουν κάποια λεφτά. Το πολιτικό σύστημα στην πραγματικότητα στερείται οποιασδήποτε ικανότητας δράσης. Η κυβέρνηση δεν έχει το μονοπώλιο της νόμιμης βίας και έχει χάσει την οικονομική της δύναμη, λόγω του κόστους του πολέμου εναντίον του Ντάες και της πτώσης της τιμής του πετρελαίου από το 2013-2014.

Όταν ήταν ο Μαλίκι πρωθυπουργός, η τιμή ανά βαρέλι ήταν πάνω από 100 δολάρια και η κυβέρνηση μπορούσε ακόμα να προσπαθεί να εξαγοράζει την κοινωνική ειρήνη μέσω επιδοτήσεων και δημιουργίας θέσεων εργασίας στο δημόσιο τομέα, το μέγεθος του οποίου τετραπλασιάστηκε από το 2003. Σήμερα αναγκάζονται να χρεωθούν για τη χρηματοδότηση των δαπανών του, κυρίως των στρατιωτικών. Η απονομιμοποίηση αυτής της εξουσίας είναι τέτοια που ακούμε μερικούς διαδηλωτές να ζητούν διεθνή εποπτεία ή τουλάχιστον εκλογές υπό τον έλεγχο των Ηνωμένων Εθνών, γεγονός που θα οδηγούσε σε ένα νέο Σύνταγμα.

Σε αυτό το πλαίσιο, ένα βασικό στοιχείο θα είναι ο αστάθμητος παράγοντας Μοκτάντα ασ-Σαντρ, ο οποίος είναι η κύρια σπαζοκεφαλιά του συστήματος, καθώς λέει τα πάντα και το αντίθετό τους, είναι γνωστός για τις αλλαγές των συμμαχιών του, μπορεί να υποκινήσει τα στρατεύματά του να κάψουν την ιρανική σημαία τη μια μέρα και να εμφανίζεται την επόμενη μέρα στην Τεχεράνη μαζί με τους πιο υψηλόβαθμους Ιρανούς αξιωματούχους. Είναι το άτακτο παιδί του αδύναμου συστήματος του μετα-μπααθικού Ιράκ. Ο ίδιος διχάζεται μεταξύ της μήτρας του σιιτικού πολιτικού Ισλάμ και της ιρακινής ταυτότητας που του είναι δύσκολο να την μετατρέψει σε κυβερνητική φόρμουλα. Έτσι, έδωσε εντολή στους οπαδούς του να αποχωρήσουν από την πλατεία Ταχρίρ αφού πρώτα τους είχε ενθαρρύνει. Ζήτησε την παραίτηση του Πρωθυπουργού και μετά άλλαξε γνώμη.

Ο Μοκτάντα, ο πατέρας του οποίου ήταν ένας εξαιρετικά δημοφιλής θρησκευτικός ηγέτης που δολοφονήθηκε από το καθεστώς του Σαντάμ το 1999, έχει ως εκ τούτου μια τεράστια δεξαμενή κινητοποίησης, την οποία κληρονόμησε, αλλά κινδυνεύει να σπαταλήσει, όπως και ο Σάαντ Χαρίρι στον Λίβανο διασκορπίζει την οικονομική και πολιτική κληρονομιά του δολοφονημένου πατέρα του.

Από το 2003, ο Μοκτάντα ασ-Σαντρ έχει δοκιμάσει τα πάντα. Πρώτα κάλεσε στα όπλα ενάντια στην αμερικανική κατοχή, έστειλε τα στρατεύματά του εναντίον της κυβέρνησης Μαλίκι, εναντίον του κλήρου που είχε επικεφαλής τον Αγιατολάχ Σιστανί... Στη συνέχεια κατέληξε να υιοθετήσει μια νομιμόφρουσα και μεταρρυθμιστική στάση, με ένα κοινοβουλευτικό μπλοκ και υπουργεία, αλλά έπειτα έκανε αυτό που είχε συμβεί και με τα άλλα κυβερνητικά κόμματα: διαφθορά, ανατροπές συμμαχιών, συμβιβασμούς... Αυτό αποδυνάμωσε την αξιοπιστία του και τη σταθερότητα της οργάνωσής του.

Ό,τι κι αν κάνει ο Μοκτάντα, σε αυτό το πλαίσιο εσωτερικών εντάσεων στο εσωτερικό του σιιτικού κόσμου, δεν θα υπάρξουν λύσεις εφόσον δεν αντιμετωπίζονται οι κοινωνικές αδικίες και οι δημόσιες υποδομές. Η ιρακινή κοινωνία είναι έντονα πολωμένη μεταξύ των ζωνών φτώχειας και της μικρής και της μεγάλης αστικής τάξης στις πόλεις που απολαμβάνουν θέσεις εργασίας στο δημόσιο τομέα και τα κυκλώματα αναδιανομής των πετρελαϊκών προσόδων. Η κυρίαρχη πολιτική τάξη, εν τω μεταξύ, συγκέντρωσε τεράστιες περιουσίες και βασίζεται στο θρησκευτικό κατεστημένο, το οποίο επίσης βρίσκεται σε διφορούμενη κατάσταση, κάνοντας άλλοτε έκκληση για ηρεμία και άλλοτε υποστηρίζοντας τη σιιτική εξεγερμένη νεολαία. Ο σιιτικός κλήρος, ο οποίος είναι επίσης οικονομικός και χρηματοπιστωτικός θεσμός, έχει πολλά να χάσει από μια σαρωτική λαϊκή οργή που θα τον έβαζε και αυτόν στο στόχαστρο, καθώς ήταν συνένοχος του συστήματος.

Joseph Confavreux: Ποια είναι τα πιθανά σενάρια;

Loulouwa al-Rachid: Η μόνη ικανότητα που εξακολουθεί να έχει το καθεστώς είναι να εμποδίσει κάθε πραγματική αλλαγή. Και δεν βλέπω πώς ακόμη και μια αλλαγή του Πρωθυπουργού θα μπορούσε να είναι αρκετή για να κάνει τους διαδηλωτές να γυρίσουν στο σπίτι τους, οι οποίοι είναι πεπεισμένοι για την ανάγκη να σαρωθούν τα πάντα. Μπορούμε να φανταστούμε ότι η καταστολή θα σταματήσει την επαναστατική οργή. Μπορούμε να φανταστούμε ότι η κατάσταση θα παραμένει τεταμένη, ότι η καταστολή θα εξακολουθήσει να αυξάνεται και να αυξάνεται και ο κίνδυνος εμφύλιου πολέμου μεταξύ των Σιιτών σε μια κοινωνία όπου όλοι είναι οπλισμένοι. Η Βαγδάτη συγκεντρώνει όσο και καμία άλλη πόλη στη χώρα, ένοπλες δυνάμεις, τακτικές ή μη. Εάν η κατάσταση ξεφύγει στην πρωτεύουσα, θα πρέπει να περιμένουμε ένα λουτρό αίματος του οποίου την πιθανότητα δείχνουν οι πρώτες εβδομάδες των διαδηλώσεων.

Το μέλλον θα εξαρτηθεί επίσης από το Ιράν, το οποίο προσπαθεί να μεσολαβήσει στα πράγματα για να διατηρήσει ένα status quo δημιουργημένο από τους Αμερικανούς, αλλά που το ωφελεί σε μεγάλο βαθμό. Οι Ιρανοί είναι πράγματι πολύ παρόντες στην ιρακινή οικονομία και κοινωνία. Το Ιράν δεν μπορεί να αγνοήσει το Ιράκ, επειδή αποτελεί μοχλό περιφερειακής επιρροής, με μια ομάδα μαχητών που ενδέχεται να παρεμβαίνουν στη Συρία ή αλλού, μια χώρα πετρελαίου, μια εξαγωγική αγορά για τα ιρανικά προϊόντα και ένα τραπεζικό σύστημα που επιτρέπει, μέσω πληρεξουσίου, να χαλαρώσει την πίεση των αμερικανικών κυρώσεων. Αλλά το Ιράκ είναι επίσης για το Ιράν ένα ζήτημα εσωτερικής πολιτικής⁵.

Η Καρμπάλα και η Νατζάφ είναι σημαντικά θρησκευτικά κέντρα με κληρικούς από ολόκληρο το σιιτικό σύμπαν. Ο Αγιατολάχ Σιστάνι, ιρανικής καταγωγής ο ίδιος, είναι ηγέτης του κλήρου στη Νατζάφ και αντιπροσωπεύει έναν θεωρητικά απολιτικό Σιισμό, πιο φιλελεύθερο, έτοιμο να παίξει το παιχνίδι της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, προβάλλοντας ένα μοντέλο διαφορετικό από αυτό της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν, όπου ο κλήρος είναι επικεφαλής του κράτους. Ως εκ τούτου, το Ιράν αναγκάζεται να διαμεσολαβεί μεταξύ των διαφορετικών ιρακινών σιιτικών παρατάξεων του Ιράκ, για να αποφύγει έναν πόλεμο μεταξύ Σιιτών που θα μπορούσε μόνο να το βλάψει.

Joseph Confavreux: Είστε ειδική στα ζητήματα του Ιράκ, αλλά τώρα ζείτε στη Βηρυτό. Ακούγονται συνθήματα του τύπου: «Βαγδάτη, Βηρυττός, η ίδια μάχη». Είναι κάτι περισσότερο από ένα σύνθημα;

Τα συνθήματα αυτού του τύπου είχαν ακουστεί το 2015, όταν οι Λιβανέζοι κινητοποιούνταν φωνάζοντας: «Εσείς Βρωμάτε»⁶ απευθυνόμενοι στην πολιτική τάξη που δεν μπόρεσε να διαχειριστεί την κρίση των απορριμμάτων και ταυτόχρονα υπήρχε ένα ξεκίνημα κινητοποιήσεων στην πλατεία Ταχρίρ της Βαγδάτης⁷. Είναι πάντα καλό για το ηθικό των διαδηλωτών, και από τις δύο πλευρές, να εντάσσονται σε ένα επαναστατικό συνεχές, έστω και αν είναι εικονικό και περιορίζεται στα κοινωνικά δίκτυα.

Αλλά, αφενός, δεν υπάρχουν πραγματικές επαφές μεταξύ των διαδηλωτών της Βηρυτού και της Βαγδάτης. Και αφετέρου, υπάρχει σαφής και καθαρή εδαφικοποίηση αυτής της δυναμικής, σε κάθε χώρα. Στο Ιράκ διεξάγονται διαδηλώσεις στη Βαγδάτη και τις μεγάλες πόλεις των Σιτιών, καθόλου στο Κουρδιστάν ή στις κατεστραμμένες και τραυματισμένες σουνιτικές επαρχίες. Αν είναι ήδη δύσκολο να συνδεθεί η Βαγδάτη με τη Μοσούλη, είναι ακόμη περισσότερο με τη Βηρυτό.

Μετάφραση: e la libertà

(στα γαλλικά)

Loulouwa al-Rachid, «L’Irak fusionne enfin dans un souffle révolutionnaire», Mediapart, 10 Νοεμβρίου 2019  και Loulouwa al-Rachid, «Irak: le souffle révolutionnaire», Plateforme altermondialiste, 13 Νοεμβρίου 2019, Europe Solidaire Sans Frontières, 13 Νοεμβρίου 2019.

(στα ισπανικά [μετάφραση: Ramón Sánchez Tabarés])

Loulouwa al-Rachid, «Iraq se fusiona finalmente en un soplo revolucionario», Sin Permiso, 15 Νοεμβρίου 2019.

Σημειώσεις